Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
Тарих және философия кафедрасы
Бітіру жұмысы
Тақырыбы: Ұлы ғалым Шоқан Уәлихановтың тарихи көзқарастары
Орындаған: Кульжабаева.А
Ғылыми жетекші:
Қорғауға жіберілді:
«____»________ 200 ж.
Кафедра меңгерушісі:
Ф.ғ.к., доцент Мұқатаева.А.А
Семей - 200
Жоспар
Кіріспе
І Шоқан Уәлиханов және қазақ қоғамы.
І.1 ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамы;
І.2 Шоқанның өмір жолы, өскен ортасы;
І.3 Шоқан – алғашқы қазақ деректанушысы.
ІІ Шоқан Уәлиханов – этнограф, саяхатшы, шығыстанушы
және тарихи көзқарастары
ІІ.1 Түркі халқының халық ауыз әдебиеті мен музыка мәдениеті
ІІ.2 Діни наным - сенімдер мен салт-дәстүрлер туралы зерттеулер.
ІІІ. Шоқан Уәлихановты тарихта оқыту-әдістемесі.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының ұлы ғалымы, жарқын жұлдызы Шоқан
Шоқан Уәлиханов өзінен кейін мол әдеби – тарихи мұра
Шоқан Уәлихановтың қоғамдық тарихи майданда көріне бастаған дәуірі
Еліміз демократиялық қоғам қуруға ұмтылып келе жатқанда қазақтың ұлы
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Шоқан Уәлиханов өз заманында дүниежүзілік шығыстану ғылымының дамуына елеулі
Шоқанның жақын достарының бірі Ф.М.Достоевский өзінің хаттарында Шоқанға: “Европалық
Шоқан Уәлихановтың шығармалары тұңғыш рет 1904 жылы орыс географиялық
Шоқан Уәлихановтың шығармаларының негізінде оның саяси, экономикалық, философиялық көзқарастары,
“Сот реформасы туралы жазбалар”, “Қазақтардың қонысы туралы” және
Шоқанның 150 жылдық мерейтойына байланысты Бүкілодақтық конференция өткізіледі, осында
Шоқанның ағартушылық ойлары да зерттеу нысанасына айналды. Х.А.Арғынбаев, А.Марғұлан,
Шоқанның ғылыми мұраларының басым көпшілігі оның саяхаттарының нәтижесінде жиналып
Шоқанның тарихи танымдары мен көзқарастары бүгінгі таңда негізгі зерттеу
Шоқан ғылыми әдебиетте этнограф ретінде де жоғары бағаланады. Ол
Диплом жұмысының мақсаты:
Ұлы ғалым Шоқан Уалихановтың тарихи көзқарастарына ғылыми сараптама жасап
Диплом жұмысының міндеттері:
Шоқан Уәлихановтың ғылыми материалдары мен әр түрлі тарихи -
Шоқан Уәлихановтың дүниетанымының, көзқастарының қалыптасуына әсер еткен ортасын, өмір
Шоқан Уәлихановтың қазақ халқын әлемге танытуға деген ұмтылыстарын, саяси
Алғашқы қазақ тарихшысы және деректанушысы ретінде Уәлихановтың қазақ халқының
Ғалымның атын әлемге әйгілі еткен, зерттеу жұмыстарына негіз болған
Шоқанның түркі халықтарының ауыз әдебиеті, салт – дәстүрлері, діни
Диплом жұмысының практикалық маңызы.
Егеменді еліміздің өзінің төл тарихын танып білуге көңілі ерекше
Диплом жұмысының методологиялық негізі.
Шоқан Уәлихановтың тарихи,әдеби, географиялық және этнографиялық еңбектері жарық көргенімен
Диплом жұмысының хронологиялық және географиялық шеңбері.
Ғалым, тарихшы- этнограф ретінде Шоқан Уәлихановтың қоғамдық қызметін ашу
Диплом жұмысының құрылымы.
Кіріспеден, үш тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымша
І Шоқан Уәлиханов және қазақ қоғамы
І.1 ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамы
Қазақ халқының дарынды ұлдарының бірі Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов өз
Ресей Қазақ Даласына ішкерлей енген сайын, көп сөзбастан түрлі
Шеткі ұлт аймақтарының, соның ішінде, қазақ даласының, саяси және
Шоқан Уәлиханов теориялық түрде өз халқының қоғамдық болмысының шынайы
Шоқанқазақтардың орыс бодандығының астына өтуінің жақтаушысы болғанымен, патша үкіметінің
Шоқан Уәлихановтың қазақ халқының тұрмысын жақсартып, оны мешеуліктен
Шоқан Уәлиханов патриархалды – феодалдық қазақ қоғамын сынады, отаршылдық
Сахарада болған уақыттарда Шоқан артта қалған ортағасырлық мешеуліктің мұнды
Бірақ ол утопиялық идеяларға беріліп, “халықтың бақытын” жоғарыдан,
Шоқанның патша үкіметі тұсында демократиялық бостандық беріледі деп үміттенуі,
Шоқан Уәлихановтың шығармаларында қазақ қауымының бұдан бұрынғы тарихы
Ресей мен Қазақстанның өзара жақындасуы тарихи қажеттіліктен туындағанын ол
Шоқан Уәлихановтың патша үкіметінің Қазақстандағы шектен шығу әрекеті қазақ
Қазақ ауылдарының өміріне жіті көз жібере отырып, Шоқан өз
Езілген тапқа Шоқанның жаны қатты ашыды, олардың мүддесін қорғау
Шоқан өзі өмір сүрген дәуірді “Қазір ескі мен жаңаның
1802 жылы Шоқан Уәлиханов Сібір қазақтарының облыстық басқармасының қызметкері
Шоқан Уәлиханов өкімет билігінің бір топ қазақ феодалдарының мүдделеріне
Шоқан Уәлиханов өзінің бірсыпыра еңбектері мен хаттарында езілген еңбекші
Дегенмен Шоқан Уәлиханов қоғамды бай мен кедей деп бөлуден
Шоқан Уәлиханов аса дарынды ғалым ретінде қазақ қоғамының тұрмыстық
Шоқан Уәлиханов көшпелі халықтардың оның ішінде қазақтардың халық өмірінде
Сонымен бірге, Шоқан қазақ халқының кең сахарада өрістетіп мал
Тарихи деректерге көз салсақ, Қазақстанның оңтүстік аудандарында егіншілік ерте
ХІХ г. орта кезінде әр жүздің қазақтары Ресейге әр
Шоқан өзінің салық туралы мақалаларында мұндай жағдайлардың заңсыз екндігін
Шоқан байлар өкіметінің озбырлығы мен зорлығына қарсы күресуге тырысып,
Сонымен, Шоқан Уәлиханов еңбектерінде өзінің езілген халқының мүддесін
І.2 Шоқанның өмір жолы, өскен ортасы
Қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов 1835 жылы
Шоқанның анасы Зейнеп – қазақша хат таныған, өз заманының
Шоқанның балалық шағы негізінен оның сүйікті әжесі Айғанымның аулы
Уәлихановтардың отбасында Шоқаннан басқа алты ұлы және төрт қыз
Бала Шоқанның сана – сезімі ерте оянып, рухани өсіп
Шоқан ерте, кейбір мәліметтер бойынша, төрт жасында хат таныған.
