МАЗМҰНЫ
Кіріспе 2
Бөлім 1. Нарықтың даму тарихы және теориясы 4
1.1 Нарық қатынастарының даму кезеңдері 4
1.2. Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және түрлері 6
1.3 Нарықтық шаруашылық тауарлық өндіріс дамуының жоғарғы баспалдағы
Бөлім 2. Нарықтың әлеуметтік-экономикалық мәні мен ерекшеліктері 14
2.1 Нарық механизмінің мәні мен ерекшеліктері 14
2.2 Нарықты реттеудің мәні және әдістері 17
2.3 Нарық механизміндегі сұраныс пен ұсыныс 21
Бөлім 3. Қазақстан экономикасының нарыққа өту жолдары 26
3.1 Нарық дамуының қазіргі экономикалық теориялары 26
3.2 Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстандағы экономикалық және әлеуметтік
Қорытынды 33
Әдебиет тізімі 34
Қосымша 1. 35
Қосымша 2. Негізгі экономикалық индикаторлар 36
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы – Нарық: мәні, құрылымы, механизмі.
Жалпы нарықтық экономика ұтымды жұмыс істейді, егерде мынадай
Нарыққа өтпелі кезеңде Қазақстан экономикасы халық шаруашылығының тиімсіз
экономикалық егемендікке жету, меншікті, банк, қаржы және ақша
Жұмыстың тақырыбы осындай сипатта жеткілікті дәрежеде көрініс тапқан.
Негізінен бұл курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Олардың
Бірінші бөлімде нарықтың даму тарихы және теориясы басты
Ал, екінші бөлім жоспарда көрсетілгендей, нарықтың әлеуметтік -экономикалық
Үшінші бөлімде Қазақстан экономикасының нарыққа өту жолдары туралы,
Саналы нарыққа көшу жағдайларындағы ең маңызды міндет -республиканың
Курстық жұмысты орындау барысында Б. Жүнісов, Ұ. Мәмбетов,
Бөлім 1. Нарықтың даму тарихы және теориясы
1.1 Нарық қатынастарының даму кезеңдері
Нарықтық экономика - ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т1-Т2
Үшінші кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы бойынша
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы: Т1- тауар емес
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе еркін
Монополиялық нарық XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың алғашқы
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттелмелі нарық тән болып
Шаруашылықты нарықтық ұйымдастыру тарихы әлденеше ондаған ғасырларға созылғанымен,
Жергілікті рыноктар арасында жай және кездейсоқ айырбас процесі
Қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдеуі нарықтық экономиканың көптеген жаңа
Нарық дегеніміз тауарларға сіңген еңбектің қоғамдық сипатын айқындайтын
Нарықтың маңызды қызметі еңбек шығынын, мөлшерін, көлемін және
Формациялық теорияға сүйенген кеңес елі, басқа да бұрынғы
Өндіріс құралдарына жеке меншік өндірушілердің қоғамдық байланысының ерекше
Сөйтіп, нарық адамзаттың ерекше өнертабысы болды, әрі қоғамдық
1.2. Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және түрлері
Жалпылама тұрғыдан алғанда нарықтың мәні оның атқаратын қызметтері
Нарықтың маңызды қасиеттерінің бірі - оның ұдайы өндір.с
Нарықтың басқа бір атқаратын қызметі – ақпараттық -
Сонымен бірге нарық механизмі мынадай қызметте атқарады —
