Мазмұны:
Кіріспе......................................................................................................................3
I Еңбек және еңбекақының маңызды теориялық-әдістемелік негіздері....4
1.1. Еңбекақының мәні мен қағидалары......................................................4
1.2. Еңбекақының түрлеріне жалпы сипаттама..........................................6
1.3. Еңбекақының нысандары мен жүйелері..............................................7
II Еңбекақы төлеу жүйелерін талдау...............................................................14
2.1. Еңбекақы төлемін ұйымдастыру ісіндегі тарифтік жүйе мәні.........14
2.2. Еңбекақы төлеудің тарифсіз жүйесінің мәні.....................................20
III Нарықтық экономика жағдайында еңбекақыны ұйымдастыру.........22
3.1. «Қазақстан Республикасының еңбек туралы» заңы..........................22
3.2. Еңбекақы тағайындауды жетілдіру жолдары....................................25
Қорытында...........................................................................................................27
Қолданылған әдебиеттер тізімі.........................................................................28
Кіріспе
Менің жазып отырған жұмысымның тақырыбы: «Еңбекақыны ұйымдастыру және
Қазір елімізде Президенттің тапсырмасы бойынша жұмыссыздықпен күрес және
Еңбек ұғымы тауар өндіруде және қызмет көрсетудегі барлық
Курстық жұмысымның басты мақсаты – Еңбекақы ұйымдастыру теориясының
І Еңбек және еңбекақының маңызды теориялық-әдістемелік негіздері
Еңбекақы – еңбек құнының (бағасының) ақшалай өлшемі. Бұл
Еңбекақаны дифференцияциялау және оның принциптері. Еңбекақы деңгейі халық
Бірінші принцип – еңбектің күрделігі. Күрделі, біліктілікті (квалификацияланған)
Екінші принцип, еңбек жағдайына қарай жіктеу. Еңбек жағдайы
Үшінші принцип, еліміздің дамуын байқататын экономиканың ең қажетті
Төртінші принцип, экономикалық аудан мен аймақтың табиғи –
Қазақстан Республикасы 1996 жылғы 9-шы қаңтардағы «Қазақстан Республикасы
Бесінші принцип, жұмыскер өзі еңбек ететін жердегі және
Еңбекақының мәні. Осы мәселеге байланысты экономикалық теорияда 2
Ебекақы еңбек бағасы, оның дәрежесі мен динамикасы, нарықтық
Еңбекақы – жұмыс күші, тауардың бағасы, еңбектің бағасы
1.2. Еңбекақының түрлеріне жалпы сипаттама
Еңбекақы төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.
Негізгі – бұл қызметкерлерге нақты жұмыспен өтеген уақыты
жұмыс істеген уақытына тарифтік ставкалар, қызметақы, кесімді бағалар
қызметпен өткерген жылдары үшін үстеме;
жұмыс жағдайының өзгеруіне байланысты кесімді ақыалушыларға қосымша қызмет
кесімді ақы алушыларға үстемелі бағалар бойынша қосымша ақы;
ақшалай және натуралды сыйақылар және сыйақы берудің бекітілген
мерзімінен тыс уақыттағы жұмыс үшін қосымша ақы;
түндегі жұмыс үшін қосымша ақы;
жұмысшының кінәсі жоқ тұрып қалуға төлемдер.
Қосымша – бұл қызметкердің кәсіпорында жұмыс жасамаған уақытына
- балаларын тамақтандырушы аналарына жұмысындағы үзіліс уақытына төлемақы;
- жасөспірімдердің жеңілдік сағаттарына төлем;
- мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындауға жұмсалған жұмыс
- негізгі және қосымша демалыстар уақытына төлем;
- пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;
- жұмысқа шыққанды берілетін жәрдемақы.