1840 жылдары Тобылда губернатор, кейіннен Орынбор шекара комиссиясының төрағасы
Жеті жасынан бастап мектепке барған Шоқан молданың қолынан араб
Даланың дәстүрі бойынша, сұлтанның балаларына бірнеше шығыс тілдерін үйрену,
Айғаным әжесінің айтқан әңгімелері, елдің атақты от ауыз ақын
Шоқанның ғылымға ден қоюына әкесінің алдыңғы қатарлы орыс интеллигенциясының
Шоқанның білімге деген құштарлығы барған сайын күшейе түседі. Алайда
ХІХ ғасырдың ортасынан бастап Ресейдің қазақ өлкесін отарлауы күшейе
1847 жылы күзде Шыңғыс өзінің орыс достарының көмегімен баласын
Кадет корпусының оқу мерзімі – даярлық класы екі жыл,
Арнаулы класта тактика, артиллерия, далалық фортификация секілді әскери ғылымдар
Әскери офицерлік немесе азаматтық шені бор қырғыздрдың корпустан тәрбие
Шәкірттер, кадет корпусында, әскери пәндерімен бірге философия негіздерін, орыс
Шоқан кадет корпусына келген уақытында орыс тілін білмейтін, бірақ
Шоқан Уәлиханов өмірінің кадет корпусында оқыған кезеңі едәуір дәрежеде
Шәкірттердің ішінен оның жалғыз өзіне ғана кітапхана қорларымен танысуға
Корпуста оқыған жылдары Шоқан тек орыс тілін ғана емес,
Екінші курстан бастап Шоқан мен оның ұстаздары арасында етене
Демалыс күндері Шоқан алма кезек алғашқы кезде корпус оқытушыларының,
Сібір кадет корпусы екі бөлімшеге: ротаға және эскадронға бөлінетін.
Шоқан Уәлиханов Омбыға тап болған демократиялық орта, оның көптеген
Шоқан кадет корпусын 1853 жылы он сегіз жасында аяқтап,
Қызметке орналасысымен – ақ Шоқан Уәлиханов бірден офицерлер мен
Шоқан мұндай қара ниетті ортадан құтылып, қоғамдық пайдалы еңбекпен
1854-1857 жылдары Шоқан Ұлы жүз қазақтарының және қырғыздардан бұғы,
1855 жылы жазда Шоқан Уәлиханов генерал – губернаторға Батыс
Омбыға қайтып келгеннен кейін Шоқан өзінің жинаған материалдарын қорытындылай
1856 жылы Шоқан Уәлиханов М.М.Хоментовскийдің басшылығымен ұйымдастырылған үлкен әскери-
1856 жылдың жазы мен күзінде Тянь-Шаньның солтүстік өңірін Орыс
Шоқан қырғыздардың арасындағы рулық жанжалды басумен шұғылданып, бұл халықтың
1856-1857 жылдарды Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың ғылыми өмірбаянындағы бетбұрыс жылдар
Жас Шоқанның географиялық және тарихи зерттеулері П.П.Семенов-Тянь –Шанский арқылы
Қазақ ғалымына орыстың ұлы жазушысы Ф.М.Достоевскийдің ықпалы күшті болды,
1858 – 1859 жылдары Шоқан өзін ержүрек саяхатшы даңқына
Саудагер ретінде Қашқарияға енген Шоқан осы жерді жан –
Қашқар саяхаты Уәлихановтың денсаулығына үлкен зиян келтіреді. Ол бірнеше
Саяхатшы – ғалымға сіңірген еңбегі үшін штабс – ротмистер
Шоқан Уәлихановтың Петербургте болған жылдары өмірінің ең бір қызықты
Уәлиханов Петербургте әртүрлі салада қызмет атқарады. Ол бірнеше мекемеде
Шоқан Уәлиханов кадет корпусында оқып жүрген кездің өзінде ақ
Шоқан орыстың шығыстанушы – ғалымдарымен, атап айтқанда Орыс географиялық
1861 жылы Шоқан қатты ауруға шалдығып, Петербургтен еліне оралады.
Өзінің өмірге деген көзқарастарымен ағайын – туысымен сыйыса алмаған
1864 жылы Шоқан Уәлиханов М.Г. Черняевтың әскери экспедициясына
Ауылда тұрған кезінде Шоқан Ұлы жүз қазақтарының тарихи аңыздарын
Шоқан өзінің бірден- бірге меңдей түскен өкке науқасынан айыға
Өзінің қысқа да, жарқын өмірінде Шоқан қазақ қоғамы мен
І.3 Шоқан - алғашқы қазақ деректанушысы
Шоқан Уәлиханов – қазақ халқының тарихын, этнографиясын және фольклорын
Шоқан қоғамдық сахнаға шыққан кезде Қазақстан жерінің айтарлықтай бөлігі
Шоқан Уәлиханов ерте заманда айбынды мемлекеттік құрылымдары болған елдердің
Шоқанға дейін қазақ жұртын ешқашан байсалды ғылыми зерттеудің нысанасы
Шынында да, қазақ сияқты көшпелі жазу – сызды жоқ,
Шоқан Уәлиханов өзінің досы, орыстың көрнекті ақыны А.Н.Майковқа жазған
Шоқан Уәлиханов мәліметтерді әртүрлі түпнұсқалардан ала отырып, оларды тексеруге,
Жас зерттеуші фактілерді талдап және салыстыра келіп, әр түрлі
Шоқан Уәлиханов қазақ халқының этногенезі мәселелерімен көп шұғылданды. Өзінің
Шоқан Уәлиханов қазақ халқының қалыптасуында миграцияның, сол сияқты бұрынғы
Қазақ халқының қалыптаса бастауының бастапқы дәуірін қадағалай отырып, Уәлиханов
Шоқан қазақ ұлтының тегін сонау ежелгі дүниемен сабақтастырады. Өзінің
Әр түрлі түрнұсқалардың мәліметтерін қазақ фольклоры мен эпостарының оқиғаларымен
Қырық мың үйлі Қияттан,
Қырық мың әскер қол алып.