Біздің нарық терең монополияландырылған, сондықтан нарьтқты ортаны қалыпты
Осылармен қатар, маңыздылығы жағынан басқалардан кем түспейтін нарықтың
Нарық күрделі экономикалық категория ретінде өз бетінше емес,
- шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі;
- меншік қатынастарының алуан түрлі нысандары;
- нарық инфрақұрылымын жасау;
- өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос
- контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы. Енді
Біріншіден, экономикалық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі, олардың келісім-шартқа
Екіншіден, меншіктік қатынастардың алуан түрлі нысандарының болуы (нарық
Нарықты экономикаға көшу кезінде ескеретін маңызды жәйт -
Үшіншіден, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғанындай, нарықтың тиімді жұмыс
Төртіншіден, нарық механизмінің үзіліссіз қызмет істеуі үшін оның
Нарықтық экономика жалпылама негіздегі ерекше инфрақұрылым - несие
Бесіншіден нарық механизмінде мемлекеттік қаржы жүйесінің, оның негізін
Нарық жағдайында бәсеке күресінің бірнеше түрлері болады: а)
1. Таза бәсеке нарығын
2. Монополистік бәсеке нарығын бағаның кең
3. Олигополиялық бәсеке нарығында баға белгілеу саясатымен маркетингтік
4. Таза монополия жағдайында, жеке кәсіпорындар бәсекелестердің болмауына
Территориялық белгілеріне қарай нарық мынадай түрлерге бөлінеді: дүниежүзілік
Дүниежүзілік нарық, сатушылар мен сатушылар арасындағы тауарлар мен
Еларалық бірлестіктер нарығы деп, экономикалық айырбастың ерекше формалары
Ұлттық нарық бір елдің мемлекеттік шекарасының аумағымен шектелген
Аймақтық нарық - бұл бөлек территориялық бөлімше нарығы
Жергілікті оқшауланған нарық - кейбір елді пункттердің жиынтығы
Нарықтық қатынастардың жетілу шамасына қарай нарықты: дамыған нарық,
Олигополиялық нарық, баға белгілеу саясатына тым сезімтал және
Монополиялық бәсеке нарығы, сапасы, қасиеті, сыртқы безендірілуіне қарай
Қолданылып жүрген заңдылықтарға сәйкес нарықты көлеңкелі (астыртын)
1.3 Нарықтық шаруашылық тауарлық өндіріс дамуының жоғарғы баспалдағы
Нарық - әлемдік өркениеттің жетістіктерінің бірі.
Нарықтық қатынастар мәнін анықтауда нарық түсінігінің екі жақты
Нарық меншіктің тауар-ақша байланыстары мен қаржы-несие жүйесінің түрлі-түсін
- екі субъект арасындағы өзара байланыс нарықтық
- шетелдік фирмалармен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процестері;
- еңбек биржасы арқылы жұмыс күшін жалдау және
- белгілі бір процентпен несиелерді беру кезінде несиелік
- тауар, қор, валюта биржалары мен басқа
Нарық белгілі бір жағдайларда қызмет етеді.
Нарықтық қалыптасу жағдайын екі топқа бөлуге болады. Бірінші
Оларға жататындар:
- меншіктің сан қырлы нысандарын іске асыру
- мемлекеттік реттеуіштерді сақтаған жағдайлардағы өндірісті демократизациялау. Бұл
- тауарлар мен қызмет көрсету нарығы, өндіріс факторлары
Факторлардың екінші тобына құқықтық заңдарды дайындау және шаруашылықты
Нарық мәні оның қызметтерінде өте толық көрінеді.
