Адам экологиясының жағдайы

 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ГЕОГРАФИЯ КАФЕДРАСЫ
Орындаған:
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданының қазіргі кездегі экологиялық жағдайы және дамуы
Ғылыми жетекші
г.ғ.к., доцент________________
МАЗМҰНЫ
беті
КІРІСПЕ
І. Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданының табиғи және
І.1. Географиялық орны, жер бедері
І.2. Геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары
І.3. Климаты
І.4. Жер бетіндегі ағын
І.5. Топырағы
І.6. Өсімдік дүниесі
І.7. Жануарлар дүниесі
ІІ Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданының кәзіргі кездегі
2.1. Қоршаған ортаның бүлінуі
2.2. Жер байлықтарының ластануы
2.3. Адам экологиясының жағдайы
ІІІ. Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданының жақын арадағы
3.1. Минерал шикізатына және қалдықтарына баға белгілеу
3.2. Табиғат байлығын пайдалану төлемдері
Табиғат байлығын комплексті пайдалану.
3.4. Экология мәселелері және қоршаған ортаны қорғау
Қорытынды
Әдебиеттер
Қосымша құралдар
КІРІСПЕ
Табиғатты пайдалану саласында нарықтық қатынастардың ең бір үлкен әсері,
Қазіргі уақытта табиғат ресурстарын бағалаудың теориялық, методикалық және практикалық
Ал қазіргі нарық тұсында экономиканың ауыртпалығы белгілі бір экономикалық
Бұл тұрғыдан алып қарағанда біз қарастырып отырған Қарағанды облысының
Дипломдық жұмысыма қажетті материалдарды Қарағанды облысының аумақтық қоршаған ортаны
Диплом жұмысымның мақсаты: Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданының қазіргі кездегі
Осы мақсатты орындау барсында келесі міндеттер қаралды:
- Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданының жалпы табиғи сипаттамасы қаралды;
- Алынған аймақтың геоэкологиялық зертеулері мен геоэкологиялық
- геоэкология ілімінің даму перспективасы, экологиялық мәселердің
Дипломдық жұмысым кіріспеден, 3-тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі берілген.
1-тарауда Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданына жалпы географиялық сипаттама қөрсетілген.
2-тарауда Қаралған аймақтың негізгі геоэкологиялық жағдайы ұсынылған, ал зерртеулер
3-тарауда Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданының геоэкологиялық жағдайына баға беріліп, жақын
Қорытындыда барлық тараулар бойынша тұжырымдар көрсетілген, жұмыстың барысындағы қиындықтарды
Диплом жұмысында келесі негізгі әдістер (методтар) қолданылды:
Хорологиялық (алынған объектінің географиялық және геоэкологиялық сипаттамасы беріліп, құралдары
Статистикалық (қажетті кестелер, диаграммалар берілген).
Геоэкологиялық принциптер (әрбір геоэкологиялық жағдайға осы тұрғыдан жақсарту шаралары
Салыстыру әдісі (Қарағанды облысын басқа Қазақстанның облыстарымен геоэкологиялық
Жүйелік талдау (Алынған объектінің жан-жақты карап, баға беру, негативті
Экологиялық болжау (прогноз).
Ұсынып отырған диплом жұмысымды келесі осы аймақ бойынша зерттелетін
Қарағанды облысының геоэкологиялық жағдайы өте төмендеп, қазіргі кезде бірнеше
Осы жұмысты дайындау, жинақтау және жазу барысында - Қарағанды
Диплом жұмысымның ғылыми жетекшісі С.У. Жетписовке де алғысымды білдіремін.
1. Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданының табиғи жағдайы
1.1. Географиялық орны, жер бедері.
Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданы (ҚТӨА) Қарағанды облысындағы Қазақтың қатпарлы
Ұсақ шоқылы бұл аудандарда жер бедерінің басты түрі толқынды
Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданының жері геоморфологиялық жағынан күшті көтерілген (абс.
1.2. Геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары.