1.3. Еңбекақының нысандары мен жүйелері
Нарыққа көшу кезеңінде экономикалық қатынастарды реформалау осы кезеңге
Мемілекет меншігін күрт жекешелендіру, ірі шаруашылық субьектілерін
Социализмнің экономикалық қатынастар жүйесінде еңбекақы жұмыскерге
Жиырмасыншы ғасырдың 80-ші жылдар ортасында халық шаруашылығын түбегейлі
Нарықтық өзгерістердің алғашқы кезеңінде Қазақстан Республикасында еңбекақы саясатына
1999ж. аяғында қабылданған ҚР «Қазақстан Республикасындағы еңбек
Осылайша, қазіргі уақытта шарушылық субъектілерге қызметкерлердің еңбекақысын
Тағы бір ескеретін жайт – қайта қабылданған «Қазақстан
Қазақстанда қайта құру үдерістерінің нәтижесінде түзілген қызмет ақыны
Ал еңбек нарығы мен әлеуметтік-нарықтық қатынастарды нарықтық реттеудің
Келтірілген үзінді Ресей Федерациясындағы еңбекақыны төлеуді ұйымдастыру ісіне
Шынында да, ҚР шаруашылық субъектілеріне аталған салада шектеусіз
2000ж. 18 желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Республикасында әлеуметтік әріптестік
Демек, еңбекақы саласында мемлекет саясатын өзгертудің ақиқатты қажеттегі
Арнайы экономикалық әдебиеттерді сараптау нәтижесінде жасалған тұжырымға сәйкес
Еңбек құны жөнінде маркстік теория мен оны жақтаушылардың
Ал батыстық эономистердің көқарасына сүйенген қазіргі экономикалық
Еңбекақыны реформалаудың екі тұжырымдамалық бағытымен қатар, соңғы жылдары
Келтірілген тұжырымды бағыттар шеңберінде осы санаттың
II Еңбекақы төлеу жүйелерін талдау
2.1. Еңбекақы төлемін ұйымдастыру ісіндегі тарифтік жүйе мәні
Еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі принциптері тарифтік жүйеде бейнеленген. Еңбек
Бюджет салаларындағы қызметкерлерге тарифтік мөлшерлемені және қызметақыны белгілеу
Тарифтік-квалификациялық анықтамаға шаруашылық саласының көптеген жұмыс түрлерінің сипаттамасы
Тарифтік сетка кез келген саладағы маман еңбегінің біліктілігі
Тарифтік ставка жұмыскердің разрядқа байланысты уақыт өлшемінде (сағат,
Тарифтік коэффициент әртүрлі разрядтың ставкасы қанша ретке өскендігін
Атқарылған жұмыстың күрделілігін (ауырлығын) анықтау, яғни орныдалған еңбекті
Еңбек заңына сәйкес бір айға белгіленген жұмыс уақытының
1-кесте
Бірыңғай тарифтік кесте
Разряд Тарифтік коэффициенттер Разряд Тарифтік коэффициенттер
1 1.00 12 2.20
2 1.07 13 2.37
3 1.15 14 2.55
4 1.24 15 2.74
5 1.33 16 2.95
6 1.43 17 3.17
7 1.54 18 3.41
8 1.66 19 3.67
9 1.78 20 3.94
10 1.91 21 4.24
11 2.05
Ескерту:
а) жұмысшыларға разряд диапазоны 1-ден 8-ші разряд арсында;
б) мұғалімдерге 6-дан 13-ші разряд арасында;
в) жоғарғы оқу орындарындағы оқытущыларға 11-ден 21-ші разряд
Үкіметтің 1996 жылғы 9-шы қаңтардағы «Қазақстан Республикасы экономика
Халық шаруышылығындағы жұмысшы және қызметкерлерге кәсіптік-біліктілік топтар (разрядтар)
Қаулыда еңбекақының минималды мөлшері көрсетілген. Жұмыс беруші жұмыскерге
Еңбекақының 1997-ші жылғы минимальды мөлшері мынадай:
1-ші қаңтардан -2030 теңге
1-ші сәуірден -2060 теңге
1-ші шілдеден -2085 теңге
1-ші қазаннан -2340 теңге
Мысалы, 18-ші разрядтағы жұмыскерге еңбекақы төленуін есептеп көрейік.