Ең маңызды қызметтеріне жататындар:
- тауарлық өндіріс өзін-өзі реттеу қызметі. Ал тауарға
- ынталандырушы қызметі. Баға төмендеген кезде өндірушілер өндіруді
- өндірілген өнім мен еңбек шығынының қоғамдық мақыздылығын
- реттеуші қызметі. Нарық көмегімен экономикада, өндіріс
- шаруашылық өмірді демократиялау, өзін-өзі басқару принциптерін іске
Нарықты экономиканы негізгі шаруашылық субьектілеріне үй шаруашылығы, фирмалар
Үй шаруашылығы, материалдық (жер және капитал) және адам
Бөлім 2. Нарықтың әлеуметтік-экономикалық мәні мен ерекшеліктері
2.1 Нарық механизмінің мәні мен ерекшеліктері
Нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі
Сонымен бірге нарықтық механизм идеалды емес, оның елеулі
Ретелмейтін таза нарықтық экономика адамның еңбек ету, білім
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын,
Енді нарық дегеніміз не? Ең алдымен осыны анықтап
Нарық мәселелерінің, қоғамды құру теориясы мен практикасында алатын
Нарық - бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылардың арасында
Нарық - тауарларды сатып алу- сатумен байланысты орын
Нарық тауарды өткізуге байланысты сатушылар мен сатып алушылардың
Келтірілген көзқарастардың қай - қайсысы да жеткілікті түрде
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу -
Берілген анықтамада әңгіме, біріншіден, тек өндірушілер мен тұгынушылардың
В.И. Ленин нарық мэселесіне ерекше мән берген. XIX-
Директивті - үлестіру жүйесін басқару кезінде нарық мәселесін
Нарықтық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігіне қарамастан
Нарық - белгілі бір жүйе әрі айырбас нәтижесі
Нарық - тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып
Нарық - сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды
Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес, айырбас
Мемлекеттік-әміршілдік экономикадан басқасына өту экономиканы орталықтан жоспарлы басқарудан
«Нарық - өзін-өзі реттеуші ұдайы өндіріс жүйесі, барлық
Осыдан мынадай түжырым жасауға болады: «нарық» ұғымын тар
2.2 Нарықты реттеудің мәні және әдістері
Нарықты реттеу әдістері - бұл нарық механизмінің қалыпты
Біздің елімізде бөліп үлестіру методологиясына негізделген шаруашылық жүйесінен
Нарықты жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барық
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік реттеудің шаралар жүйесі мен
1. Фискаъдық саясат. Ол мемлекеттік бюджетпен байланысты реттеу
2. Несие - ақша саясаты. Мемлекет нақты салалық
Дегенмен, несиелік реттеудің жиі қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:
а) эмиссиялық банктің есептеу нарқын өзгерту. Есептеу нарқы
ә) эмиссиялық банкке ақша салудың міндетті минимумін арттыру.
б) «ашық нарықтағы операциялар». Мұндай жағдайда, мемлекет өзінің
Осылармен қатар несие нысандары мен банк-несие мекемелерінің жұмысын
3. Бағаны және табысты реттеу саясаты. Фискальдық жәненесие
4. Әкімшілік реттеулер. Оларға кейбір әдейі ерекшеленген салалар,
5. Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты - бірнеше
6. Ұзақ мерзімді реттеу — бірнеше жыл бойына
7. Әлеуметтік саясат өзіне табысты индексациялау, төменгі өмір
8. Сыртқы экономикалық реттеу мыналар енді: мемлекеттің сауда
Мемлекеттік емес реттеу әдістері.
Ассоциацияларға, бірлестіктерге біріккен, немесе өз бетінде әрекет ететін
- нарықтық қатынастарының қатысушыларынын, арасындағы нақты көрсетілген әрбір
- несие мен қарызды беру және алу туралы
- кәсіпорындардың әр түрлі ассоциацияларын, ақпараттық жүйелерді, фирмалық
- мамандандырылған банктер, қор және тауар биржалары арқылы
- нақты өндірушінің тауарлары мен қызметтеріне сұранымды мақсатты
Бұл әдістер, өндірушілердің және шаруашылық субъектілерінің өздерінің жеке
Ең алдымен мемлекет елдің барлық шаруашылық өмірін ұйымдастыратын
Осылармен бірге, мемлекет баға белгілеу, қаржы-несие, ақша айналысы,
Нарықтық өзгерістер жағдайында мемлекет, қоғамның өзін-өзі күн көру
Мемлекет, меншік нысандарының алуан түрліліғі, өндіріс құрылымның салалық,
Қорыта айтқанда, мемлекеттің реттеуші рөлі - белгілі мақсатқа
2.3 Нарық механизміндегі сұраныс пен ұсыныс
Сұраныс пен ұсыныс бүкіл экономикалық жүйенің ырғақты жұмыс
Енді мынадай сұрақтарға жауап берейік: сұраныс пен ұсыныс
Сұраныс - бұл нарықта болатын, ақшамен қамтамасыз етілетін
Суретте төмен қарай, солтустік-батыстан оңтүстік шығысқа келе жатқан
Сұраныс заңы бойынша егер баға төмендесе, әдетте тұтынушылар
Нарықтық сұраныс толып жатқан факторлардың әсерлері арқылы қалыптасады:
Мұнда Xd-берілген сұраныс мөлшері;
Б - берілген және кездескен тауарлардуң бағасы;
Ат - тұрғындардың ақшалай табысы;
Тұ - тұтынушылардың ұнатуы немесе артық бағалауы;
М-жиналған мүлік;
Ғ - сұраныстың оны қалыптастыратын факторлардан тәуелдшік нысаны.