Облыс территориясы каледон және герцин құрылымдарын қамтитын Орталық Қазақстан
Бұл құрылымдар түрлі құрамды құмтас, әктас, кварцит, жанғыш тақтатас,
Бұлардың қатарына барланып пайдалануға берілген Астахов, Сарыапан, Волын, Оңтүстік
Жоғарғы палеозойлық лейкократтық гарниттерінде бірегей кристалдардың белгілері кездеседі. Қарағанды-Теміртау
Облыс жерінде жарықшақтық типке жататын бірнеше минералды су көздері
1.3. Климаты.
Климаты тым континеттік және қуаң келеді. Шуақты күндердің ұзақтығы
Көктемгі ауа райы құбылмалы. Жазда Орталық Қазақстанның далалық аймағы
Жылдың жылы бөлігіндегі жел режимі болар-болмас сезілетін бар депрессиясына
Қоңыржай жылы, ұсақ шоқылы – қуаң аудан Сарыарқаның неғұрлым
1.4. Жер бетіндегі ағын.
Өзендері ағынсыз тұйық көлдердің (Теңіз, Қарасор) және Ертіс алаптарына
Көлдері. Облыс территориясында 1300-ге жуық көл бар, олардың ішінде
1.5. Топырағы.
Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданы территориясында ойдым-ойдым кездесетін қара шірінділі қабатының
Қатты жыныстардың, не олардың үгінділерінің сыртқы қабаттан 40-80 см
1.6. Өсімдігі.
Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданы флорасында 78 тұқымдасқа жататын гүлді өсімдіктің
Саздақ топырақ тараған өңірде қылтаң селеу өскен селеулі-бетегелі даланың
1.7. Жануарлар дүниесі.
Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданы территориясында сүт қоректілердің 60-қа жуық, құстардың
Орманды далада түлкі, қасқыр кездеседі. Қары жұқа, қысы жұмсақ
Дала фаунасы орманды дала фаунасынан өзгеше. Шөп жамылғысының жатағындағы
2. Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданының қазіргі кездегі жағдайы.
2.1. Қоршаған ортаның бүлінуі.
Адамзаттың табиғатқа тигізетін әсерлері және олардың салдары әртүрлі болады.Олардың
Өндірістік мекемелер және жылу энергетикалық қондырғылар,тасымал машиналар тағы басқа
Жер бетіндегі тіршілік иелерінің даму эволюциясы кезінде аталған заттар
Қоршаған ортаның өндіріс қалдықтары мен ластануы нәтижесінде,тыныс алатын ауа-әр
Экожүйелердегі тұрақсыздық, табиғи-шаруашылық (мысалы тау-кен өндірісі), жер-су қорларына үстін-үстіне
Күйдіру, жағу, кептіру пештерінен, агрегаттардан, конверторлардан, қоймалардан, майдалағыш-үгіткіш
кесте 1
Химия-металлургия салаларындағы ауаны ластайтын заттардың сипаты
Өндірілетін зат Ауаны ластаушы газ құрамы
Азот қышқылы
Күкірт қышқылы
Тұз қышқылы
Қымыздық қышқылы
Сульфамин қышқылы
Фосфор және фосфор қышқылы
Сірке қышқылы
Құрама тыңайтқыштар
Карбамиц
Аммиак селитрасы
Суперфосфат
Аммиак(сұйылтылған)
Сұйық хлор
Полихлорвинил смоласы
Тетрахлорэтилен
Ацетон
Метанол
Капролактон
Ацитилен
Целлюза NO,NO2,NH3
NO,NO2,SO2,SO3,H2SO4
HCI,CI2
NO,NO2,H2C2O4
NH3,NH ( SO3NH4)2,H2SO4
P2O5,H3PO4,HF,Cа5F(NO3)-шаңы
CH3CHO3,CH3CO2H
NO,NO2,NH3,HF,H2SO4,P2O5
NH3,CO,CO(NH2)2 – тозаңы
CO, NH3,HNO3,NH4NO3-тозаңы
H2SO4,HF
NH3,CO
HCI,CI2Hg
Hg,HgCI2,NH3
HCI,CI2
CH3CHO,ацетон
CH3OH,CO
NO,NO2,SO2,H2S,CO
C2H2,күйе
H2S,CI2SO2,CH3SH,(CH3)2 S
Сонымен қатар, күрделі химиялық қосылыстар-пестицидтердің, детергенттердің, минералды тыңайтқыштардың қоршаған
Ал, жол-транспорт комплексі ауаға, суға, топыраққа қосылатын зиянды
Экологиялық зардап аймағына айналатын тағы бір мәселе –ол «Байқоңыр»