Қарамандай батырдың,
Қабағына қар тартты,
Кірпігіне мұз қатты,
Ноғайлыны алды деп,
Сүйекке таңба салды деп,
Қызылбасқа жол тартты, -
деген жолдарынан Ноғайлы заманында түркі тектес қияттың іргелі ел,
Шоқан қазақ тарихына байланысты қытай деректерін де зерттеген. Соған
“Қазақ” сөзінің шын төркіні, мағынасы зерттеушінің назарынан тыс қалған
“Қазақ немесе алаш елінің о бастығы шығу-тегі қайдан деген
Шоқан қазақ тарихын зерттегенде өзінің атақты бабасы Абылай хан
Абылай заманын зерттей отырып, Шоқан XVIII ғ. алғашқы онжылдықтары
Шоқан Абылайдың ішкі саясатында патша өкіметінің ұлттар мен майда
Оның бұл саясатын Шоқан, әрине, патша өкіметінің бұратана халықтарды
Абылайдың ел басқару саясатын талдай келе, ол саясаттың қазақ
Бірақ, жоңғармен қатынас мәселесін де ол елеусіз қалдырмайды. Шоқанның
Абылай XVIII ғ. ортасында Жоңғарияда қалыптасқан саяси дағдарысты пайдалана
Қытайлардың біздің Іле Алатауынан Балқашқа дейінгі жерлерімізді әлі күнге
Жоңғар хандығы мен Кіші Бухараны Цин империясының жаулап алуы
Қазақтар Ресейге бодан болмағанда ұлт ретінде құрып кетер еді
Шоқанның айтылған пікірлерінен Абылай заманында қазақтар отарлық бұзауға әлі
Шоқан заманында қазақ халқын толық шырмап алған Ресейдің отарлық
Ол өзінің, “Қазақтардың көші-қоны туралы” деген еңбегінде отарлықтың салдарынан
Сол кездегі тарихи жағдайларды зертте, талдай келе және өз
Отарлық жүйенің әлеуметтік әділетсіздікке негізделіп, оны қолдаушылардың көп болатынына
Сонымен, қазақтың тұңғыш деректанушысы Шоқан, өзінің тарихи танымдарында туған
ІІ Шоқан Уәлиханов – этнограф, саяхатшы, шығыстанушы
және тарихи көзқарастары
Шоқан Уәлихановтың есімі орта Азия мен Қазақстанды географиялық зерттеуде
Шоқан Уәлихановтың Орта Азияны, Қазақстанды және Шығыс Түркістанды зерттеуші
Шоқан оқыған Сібір кадет корпусы өз заманының ең жақсы
Кадет корпусын аяқтағаннан кейін Батыс Сібір генерал- губернаторының кеңсесінде
Жүріп өткен жерлерінің қасиеттеріне байланысты Шоқан өз саяхаттарын екі
“Менің саяхатымның екінші кезеңі Сырдария өзенінің басты сағасы Нарын
Саяхаттың осы кезеңі географиялық ашуларға толы болды. Оның жолсапар
Шоқан аралаған елдерін зерттеуде олардың географиясын, тарихын, этнографиясын, әдеби
Елді сипаттауда Шоқанда географиялық очерк жетекшілікке ие болды. Мысалы,
Шоқан Уәлихановтың зерттеген аудандарының географиялық шекараларын дәл белгілеу ұмтылыстарын
Зерттелетін өлкенің географиясын қарастырғанда Шоқан ең алдымен жер бетінің
Шоқанның Ішкі Тянь-Шаньның рельефін бақылауы қызықты осы ауданның морфологиялық
Кең байтақ Сырт үстіртіп Шоқанға дейін бірде-бір саяхатшы аралаған
Іс жүзінде Шоқан Қашқарға сапарында Орталық Тянь-Шаньның жоталарымен оны
Шығыс Түркістанның географиялық шолуын Шоқан жер бетін сипаттаудан бастайды.
Шоқан Уәлиханов Ішкі Тянь-Шань мен Қашқарияның географиялық сипаттамасы өз
Шоқан Уәлиханов өзінің еңбектерінде Жоңғар Алатауы, Солтүстік және Ішкі
Таулы өзендердің бастаулары мен сағаларын ғалым керемет дәлдікпен береді.
Алатау өзендерінің бастаулары осындай мұқияттылық пен дәлдікпен Шоқанға дейін,
Ішкі Тянь-Шаньдағы саяхат кезінде Шоқан алдындағы Сарыжас, Көкшала мен
“Нарын өзені оңтүстікке, оңтүстік батыста сол жағалаудағы аласа таулар
Шығыс Түркістанның өзендері туралы құнды мәліметтерді Шоқан Уәлиханов Алтышара
Орта Азия мен Қазақстанның көлдерінің арасынан Шоқанның назарын Алакөл,
Ыстықкөл бассейнінің сипаттамасы Шоқанмен тек қолда бар деректер негізінде
Қашғардан қайтар жолда Шоқан биік таулы көл Шатыркөлді ашады.
Шоқан Уәлихановтың өсімдіктер мен жануарлардың географиялық таралу ерекшеліктерін бақылаулары
Қазақстан мен Солтүстік Тянь-Шаньдағы сапарларын қорытындылай келе, Шоқан осы
Кіші Бұқар жазығына құлайтын Аспан тауларының оңтүстік беткейі Ақсу
Шоқан Уәлиханов аралаған жерлерінің фаунасы жайлы неғурлым ауқымды мәлімет
Шоқан Уәлиханов зерттеген елдерінің картаграфиясына айтарлықтай зор үлес қосты.