Баға неғұрлым жоғары болса, соғүрлым тауарға сатып алушылар
Сұраныс жағдайына көптеген, оның ішінде, экономикалық; аймақтық; психологиялық;
Сұраныс икемді және икемсіз болуы мүмкін. Сұраныстың икемділігі
Ed = Xd (%) / P ( %)
мұнда Ed – сұраныс икемділігінің коэффициенті;
Xd (%) - сұраныс көлемінің өсу проценті;
Р( %) ~ бағаның төмендеу проценті.
Әр түрлі тауарлар тобына сұраныстың икемділігі бірдей емес.
Енді ұсынысты қарауға көшелік. Ұсыныс - бұл нарықта
Ұсыныс қисығының сызығы, әдетте оңтүстік-батыстан солтүстік шығысқа көтеріледі.
Сурет 1
Жоғарыда көрсетілген кесте шығарылатын өнім көлемінің (х) нарықтық
Ұсыныс қисығының сызығына қандай факторлар әсер етеді? Ұсыныс
Нарықтық бағаның көтерілуіне жауап ретіндегі ұсыныс көлемінің өзгеру
Es = Р (%) / Xs (%), мұнда
Ұсыныстың икемділік коэффициент егер нарықтық баға белгілі бір
Көріп отырғанымыздай, сұраныс пен ұсыныс бір-бірімен өзара байланыста
1-кесте.
Ұсыныс детерминант/пары: ұсыныс қисығы сызығының өзгеруін тудыратын факторлар.
№ Ұсыныс қисығы сызығының өзгеруі Ұсыныс қисығының өзгеруінің
мысалдар
1.
2.
3.
4.
5. Ресурстар бағасының өзгеруі
Технологияның өзгеруі
Салықтар мен дотацияларды өзгерту
Басқа тауарлардың бағасының өзгеруі
Бағаның өзгеруін күту Минералдық тыңайтқыштарға бағаның төмендеуі бидайдың
Жүгері зиянкестеріне қарсы тиімді инсектицидті жасау оның ұсынысын
Сигареттерге акциз салығын көбейту олардың ұсынысын азайтады; институт,
Қой еті мен шошқа етіне бағаның төмендеуі сиыр
Бөлім 3. Қазақстан экономикасының нарыққа өту жолдары
3.1 Нарық дамуының қазіргі экономикалық теориялары
Батыс елдерінің шаруашылық саласындағы саясатын анықтайтын қазіргі заманғы
Оның біріншілері — еркін нарықты және экономикаға мемлекеттің
Екінші бағыттың өкілдері экономикаға мемлекеттің белсенді түрде араласуын
XX ғасырдың 70-ші жылдарында болған экономикалық дағдарыс және
Соңғы кезде негізгі екі бағыттың өз ішіндегі бой
П. Самуэльсон өзінің «неоклассикалық синтезіне» ғылыми -техникалық революцияға,
Біздің алдымызда да нарықтық экономиканы реттеудің дүние жүзінде
3.2 Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстандағы экономикалық және әлеуметтік
Қазақстанда көп салалы экономика, оны нарық жолына салуға
Олар ең алдымен Қазақстан экономикасының құрылымындағы қайшылықтар да
Республика бюджетіндегі кірісте салық айналымының үлесі небәрі 9%
Қазақстанның нарыққа көшуде бастапқы капитал дәрежесі төмен болды.