Қазіргі жылғы, яғни 2009 жылдың 1-ші қаңтарынан 30-шы
2-кесте
Разрядтардың тарифтік мөлшерлемелері
Разряд Бір айлық тарифтік мөлшер- леме (қызметақы), теңге
1 (14000теңге*1.00)=14000 12 (14000теңге*2.20)=30800
2 (14000теңге*1.07)=14980 13 (14000теңге*2.37)=33180
3 (14000теңге*1.15)=16100 14 (14000теңге*2.55)=35700
4 (14000теңге*1.24)=17360 15 (14000теңге*2.74)=38360
5 (14000теңге*1.33)=18620 16 (14000теңге*2.95)=41440
6 (14000теңге*1.43)=20020 17 (14000теңге*3.17)=44380
7 (14000теңге*1.54)=21560 18 (14000теңге*3.41)=47740
8 (14000теңге*1.66)=23240 19 (14000теңге*3.67)=51380
9 (14000теңге*1.78)=24920 20 (14000теңге*3.94)=55160
10 (14000теңге*1.91)=26740 21 (14000теңге*4.24)=59360
11 (14000теңге*2.05)=28700
Мемлекеттік емес кәсіпорында тарифтік ставканы, тарифтік коэффициентті және
Қазіргі кезде барлық әлемдік қауымдастық елдерінде жалақының негізінен
Мерзімді еңбекақы нақты істелген жұмыс уақытының шамасына байланысты
Кесімді еңбекақы қажетті сапада шығарылған өнімнің мөлшеріне қарай
Өнімнің сандық мөлшері өндірістік бөлімше мен операцияларда ұлғайту
Номиналды еңбекақы – жұмыскердің өзінің еңбегіне алатын ақшалай
Жұмыскер өзінің номиналды еңбекақысына бүгін және ертең қандай
3-кесте
Жалақының түрлеріне сипаттама
Жалақының түрі мен жүйесі Төленетін ақының сипаттамасы
1. Мерзімді түрі:
а) жай мерзімді ИТЖ-ның (ИТР) жұмыс істеген
ә) мерзімді-сыйлықты ИТЖ-ға айлықтан басқа, ал
2. Кесімді (жеке және ұжымдық) түрі:
а) тікелей кесімді Әрбір өнім мөлшері бірдей
ә) кесімді-сыйлық Сапа, үнемдегені үшін және (жұмысты)
б) кесімді- прогрессивті Әрбір шығарған затқа
в) ұжымдық-кесімді Металлургия өндірісінде, легтік автомобиль жасауда
г) аккордтық жүйе еңбекақысы – кесімді еңбекақының өзгерген
Тұрғындардың ақшалай табысын индексациялау негізінде оларды әлеуметтік қорғау
Кәсіпорында техникалық жабдықтау өскенде және дамыған технологияны қолданғанда
Жапонияда ірі кәсіпорындар еңбекақының жасқа әрі стажға байланысты
Көптеген өндірісі дамыған елдерде әртүрлі «пайдаға қатысу», «кәсіпорын
Пайдаға қатысу кезінде еңбекақы екіге бөлінеді. Бірінші бөлімі
2.2. Еңбекақы төлеудің тарифсіз жүйесінің мәні
Еңбекақы жүйесін реформалаудың бір бағыты – тарифтік жүйені
Бірқатар өнеркәсіп кәсіпорындарында істеген жұмыс көлемі (мүмкін техникалық
Түпкілікті қорытындыдағы кесімді еңбекақы алатын жұмысшылардың еңбек жиынтығы
Өндірістің ұйымдастырушылық және экономикалық мәселелерін шешу өнімді шығаруға
Тіпті төлеуге қабілетсіз дағдарыс жағдайында әртүрлі категориядағы кәсіпорын
Әр түрлі сападағы еңбекақының ара салмағы, кәсіптің техникалық
Еңбекақыны күн сайын есептеу арқылы бір мезгілде еңбек
Еңбекақының жұмыс сапасының көрсеткішіне тәуелділігін қарастыратын қолданыстағы еңбекақы
III Нарықтық экономика жағдайында еңбекақыны ұйымдастыру
3.1. «Қазақстан Республикасының еңбек туралы» заңы
Еңбек және еңбекақы есебі – жұмысшылар санының өзгеруі,
Еңбек және оған ақы төлеу есебінің негізгі міндеттеріне
еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып жұмыс мөлшерінің
бастапқы құжаттарыд уақытылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан
шаруашылық жүргізуші субъектінің әрбір жұмысшысына жалақыны уақытылы және
белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
еңбекақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына
Еңбек және еңбекақы деректері өндірістік процесті оперативті басқару
үшін қажет. «Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» заңының 5-бабына
Кәсіпорын дербес болғанымен заңға сәйкес штат кестесі, формалары
Әрбір қызметкердің еңбекақылық табысы кәсіпорын қызметінің түпкілікті қорытындысына
Еңбекақы мөлшерін жұмыс берушінің өзі белгілейді және жұмыс
«Қазақстан Республикасының Еңбек туралы» Заңының 7,8-бабына сәйкес қызметкердің
қандай да бір кемсітушіліксіз (дискриминация) тең еңбекке тең
қауіпсіздік және тазалық (гигиена) талаптарына жауап беретін еңбек
кепілдік және өтемақы алуға және т.б.