Құлжадан Қашқарға сапары кезінде саяхатшы Верныйдан Құлжаға маршрутының
Карталардың бірқатарын Шоқан сапарға дайындық тұсында тарихи деректерді зерттеу
Петербургте болған кезінде (1859-1861) Шоқан бірқатар карталарды қарастырып, оларға
Шоқан Уәлиханов Құлжа қаласының планын, Балқаш көлі мен Алатау
Түйіндей келе айтатынымыз, өзінің бүкіл ғұмырын Европа елдері үшін
II. 1 Түркі халықтарының халық ауыз әдебиеті мен
Шоқан Уалихановтың ғылыми шығармашылығы Орталық Азияда жасаған экспедицияларының барысында
Көшпелі халықтар «тағы варварлар» сияқты түсініктермен сәйкестендірілді, ал олар
Шоқанның балалық шағы сахарада, өзінің өткеніндегі ерлік істері жайлы
Шоқан Уалиханов қазақтың халық поэзиясына ерте жастан құмартып, оның
Қазақ әншілері мен жыршыларының Шығыстың үйіне жиі келіп жүргендігі
Шоқанның түркі халықтарының әдеби, музыкалық мұраларын зерттеуге ден қоюына
Шығыстану жаратылысынан бастап кешенді ғылым болды, ол белгілі бір
Орталық Азия аймағы бірінші ғасырлар бойы тарихи тұрғыдан
Бұл аймақтың түрік халықтарының өткендегі тарихы мен қазіргі жағдайын
«Шоқан Уалиханов шығыстанулық ғылыми жұмысқа көптеген әр
Көшпелі халықтар – қазақтар мен қырғыздар зерттеу үшін ғалымның
Шоқанның шығыс хабарларына және ресми жазбаларға, оның ішінде Қытайдың
Сөйтіп Шоқан Уәлханов мәліметтерді әр түрлі түпнұсқалардан ала отырып
Кадет корпусының оқу бағдарламаларына Азия елдерін зерттеуге көп
Қазақ ғалымының ғылыми қызығушылықтарына XIX ғ. бірінші жартысының тарихшы
Шоқан Уәлихановтың шығыстану саласында ғылыми қызыметінің басталуы көрнекті орыс
Шоқанның тамаша қабілеттері тарих, география мен шығыс философиясындағы
Шоқан Уалиханов қырғыз тарихнамасының негізін қалаушы деп те әбден
Өзінің тікелей көргендері, жазбаша нұсқалар мен халық аңыз –ертегілері
Өкінішке орай, қырғыз халқына арналған еңбектердің де копшілігі аяқталмай
Очеркін жасады.
Шығыс тілдерін жетік білген Шоқан ортазиялық халықтардың халық ауыз
әдебиетінің туындылары арқылы осы халықтардың тарихы мен
қүнды материалдар , көне қолжазбалр мен шежірелер алып қайтқан
және қашғардың өзіндеде ұдайы күнделік жазып жүрген жайшылықта сөйлестін
жатқан халық жырларын жазып салған. Қашқарда жүргенде қолына
Шоқан халқымыздың тарихын, өмірін басқа тарихшылардан жақсы білгендіктен,
Шоқан әдеби мұрамыздың өткен жолын, келешек ұрпаққа берер тағылымын
Халқымыздың ғасырлар бойы арындай таза сақтап келген қымбат мұраларының
Ш.Уалиханов ноғайлы дәуіріндегі әдебиет қазынасына “Шара батыр”, “Орақ
Тоқтамыс хан мен Едіге батырға байланысты айтылатын жыр –
“Оңтүстік Сібір тайпаларының тарихынан жазбалар” атты еңбегінде ғалымекут
Ортаазияның халықтардың поэтикалық туындыларына, Шоқан, сондай – ақ эпостарды
Осы тұстағы эпостық жырлар Алтын Орда батырларының жайын
Көршілес, тағдырлас ұлттардың бірлігін, татулығын, өзара сыйласымдылығын көздеген қазақ
Қырғыздардың батырлар жыры «Манас» тұңғыш жазып алып, кейбір жерін
«Манас» - деп жазды Ш.Уалиханов – бұл – энциклопедия,
Шоқан бұл эпосты аударған кезде тіпті «Ориенталистерді осы күнге
Ғалым жырдың тіл көркемдігіне,оған беретін енгізілген қосымша өзгерістерге, Манас
«Көкетайдың айтулы асына басқа халықтармен бүге найман, керей,
Әуел баста талғампахз Шоқан халықтың туынды деп атаған «Манас»
Осынау үлкен айтыс, пікірталастың нәтижесінде «Манас» эпосы Шоқан
Шоқан түркі елдерінің халық ауыз әдебиетімен ғана емес, музыка
Шоқанның музыка өнерін жете түсініп, талдап тарқатқандығы оның қазақ
Шоқанның сөзімен айтқанда, әннің жыршылық өнерді көмескілей бастаған шағы.
Шоқан поэзия мен музыканың ұштастығын байқаған. Шоқан «Ер көкше
Шоқанның әннің таралуы жайлы аңыздардың нұсқаулары ерекше назар аудартады.
Аңыздың екінші нұсқасын: Бір кездері ән (мифтік бейне тұрғысында)
«Жоңғария очерктерінде» - қытай жылнамалары мен Клапрат пен
Тоқ етері, Шоқан Ресей халықтары мен Қазақстан жерін мекендеген
Сонымен қатар, Шоқан пікірлерінң ішінде күні бүгінгі дейін
Осы орайда бір еске сала кететін жай, Шоқан бақсылық
Өлімді өнерімен жеңген күй атасы Қорқыт Шоқанның «Тәңірі» атты
Қазақ халқының дәстүрлі музыка өнері мен музыкалық қабілетіне қатысты
Сонымен, түйіндей келе, Ш.Уалиханов «жұмбақ» болып келген түркі тілдес
Шоқан әдеби мұраларды тыңғылықты зерттеп, салиқалы түйіндер айтқанда
ІІ.2 Діни наным - сенімдер мен салт-дәстүрлер туралы зерттеулер
Шоқан Уәлихановтың ортаазиялық халықтардың діни-наным сенімдері мен салт- дәстүрлеріне
Қазақтың шығысты зерттеуші ғалымының бірсыпыра мақалалары мен жазбалары қазақтардың
Қазақстанда ислам өзінің позицияларын ХІХ ғасырдың алғашқы жартысынан бастап
“Діни жетекші- молдасыз, сауатсыз халық арасында мұсылман діні ойдағыдай
Шоқан Уәлихановтың діннің пайда болуын ғылыми тұрғыдан дәлелдемек болуы
Демократ, әрі ағартушы Шоқан Уәлиханов діни соқыр-сенімдер мен надандықты
Шоқан Уәлихановтың Шығыс Түркістан және Шыңжаң халқының тарихы туралы
Шығыс Түркістан тарихи жағдайлар мен өзінің географиялық орналасу жағдайы
Жазба нұсқалар мен материалдық мәдениеттің ескерткіштері ретінде Шоқан Уәлиханов
Орта Азияға қарағанда Шығыс Түркістанда мұсылман дінінің “фанатиктік шырмауы
Шоқан Уәлихановтың Қашғарияда діншілдер арасындағы күрестің шығуы және оның
Мұхаммед ұрпақтарының бірі Махтуми Азим қожа XVI ғасырдың бірінші
XVIII ғасырдың 50-ші жылдарының аяғында Шығыс Түркістанда жанталаса қарсылық
Циндер “мұсылмандарға саяси өкімет билігіне жол бермеді, олардың мәдениетінің
Шоқан Уәлиханов өзінің еңбектерінде діни-наным сенімдерге байланысты пайда болған
“Өлген адамның о дүниедегі халақуалы жерлегендігі, жерлегеннен соңғы ырым-
Отбасы, неке қарым-қатынастарына да көп көңіл бөлінеді. “Қазақтар” отты
Қазақ келіндері, күйеуінен жасы үлкен туыстарының үйіне кірген сайын
Шоқан Уәлихановқа туысқан екі көшпенді қазақ-қырғыз халықтарының салт-санасын, тұрмыс
Қырғыздардың әдет- ғұрпын, дін және киімдері туралы Уәлихановтың этнографиялық
“Қырғыздар туралы жазбалар” атты ғылыми жұмысында Шоқан қазақ пен
Тас үйісінділер мен обалар сақтарға, ғұндарға, үйсіндерге, тас мүсіндер
“Обалардан адам сүйегі, күл салған құмыралар, кейде мал сүйегі
Қазақ бейіттеріне және оларға ескерткіштерді көрнекті етіп қою дәстүрлеріне
Шоқан Уәлиханов қырғыз әйелдерінің киімдері мен шаш тарасын егжей-тегжейлі
Сонымен, Шоқан Уәлиханов дала мен сахарада діннің таралуы мен
Діни наным-сенімдерге байланысты туындаған салт-дәстурлер, діни жоралғыларға арналған зерттеулері,
ІІІ. Шоқан Уәлихановты тарихта оқыту-әдістемесі
Бүгінгі таңда қазақ тарихының салаларында зерттелмеген тың дүниелер жеткілікті.