Республикадан толып жатқан байлық көздері алынып, ал мұнда
Нарыққа көшудің қиындығы да, күрделілігі де, ұзаққа созылатындығы
1990 жылы желтоқсанның аяғында «Қазақ КСР-ның экономикасын тұрақтандыру
«Дағдарыстарға қарсы және әлеуметтік-экономикалық кайта құруды тереңдете жүргізудің
- мемлекет меншігінен алып, меншікті жекешелендіруді белсене жүргізу;
- тұтыну нарқын товарлармен қанықтыру;
- республиканың элем шаруашылығына енуі.
1996-2005 жж. барысындағы екінші кезеңде көзделген міндеттер:
- республиканың шикізат қана өндіруге бағыт ұстауын жойып,
- экономиканы монополизацияға соқтырмай, дұрыс бәсеке атаулыны кеңінен
- Жаңа технологияны игеріп «Экология» жайында жан-жақты жасалған
- Отандық және халықаралық бизнес саласын кадрлармен толықтыру.
Қазақстан экономикасының нарыққа көшуі экономикалық және әлеуметтік салаларда
Біріншіден, Қазақстанда бұрынғы КСРО-ға кірген республикалармен және оның
Екіншіден, өнімдерді сату тығырыққа тірелді, мемлекетте де, мекемелерде
Үшіншіден, ескермеген шығындар туды - олар әскери өндіріс
Төртіншіден, экономиканы қайта құра бастаған алғашқы кезеңце ТМД
Бесіншіден, инфляцияның және тапшылықтың өсе беруі тұтыну нарқындағы
Қазақстанның нарыққа еркін өту үшін негізгі концептуалдық бағыттарының
1. Экономикалық дербестікке қол жеткізу. Ол республиканығ жерге
2. Меншікті қайта қарауда жекешелендіру жолымен мемлекеттік мүлік,
3. Банк жүйесін қайта құру «Республикада банк және
1996 ж. басында республикада 170 астам банк жұмыс
«Эксимбанк» ірі экспорт - импорт операцияларымен және әдетте
Жилстройбанк - Тұрғын үй құрылыс банкісі - құрылыс
Бірқатар шетел банкілері Қазақстандща өздерінің өкілд іктер і
Осымен қатар халықаралық қаржы мекемелері мен және халықаралық
4. Қаржы және ақша-кредит жүйесін реформалау және бюджет
Бюджетті құнсыздандырмайтын көздерден қаржыландыру үшін ен алдымен кепілді
Ұзақ мерзімге несие берген кезде қарыз алушылардың қабілетін
- Инвестицияларды іске асырудың мақсатқа сәйкестігін анықтау үшін
- Қаржы көздерін дәлелдеу және объектілерді өндіріс, материалдық,
- Күрделі қаржының көлемі, өндірістік әрекеттен түсетін пайданың
5. Инфляция, бағаның өсуі, өндірістің құлдырауы және банкроттық
ҚР экономикалық Министрлігі мүдделі министрліктер, отандық және шетел
Сонымен, Республиканың сыртқы экономикалық әрекеті әлем нарығына енуде
Қорытынды
Сонымен, нарықтық экономика ұтымды жұмыс істейді, егер де
1. Тауарды қанша көлемде өндіру керек, қандай қызмет
2. Не өндіру керек, яғни қоғамның материалдық тұтынымык
3. Қоғамға қажетті тауарлар қалай өндіріліп, қандай қызмет
4. Өндірілген өнім кімге арналған, оны кім алу
5. Өзгерістер бола калса қатысушылардың соған бейімделе білуіне
Сөйтіп, нарықтық катынас дегеніміз - аталған бес шарттың
Нарық дегеніміз шаруашылық байланыстардың белгілі көрінісі болғандықтан бөліс,
Республиканың нарыққа көшу Концепциясы мынадай міндеттерді шешуді қамтиды:
Қорыта айтқанда, нарық - бұл өндіріс факторларын немесе
Әдебиет тізімі
1. Әубәкіров Я. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. -
2. Әубәкіров Я., Байжұмаев Б.Б., Жақыпов Ф.Н., Табеев
3. Жүнісов Б.А., Мэмбетов Ү.Е., Байжомартов Ү.С.