2.2. Жер байлықтарының ластануы
Қарағанды облысы пайдалы қазбаларға өте бай. Мұнда көмірдің,
Бұл дипломдық жұмыста негізінен облыс көлемінде кездесетін көмір кен
Көмір кен орындары
Қазақстанда кеңінен тараған тас көмір мен қоңыр көмірлердің, жанғыш
Қарастырып отырған Қарағанды көмір бассейні Донбасс, Кузбасс, Печера бассейндерінен
Қарағанды бассейнінің көмірі карбон жасында, ауданы 3000 км2,
Завьяловка тас көмір кені – Қарағанды облысының Нұра ауданындағы
Саран – Қарағанды облысындағы қала, темір жол станциясы Қарағанды
Долинка – Қарағанды облысының Тельман ауданындағы қала типтес поселке
50 – жылдардан бастап Қарағанды көмір бассейні батыс ауданының
Шахтинск – Қарағанды облысындағы қала. Қарағанды қаласынан оңтүстік-батысқа қарай
Абай – Қарағанды облысындағы қала. Бұрынғы Шерубайнұра қала типтес
Қорғасын – мырыш кен орындары
Соңғы бір-екі онжылдың ішінде, қорғасын және мырыш қоры жағынан
Ең бай өлке деп есептелетін Кенді Алтай, түсті металл
Қорғасын, мырыш кен орындары Орталық Қазақстандағы Успен кен бассейнінде
Белдеудің маңызды кендері «атасулық» деп аталатын типтен орын алған.
Өндірістік полиметелл кендері негізінен Жәйрем, Үшқатын, Бестөбе, Қужал, Қарағанды
Жәйрем полиметалл кені - Қарағанды облысындағы Қаражал қаласының
Өндіруге тұрарлық рудалар бір-бірінен оқшауланған Шығыс, Батыс, Қиыр Батыс
Бұл күндері Жәйрем полиметалл кен орнының «Қиыр Батыс» учаскесі
Жәйрем полиметалл комбинаты 1977 жылдан бастап жұмыс істейді, бірақ
Түсті металл кен орындарының басты ерекшелігі: негізгі металл кен
Ал, астынғы қабатынан алынып жатқан қорғасын кені (қорғасынның құрамы
Бестөбе – Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданындағы ірі барит –
Руда 2 ( - ке жуық қорғасын мен мырыш,
Бұл күндері барит кенін қайда байыту және алынған барит
Бестөбеге жақын орналасқан Қужал қорғасын – мырыш кен орны
Қарағайлы қорғасын-барит кені - Қарағанды облысындағы Қарқаралы қаласының
Кеннің басты компоненттері – барит, қорғасын, қосалқылары – мырыш,
Қарағайлы кен орнынан оңтүстік-батысқа қарай 100 км жерде Алаайғыр
Кен өнеркәсібін орналастыру ерекшелігі соған әсер ететін факторларға байланысты.
Кәсіпорындарды орналастырған уақытта басты және қосалқы факторлар да әсер
Тау-кен өнеркәсібінде түсті металл саласы- ең күрделісі болып саналады,
Түсті металл өнеркәсіп саласының бірінші ерекшелігі өз қарамағына әртүрлі
Өндірістік процестері мына салалардан тұрады:
кенді қазып алу, не болмаса тау-кен жұмысы;
қазып алған кенді байыту, сөйтіп құрамында негізгі металдың үлесі
алған концентратты металлургиялық процестен өткізу, яғни балқытып дайын металл
балқытылған металдарға белгілі бір форма беру және әртүрлі қорытпалар
Түсті металл кәсіпорнының екінші бір ерекшелігі – кен құрамында
Үшінші ерекшелігі – кеннің құрамында негізгі компоненттерден басқа көптеген
Төртінші ерекшелігі – түсті металл кендерінің қоры аз болып
Бесінші ерекшелігі – тау кен өнеркәсібін көбіне еңбек ресурстары
Кен орындарын ашу үшін сол жерге байыту фабрикасын, кейде
Түсті металл кәсіпорнын орналастырғанда табиғи факторлар басты орын алатыны
Бір кеніш орнынан алынған кен келесі кеніште салынған байыту
Міне, кен орындарын қалыптастырған уақытта осындай факторларды ескерген жөн.