Шоқан Уәлиханов ғылыми-зерттеу жұмыстарын тарих маңызын мектепте түрлі әдіс-тәсілдер
Аталған мақсатымды мынадай түрде талдап, көрсетуіме болады:
Шоқан Уәлиханов ғалым – ағартушы ретінде оның еңбектерінің өзекті
Бұл тақырыпты Қазақстан тарихы сабағында түрлі әдіс-тәсілдер арқылы аша
Шоқан Уәлихановтың қазақ қоғамының саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлесі
Оқыту технологиясының әдістемелік жүйеден айырмашылығы мақсатқа жеткізер нәтижиені алдын-ала
Қазіргі оқыту бағыттарында дидактикалық жүйе арқылы педагогикалық технологияны әр
Психотехнология-(негізгі психикалық теория бойынша) сөздерді қоғамға деген көзқарастары өзгереді.
Информациялық кибернетикалық технология (механизмдік байланыс арқылы құрылымын жасайды).
Диалогты технология – (сұрақ және жауап ретіндегі жұмыс):
әр түрлі түсініктер бойынша логиканы дамыту жолдары;
өмірге, дүниеге деген көзқарастары оқушы мен мұғалімдердің арасында өзгереді;
әр түрлі логикалық- мәдени блоктар арқылы оқушылардың ішінде келіспеушіліктер
Имитатциялық технология (ойын) мәселен: ойын моделі, рольдік ойындар.
Толық технологиялық ұсыныстар бойынша байланысты өңдеп, жаңартуға, тесттердің түрлері
Акмеологиялық технология - әр оқушының оқыған, алған білімінің жетістігі,
Зерттеу технология – (ұлы ашулар арқылы оқыту).
Тренингтік технология-оқушының іскерлігі междағдысың нәтижесін тексеру. Мұнда алған білімінің
Жоба (конструкторшы) жоба технология арқылы оқушымен жұмыс жасау.
Видео технология – аудиозвуктар арқылы әр түрлі киновидеофилімдерді оқыту
Осы айтылған қазіргі әр түрлі әдістер мен тәсілдердің жаңа
Танымдылық таптардың біріне айырмасы, оның бірі өз шешімін табуда
Мұғалім түрлі деңгейдегі тапсырмалармен жұмысты алғаш бастаған кезде, алдымен
Қазақстан тарихын оқушыларға ұсынылған сұрақтар мен тапсырмалар біртіндеп түсіп,
Шығармашылық деңгейдегі тарихи ойлау таным тапсырмалардан ойдағыдай шешуді қажет
Таным таптарын шешу өздігінен шығармашылық ойларының дамуына әкелмейді, түрлі
Шоқан Уәлихановтың ғылыми еңбектерін талдау барысында ғылымның өмірі
Жоспар бойныша дайындалған.
Өзі қысқа, әсерлі фактілері бар.
Ғалымның қызметін бағалауда бүгінгі күнмен байланыстыру, оны жастарға тәрбиелік
Баяндамалар тыңдалып, әділ қазылар мүшелері баяндама дайындауды кеткен ортақ
Мұғалім әңгімесі оқулық мәтіні, қосымша мәліметтерінен алған деректерді пайдалана
Оқушылардың таным белсендігін арттыру жолдары-дәстүрден тыс оқыту формалары болып
а) оқушының таным белсенділігін көтеру. Оқу сабақтарына қызығушылықтар арттыру.
ә) оқушылардың белсенділігін, шығармашылығын
б) болашақ ұстаздардың үнемі ізденуіне жол берііп, кәсіби шығармашылық
в) болашақ ұстаздардың шаршауын болдырмай оқу-тәрбие процесінде оларға
Дәстүрлі сабақ түрлері (баяндама, семинар, практикалық жұмыстар) оқушыларға өз
Жұп баяндама: екі оқытушы қатар сабақ жүргізеді мәселен: біріне
Бұнда:
Бірден екі оқытушы бір мәселені екі ғылыми бағыттан қалыптастырады.
Екі оқытушы баяндама жасауды оқушылардың зейінін нақты хабарлауға аудартады.
Біреу мәселе туралы сұрақ қойса, екіншісі оның мәнін ашады.
Қате баяндама: бұл баяндама бекітуге, бұрын өтілген тақырыпта қолданылады.
Ойын семинары: бұл да өткен сабақтарды қорытындылау кезінде өтіледі.
Танымдылық қабілетін дамытатын телехабар, ойындары балалардың қызығушылықтарын дамытады. Ойын
“Ғасыр ғалымы және ағартушысы” сайысын тарау қорынтындылауды, тіпті туралардың
Семинар- акуцион: талқылауға бір-екі мәселе ұсынылады. Мәселен: ретінде атқарған
“Ойындар шеруі” жарыс түрінде өтеді. Ойын мына критерий бойынша
Оқушыларды екі үш топқа бөліп бір-екі мерекелік бірнеше қимыл-қозғалыс
Дебат түрінде де өткізуге болады. Дебат-қазіргі сөз додасы пікірсайын
Мен жалпы оқушылардың өз беттерімен осындай әр түрлі ойындар
Сонымен бірге Қазақстан тарихы оқу әдістемесі арқылы оқушыларға білім
Дидактика әдісі балалардың дарынды ойын, зейіні, мәнді сапалы оқуға
Дамыта оқытудың технологиясын өндіруде жалпы әдістемелік жүйелерге; оқытудың нысанына,
Дамыта оқыту идеясы педагогиканың аралас кешені ғылымының түйіскен жерлерінде
Білім жүйесінің біртұтастығы ғылыми білім құрылымымен бірдей болуы тиіс.