Жұмыс берушінің құқықтары:
қызметкерлерді көтермелеуге, олардан белгіленген заңға сәйкес әрекет ететін
қызметкер келтірген зиянның орнын толтыруға және т.б.
Жұмыс беруші міндеттері:
Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілерінде, жеке еңбек келісімшарытнда, ұжымдық
Еңбек туралы заңдағы, ұжымдық келісімшарттағы талаптарды сақтау;
Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілерінде қарастырылған шарттар мен тәртіптер
Қызметкерге қауіпті және зиянды жұмыс жағдайын, болуы мүмкін
Жеке еңбек жағдайының келісімшартында негізгі тармақтар қамтылуы
керек:
еңбек жағдайының сипаты, жұмысшыға жұмыстың қауіпіт және зиянды
жұмыс уақыты және демалыс уақытының режимі;
еңбекақы мен еңбекті қорғау жағдайы;
өтемақы төлеу және кепілдік беру тәртібі және т.б.
Қызметкер бірнеше жұмыс берушімен толық емес жұмыс уақытын
қарастыратын жеке еңбек келісімшартына отыруға құқы бар.
«Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 13-бабына сәйкес қызметкердің
3.2. Еңбекақы тағайындауды жетілдіру жолдары
Кәсіпкерден шешуді талап ететін маңызды бір мәселе –
Кәсіпкер қызметкерлерге қамқорлық жасауы қажет:
кәсіпорныда өткен жұмыс уақытына қанағаттануы, өздерін тек жұмыс
кәсіпорынның жақсы жұмыс істейтініне және бұл жеңісте өздерінің
өздерінің материалдық қана емес, моральдық жағынан да қажеттілігін
Кейбір батыстық кәсіпорында қолданылатын жұйе бойынша еңбекақы үш
Еңбекақының үшінші бөлігі әр қызметкер үшін жеке есептеледі
Адам іс-әрекетінің уәждері. Әр түрлі қажеттіліктерді (қажеттілік деп
Қажеттіліктер табиғи (тамаққа, суға және т.б.) және әлеуметтік
Адам қажеттіліктерді сезінген кезде, оларды қанағаттандыруға деген ұмтылыс
Еңбек мотивациясы – бұл жұмыскерлердің еңбек ету арқылы
- қызметкер қанағаттандырғысы келетін – қажеттілік;
- осы қажеттілікті қанағаттандыру мүмкіндігі бар – игілік;
- игілікті алуға қажет – еңбек ету іс-әрекеті;
- еңбек іс-әрекетін орындауға байланысты жұмсалған материалдық және
Қорытынды
Қандайда болмасын кәсіпорында өнім шығарудың артуы, соның есебінен
Тауарды сатудан түскен қаржылар тауар өңдірушілердің еңбектерінің сандық
Еңбекақының нысаны мен жүйесі еңбекақының шамасы, еңбектің саны
Кәсіпорында жұмыс істейтің жұмысшылардың еңбек өнімділігінің өсуі ол
Қызметкерлер үшін еңбекақы оның жеке табысының негізгі және
Жұмыс беруші үшін еңбекақы өндіріс шығындары болып саналады.
Еңбекақы төлеудің заттай және ақшалай нышандары бар. Қызметкерлерге
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. «Кәсіпорын экономикасы» оқу құралы, А.Қ.Мейірбеков, Қ.Ә.Әлімбетов,
2. «Кәсіпорын экономикасы» оқу құралы, Г.Ө.Жолдасбаева, Ө.Қ.Шеденов,
3. «Шаруашылық есеп жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» оқу
4. «Экономикалық теория» оқу құралы, С.К.Акимбеков, Алматы, «Экономика»
«Жалпы экономикалық теория» оқу құралы, Ө.Қ.Шеденов, Алматы,
«Экономика» 2002 ж.
6. 1999 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасының Еңбек
7. «Кәсіпорын экономикасы» оқу құралы, Г.К.Укибаева, С.А.Карибжанова, Алматы
8. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері» оқу құралы, К.Б.Бердалиев
9. Аяпова Ж.М., Арынов Е.М. «Іскер адамның орысша
10. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. «Кәсіпорын экономикасы»,
11. Мельников В.Д., Ли В.Д. «Қаржының жалпы курсы»
16