4. Мәуленов С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ.
5. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы: Оқу құралы.
6. Курс экономической теории: учебник - / под
7. Рыночная экономика : Учебник: в Зт. М.,
8. Статическое обозрение Казахстана/журнал/№4-20037
9. Шеденов Ө.Қ., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин
10. Экономическая теория ./Под редакции Н.И. Базылева/, Минск,
Қосымша 1.Нарықтың инфрақұрылымының негізгі элементтері
Нарықтың инфрақұрылымы
аукциондар Консультациялық-делдалдық фирмалар
Биржалар және брокерлік кеңселер Бизнестің коммерциялық орталықтары
банктер Сақтық және аудиториялық компаниялар
Коммерциялық орталықтар және компаниялар Жарнама-ақпараттық қызмет
Мемлекеттік резервті және бақтық қорлары Қойма, элеватор, тоңазытқыш,
Мемлекеттік салық инспекциясы Сауда үйлері
Бағалы қағаздарға бақылау жасайтын инспекция Маркетингтік зерттеу орталықтары
Құқық қорғау органдары Көтерме сауда орталықтары
Лизингілік компаниялар Кадрларды даярлау орталықтары
Кедендік қызмет Жәрмеңкелер
Бағалар мен стандарттарға бақылау жасайтын мемлекеттік инспекция өндірушілердің
Тұтынушыларды қорғау қоғамдары Және басқалары
Қосымша 2. Негізгі экономикалық индикаторлар
өлшем 2003ж. 2003ж. өткен жыл 2003ж
бірлігі қаңтар- қыркү- кезеңіне % қырк.
қыркүй. йек Қаңтар- Қырк. Тамыз
Қырк.
%
Жалпы ішкі өнім Млрд. 3270,2
109,1
теңге
Өнеркәсіп өнімінің көлемі млрд. 1997,8 237,2 107,8 102,9
теңге
Жалпы ауыл шаруашылығы млрд. 459,2 248,6 103,7 102,9
тенге
Көліктердің барлық түрімен млрд. 1235,7 169,7 109,7 110,7
жүк тасымалдау тонна 104,7 13,0 125,8 127,2 102,9
Байланыс қызметінің көлемі млрд.
теңге
Өткізудің барлық жолдары
672,3 79,7 110,0 108,7 101,7
бойыншабөлшек тауар млрд.
айналымы теңге
Сыртқы сауда айналымы млн. 15155,2 2061,1 131,0 131,0
АҚШ
доллары
Соның ішінде:
экспорт
0379,3 1308,5 138,0 126,0 136,0
импорт
5775,9 752,6 120,0 141,0 108,0
Негізгі капиталға млрд.
инвестициялары теңге 729,6 117,5 110,1 102,3 109,9
Тұтыну бағаларының
106,3 102,8 100,4
индексі
Өнеркәсіп өнімін
өндірушілердің бағалар
индексі
111,3 103,4 101,5
Жұмыссыздар саны Мың
664
108,2 99,7
адам
Жан басына шаққанда
орташа ақшалай табыс тенге 83725 10008 114,0' 116,8
Нақты ақшалай табыс %-пен
107,2 110,3 100,3
Бір қызметкердің орташа
айлық жалақысы:
атаулы тенге 22487 23566 113,6 113,8 100,7
нақты %-пен
106,8 107,4 100,3
1