Оқу танымының жаму көзі болып табылатын негізгі қайшылықтар ретінде
Оқыту мазмұның құрастыруда ең негізгі нысанын анықтау, яғыни тек
Дамытудың басты белгісі-бірізділік деп алып, оқу танымы дамуының жүйелік
Жеке тұлға таным және әрекетінің психикалық принципі бірлігі негізінде
Оқу процесін басқару мен ұйымдастыруды диалекті логикалық тәсілдерді қолдану
Абстрактылықтан нақтылыққа көшу.
Бірлі-жарымжан ерекшелік арқылы жалпыға бірдейлікке көшу.
Логика мен тарихи бірлік.
Оқушылардың әңгімелесу, ынтымақтастық болу сияқты әдістерді еңбастысы деп санау
Оқушылардың дамуына әсер етуде оның ізденістегі творчествалық әрекетін ояту,
Теориялық ойлауды дағдыландыруға оқу танымын ұйымдастырудағы формальді және диалектикалық
Педагогтік мектеп ерекшеліктерін ескеріп, барлық ғылыми білім дамуы кезеңдері
Оқушылардың дамуы өзіндік әрекет процесінде іске асады. Дамудың бұл
Оқу танымында формальді және диалектикалық логиканы қолданып, теориялық және
Оқу танымы процесінде индуктивті және дедуктивті әдістер арқылы әсіресе
Оқу танымдылығы бірізділікпен қажетсіздіктің ең басты қайшылығы мен даму
Оқушылардың өзімдік жұмыс арқылы таным әрекетін ұйымдастыру формасына келетін
Қазіргі кезде қоғам талабына жауап беретін жеке тұлғаны қалыптастыру,
Бірінші топтағы әрекеттреге тән сипат-олар әрекеттердің жалпы құрылысына кіріп,
меңгергендіжаңартудан және түсіндіруден;
ондағы тұрақты байланысты есептеуден;
меңгерген тақырыптың мазмұнын ұғынып, бере алудан;
оны тәжітибеде қолданудан.
Екінші топтардың іс-әрекеттерді дербестік әрекеттің элементтері болып табылады. Олар
жаңа фактіні, құбылысты табудан және оларды сипаттамасынан;
фактілерді жүйелеуден;
фактілер арасында байланыс орнатудан және олардың міндеттік сипаттамасынан;
құбылыстың, оқиғаның дамуында мәнді байланыс пен заңдылығын орнатудан, ғылыми
жалпы оқиғалардан табуда жалпының нақты көруінен;
өзгертілген жағдаяттарда тапсырмаларды шешуден;
мәселені қалыптастырудан, жұмыс болжамын айқындалған;
құбылыстардың құнды мағынасын белгілеуден және басқалар.
Шаманов “өзіндік жұмыс пен дербестік әрекет” деген ұғымдарды сараптау
өзіндік жұмыс мақсатының болуы;
нақты тапсырманың болуы;
өзіндік жұмыстардың нәтижесін тексеру формалардан айқындау;
тапсырма алған әр оқушы тексеру формалардан айқындау;
тапсырма алған әр оқушы тексеру формалардан айқындау.
Өзіндік жұмысты дербестік әрекетті ұйымдастыру формасы ретінде қарауға байланысты
Оқушылардың өзіндік жұмысты орындауға ұжымдықпен орындалатын дербестік әрекет барысында
Өзіндік жұмыстарды орындау оқушылар мұғалімнің басшылығымен топтағы оқушылардың іске
Модульдер мынандай жіктемелерден тұрады:
Дәстүрлі; Педагогикалық ыңғайға орталықтанған; Жаңа жүйеге ыңғайланға.
Аталған модульдердің қоғамда қалдырған тарихи іздері шежіресі бар, мәселен:
Бұл үш модульдердің қайсысы озық-ілгерішіл деген аналитикалы сарындағы заңды
Дәстүрдегі модульдің негізгі мақсаты-сабақ жүргізудің әдісін түбелеу, сұрыптау. Оқыту
Педагогикалы ыңғайдағы орталықтанған модульде оқушы қызметі-приоритет. Былайша айтқанда оқушылардың
Жаңа жүйеге ыңғайланған модульде аталған екі үрдістің басын қосып
Жоғары оқу орындарының оқу-әдістемелік бірлестігі жоғарғы кәсіби деңгейдегі білімді
Оқу әдістемелік бірлестіктерге құрамына жақын мамандықтар бойынша білімдік-кәсіби бағдарламаны
Әдістемелік жұмыс- оқушылардан жүргізілетін оқу және әдістемелік жұмыстардың барлық
Менің ойымша жоғарғы сынып оқушыларының әдістемелік жұмыстардың барлық жүйесі,
Қазақстан тарихынның оқытуы процесс талаптарына сай мамандар дайындаудың қолайлы
Осы мазмұнда оқушыларға жеткізу және оны тұрақты түрде жетілдіру
Оқу – тәрбие процессінің ғылыми дәлелденген материалды техникалық базасын
Оқу барысында оқушылардың творчествалық белсенділігін арттыру.
Оқушылар мен мұғалімдердің ғылыми техникалық және өндірістің қазіргі жағдайына
Оқу процессінде мұғалімдер мен оқушылар уақытын үнемді және тиімді
Ұйымдастырушы әдістемелік жұмыс.
Оқу - әдістемелік жұмыс.
Ғылыми- әдістемелік жұмыс.
Жинақтай келгенде әр бағыт әдістемелік жұмысының мазмұнын құрайтын
1) Ұйымдастырушы әдістемелік жұмыс.
а) оқу жоспарлары мен бағдарламаларды жетілдіру. Оқу жоспары –
ә) әдістемелік органдардың жұмысын ұйымдастыру.
б) оқушылардың жеке жұмыс істеуін жетілдіру.
2) Оқу әдістемелік жұмысты жетілдірудің жалпы проблемаларын шешу
ғылыми әдістемелік жұмыс оқу – тәрбие процесін жетілдіру және
“Білім негізі - мектепте” деп тегін айтылмаған. Өйткені мектептегі
Сабақ тест, тірек сигналдарын, сөзжұмбақ, сөзөрімді қолдана отырып, сұрақ-жауап,
Сабақтың көрнекілігі. 1. Карталар. “Ш. Уәлихановтың саяхаттары”, “Қазақстан картасы”,
“Корпустың оқытушылары Шоқанды болашақ зерттеуші, тіпті, ғалым болуы да
“Егер қазақ халқының арасында Шоқанды оқи алатын орта болса,
“Уәлихановтың Тянь-Шань мен Жетісу географиясы жөніндегі еңбектері ғылыми маңызы
“Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов Шығысты зерттеу ғылымында аққан жұлдыздай жарқ
“Шоқан өз халқын сүюден айныған жоқ, ол европалық ағартушылық
Бұл пікірлерді сабақтың әр кезеңінде тақырыпқа сай қорытындылауға пайдаландым.
Балалар үйге қандай тапсырма берілді?
ХІХ ғасырдың І жартысындағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері кімдер?
Қазақ музыка өнері туралы не білесіздер?
Қазақ халқының материалдық мәдениеті деген не? Осы сұрақтар арқылы
Сабақтың жоспары.
Шоқанның өмір жолдары: а) арғы тегі, туып, өскен ортасы,
Шоқанның ғылыми қызметі: а) Шоқан- саяхатшы, ә) Шоқан-әдебиетті зерттеуші,
“Шығыстың аққан жұлдызы”: а) Шоқан өмірінің соңғы кезеңдері, ә)
Жаңа тақырыптың 1-бөлімінде мынадай сұрақтар қойылып, тиісті жауптар алынды.
Шоқан Уәлиханов жөнінде төмендегі сыныптарда қай пәннен қандай тақырыптарды
Шоқан туралы қосымша қандай әдебиеттер оқыдындар?
Ата-бабамыз “Жеті атасын білмеген – жетесіз”, “Жеті атасын білген
Балалар, жеті аталарынды білесіндер ме? Сұраққа жауап алған соң
Шоқан қай жылы, қандай жерде туып, өсті?
Шоқанның рухани сана- сезімінің оянуына әсер еткен кімдер?
Шоқан қандай жерлерде білім алды?
Сол кезде “сұлтанның балаларына жеті жұрттың тілін білу парыз”
Шоқанның ғылымға ден қоюына түрткі болған және халық поэзиясын
Шоқан қай жылы тұңғыш рет туған жерінен ұзап шыққан?
Сабақты өткізер алдында бір-екі апта бұрын оқушыларға алдын-ала мына
С.Мұқановтың “Аққан жұлдыз” романы. “Жазушы” баспасы.
С.Бегалин “Шоқан асулары”. “Жазушы” баспасы. Алматы. 1990 ж.
Ш.Уәлиханов “Таңдамалы”. “Жазушы” баспасы. Алматы. 1980 ж.
Сұрақтарға жауап алған соң 1853 жылы Шоқан оқуды бітіріп
“Шоқанның ғылыми қызметі” аталатын екінші тақырыпшаны сала – саласымен
“Шоқан- саяхатшы” . “Шоқанның саяхаттары” картасын көретіп талдадым. Оқушыларға
Шоқан – Қазақстаннан шыққан тұңғыш саяхатшы. Қазақстанды, Шығыс Түркістанды,
1855 жылы ол генерал Гасфорттың сапарына қатысып, Жетісу, Тарбағатай,
“Шоқан - әдебиетті зерттеуші ғалым”.
Шоқан - әдебиет зерттеушісі, очеркист-жазушы, фольклоршы. Очерк деген не?
“Шоқан - суретші”.
Бүкіл саналы ғұмырында Шоқан шығыстанушы, жалпы өнер зерттеушісі ретінде
Шоқанның жаскезіндегі салған суреттері.
Ыстықкөл экспедициясы суреттері.
Құлжа суреттері.
Қашқар экпедициясы суреттері.
Қазақстан мен Қырғызстан мәдени және археологиялық ескерткіштерінің суреттері.
Қазақтардың, қырғыздардың және ұйғырлардың тұрмысы мен салтына қатысты суреттер.
Замандастарының портреттері.
Ә. Марғулан “Шоқанның суретшілік өнері жеті жастан оянған” деген
Шоқан барған жерлерінде табиғат сұлулығын зерттеген. Мүсін өнерінен таңбалы
“Шоқан және музыка”.
Музыка зерттеуші ғалымдар мен музыка қайраткерлері Шоқан өмір сүрген
Шоқан қобыз аспабын ойналуы өте күрделі, тартымды да әсерлі
5. “Шоқан – этнограф-тарихшы”.
Шоқан бармаған елдерін жан-жақты зерттеп, оның саяси және
Өзінің тым қысқа өмірінде ол Орта Азия мен Қазақстанның
Үйге “Шығыстың аққан жұлдызы” тақырыбында шығарма жазып келу тапсырылып,
Шәкірттердің жаңа тақырыптан алған білімдерін бекіте түсу үшін тақырыпқа
Шоқан қай жылы туды?
1) 1830 2) 1835 3) 1840
Шоқанның өскен жері?
1) Құсмұрын 2) Сырымбет 3)
Шоқанның өз атасы?
Шыңғыс 2) Абылай 3) Уәли
Шоқан қай жылы қайтыс болды?
1875 2) 1885 3) 1865
Шоқан кадет корпусын қай жылы аяқтайды?
1853 2) 1854 3) 1865
Сондай-ақ Шаталов тәсілімен тірек сигналдарын пайдаланып тапсырма беремін. Мәселен,
Өткен тақырып ауызша түрдесөзжұмбақ шешу арқылы қорытындыланды. Тақтаға ақ
Сөзтуым – “Шоқан – ұлы ғалым”
Шоқанның әкесінің аты кім?
Шоқанның білім алған қаласы?
Шоқанның туған өлкесі?
Шоқанның арғы атасы?
Қазақтың тұңғыш ғалымы?
“Аққан жұлдыз” романының авторы?
Шоқанның атасы?
Зерттеген лироэпостық поэмасы?
Шоқанның әжесі?
1858-59 жылғы сапары?
Шоқанның қайтыс болған жері?
1857 жылғы сапары?
Ыстықкөл сапарында зерттеген поэмасы.
Жауабы: 1.Шыңғыс. 2. Омбы. 3. Құсмұрын. 4. Абылай. 5.
Мұқанов. 7. Уәли. 8. Қозы-Көрпеш. 9.Айғаным. 10.Қашқария.
Алтынемел. 12. Ыстықкөл. 13. Манас.
Сабақ барысында “Ашық экран” кестесі бойынша топ жетекшілері баға
Қорыта келгенде елдің болашағы, ұрпағы туралы данышпан Абайдың шәкірті
Адамдық борышың, - халқына еңбек қыл.
Ақ жолдан айнымай, ар сақта, оны біл.
Талаптан да, білім мен өнер үйрен,
Білімсіз, өнерсіз, болады ақыл тұл.
Мақтанға салынба мансаптың тағы үшін.
Ендеше ғулама ғалым- ағартушы Шоқан Уәлиханов ғылыми еңбектерін оқушыларға
Қорытынды
Қазақ халқының ұлы Шоқанның өмірі қысқа болса да, жарқын
Шоқан Жетісу, Қырғызстан, Шығыс Түркістан сияқты ол кезде ғылымға
Шын мәнінде Шоқан Уәлиханов алғашқылардың бірі болып, ғылыми айналымға
Сондай-ақ шығысты зерттеуші қазақ ғалымы Азияның түрік халықтары-қазақтар, қырғыздар,
Шоқан Уәлиханов қазақ халқының санасы оянып, оның маңдайалды орыс
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Әбуев Қ. Қазақстан тарихының “ақтаңдақ” беттерінен. А: “Қазақстан” 1994
Әтішев Ә “Ш.Уәлихановтың социологиялық және мемлекеттік – правалық көз
Бейсенова А.С., “Исследование природы Казахстана” А: “Қазақстан” 1979ж.
Бердібай Р., “Ел боламыз десек: Ұлт тағдыры туралы толғау”
Валиханов Ч., “Таңдамалы” А: “Жазушы” 1985 ж. 560 б.
Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.1. А:
Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.2. А:
Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.3. А:
Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.4. А:
Валиханов Ч.Ч., “Собрание сочинений в 5-ти томах” Т.5. А:
Валиханов Ч.Ч., “Записка о судебной реформе” А: “Әділет” 1999
Дулатова Д., “Шоқан - тарихшы” А: “Қазақстан” 1982 ж.
Зиманов С.Д., Атишев А.Б., “Политические взгляды Чокана Валиханова” А:
История Казахстана: с древнейших времен до наших дней в
Қанафияұлы Н. “Ұлы Дала және Шоқан” А: “Өнер” 1997
Мұқтарұлы С. “Шоқан және өнер” А: “Өнер” 1985 ж.
Маргулан А. “Великие ученые средней Азии и Казахстана VIII
Сатбаева И.К. “Чокан Валиханов - филолог” А: “Ғылым” 1987
Сегизбаев О.А. “Казахская философия XV начало XX вв”
Сүлейменов Р.Б., Моисеев В.В. “Шоқан Уәлиханов - шығыстанушы” А:
Стрелкова Н.К. Валиханов (2-е изд. доп) М: “Мол. гвардия”
Чокан Валиханов и современность (Сборник материалов Всесоюзной научной конференции)
Мерзімді басылымдар тізімі:
Абдрахманова Ш. О просвитительстве и демократизме Чокана Валиханова //
Абдрахманова Ш. “Ұлы ғалымның тағы ой қыры” // Ақиқат
Әуезов Ә. Шоқанның Қарқаралыға екі сапары // Жас Алаш
Бекниязов Т. Дала жиһанкезі // Жас Алаш 2002 ж.
Бекниязов Т. Шоқан бастаған жолсапар очеркі // ҚазМУ хабаршысы
Бікебаева И. Ш.Уәлиханов – ғалым – ағартушы // Қазақ
Дулатов М. Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов // Қазақ тарихы 1994
Дгуреп Я.К. Русское окружение Чокана Валиханова: Люди. События. Факты
Елшынбеков С., Сабденалиева А. Шоқан – табиғат зерттеушісі //
Еркімбеков З. Шоқан Уәлиханов шығармалары // Қазақ тілі мен
Жексембин Б. Ұлы Шоқан ірі ұрпаққа үлгі // Қазақстан
Ивлев Н. Арабские биографии. Встречи Ч. Валиханова с Семеновым
Ивлев Н. Первое издание сочинений Ч.Валиханова // Простор 1983
Ивлев Н. Я буду говоить откровенно (Ч.Валиханов и Г.А.
Ивлев Н. Поборник просвещения. Новое о Чокане // Простор
Касымжанов А.Х., Уразбеков А. “Ч. Валиханов – ученый и
Касымжанова А.Х., Абрамов М.В. Чокан Валиханов // наука в
Қарасбаева З “Ш.Уәлиханов – ұлы ғалым” // Қазақ тарихы
Көкенов С. “Қазақ ағартушы ойшылдарының дүниетанымдық мұралары” // Биология.
Көрпебаев Қ. “Ұмытпаңдар мені” // Егемен Қазақстан 2001 ж.
Конысбаева А. “Ш. Уәлиханов о духовной и материальной культуре
Макунин Ю. Встреча с Валихановым // Слова 1996 г.
Маргулан А. “Русские и западноевропейские ученые о Ч.Валиханове” //
Мизанбаев Р. Шоқан салған суреттер // Қазақстан мектебі 1999
Момынова Ш. Вклад Ч.Валиханова в развитие русского востоковедения
Момынова Ш. Шоқан және Ұлық ұлыс // Қазақ тарихы
Муканова З.А. Ориентализм в произведениях Ч.Валиханова // Вестн КазГУ
Муканова З.А. Вкропление из восточных языков в произведениях Ч.Валиханова
Мұхамедиұлы М. Ғалымдардың ғажайып достығы // Үш анық 2000
Мағауин Е. “Едіге” жыры және Шоқан // Жұлдыз 1992
Нурышева Г. Ш. Уәлиханов адам және оның өмірінің
Өтекнизов С. Шоқан және Шыңғыстау // Ақиқат 1996 ж.
Сатбаев Е. Ч. Валиханов и античные памятники // ВВШ
Стрелкова И. К 150- летию Ч.Валиханова // Вопросы истории
Сулейменов О. Шоқан // Ақиқат 1996 ж. №4 50
Ударцев С. Ч.Ч. Валиханов во всеобщей георафии // Простор
Үнсенова Т. Ш. Уәлиханов отбасы және неке хақында //
Шәмшәтұлы И. Шоқанның тарихы танымдары жайында // Қазақстан жоғары
1
105
оқушы
мұғалім
мұғалім
мақсат
құрал
қоғам
форма
әдіс
мазмұн
болжам
аспап
мұғалім
принциптер
әрекет
информация
дидактикалық
сапа
дара
лылық
тиім
ділік
ұжым
дылық
жүйелілік
Көрнекілік
сана
лы
біразділік
ғылымилық
түсініктілік
Теория мен практикалық байланыс
Техни
калық
Өзбетті
лік
Диалог
тік
Мәселе қойғыш
Ұжым
дылық
Көп сапалық