Байыту фабрикаларын салған уақытта сол жердегі кеннің құрамына, ерекшелігіне
Ғылыми-техникалық жетістік тау-кен өнеркәсібінде шығаратын өнімнің сапасын және көлемін
Еңбек өнімділігін арттыратын және шығын көлемін азайтатын басты фактордың
Байыту фабрикаларын кен орнына жақын салу, автомобильге қарағанда теміржол
Еңбек ресурстарының кен орнына жақын жерде шоғырлануы, электр қуаты
Боксит кенін Қостанай облысында алып, Екібастұздың арзан көмірінен алынатын
Металлургиялық заводтарда ғылыми-техникалық жетістіктерді кеңінен пайдалану, әсіресе таза металл
2.3. Адам экологиясының жағдайы
Біз өзіміздің елімізде қолайлы әлеуметтік өмір құру үшін, адамдардың
Бұл мәселенің сәтті шешілуі үшін кең ғылыми ақпарат қажет,
Медициналық ғылымдардың географиялық бағыттары ортаның әсерінен болатын адам ағзасындағы
Бұл ғылыми жұмыс негізінен Қазақстаннның табиғи жағдайына медициналық-географиялық
Көптеген медициналық климотология, гигиена, эпидемиология және т.б. ғылым салаларына
Клиницистер, патологтар, метеорологтар мен биоклиматологтар ауа райы мен ағзада
Климаттың медико-географиялық бағалануының мәні мынада: зерттелуге белгілі бір табиғи
«Климат» түсінігінің өзі бірнеше құрам бөліктерден: түсетін жауын-шашын мөлшері,
Халықтың денсаулығына ерекше маңызы бар ол – жергілікті жердің
Күн радиациясы, әсіресе қысқа толқынды ультракүлгін сәулелер, сыртқы ортаның
Радиацияның биологиялық қарқындылығы қанша жоғары болса, толқын ұзындығы сонша
20-30 жылдарда-ақ кеңес ғалымы А.Л. Чижевский жердегі тіршіліктіңдамуы ғарыштық
Күннің адам ағзасының көптеген мүшелеріне тікелей әсер ететіні нақты
Ең қызықтыратын жай, ол күннің қарқындылық жиілігі мен тері
Тері рагымен шөлейтте 100000 адамға 2,6-ға тең. Бұл халықтың
Жанып тұрған азиялық күн сәулелерінен қорғаныс ретінде жергілікті халықтың
Күн радиация белсенділігінің ауытқуымен тағы инфаркт және инсульттар мен
Қазақстанның кең байтақ жерінде әр алуан климаттық жағдайлар кездеседі:
Негізінен таулы және жазықты зона деп бөледі.
1. Таулы жерлерде адам ағзасына өзіндік әсер ететін факторлар
Осындай жағдайда тіршілік ететін адам мен жануарларда бірқатар физиологиялық
Жер бедері табиғи фактор ретінде, өздігімен адам денсаулығына әсер
Биіктаулықта адам мен жануардың ағзасына кері әсер ететін бірқатар
Қоршаған ортаның біркеліксіз жайы, ауа райының жиі және бірден
Орта Азиядағы таулы-физиологиялық бақылаулардың басталуымен бұл жердің әйгілі зерттеушілерінің
Өзінің керемет жазбаларында Шоқан Уәлиханов тау ауруы жайлы жазған:
Тау ауруының туу себептерін түсіндіретін көптеген түсіндірмелер болды.
Алғаш рет тау ауруы сипатталып және осылай аталуы 400
Тау ауруының классикалық формасы бірінші кезекте орталық жүйке жүйесінің
Екінші стадияда жеңіл эйфория бірте-бірте өсіп келе жатқан жабырқау
Таудың ерекшелігіне, биіктігіне байланысты организмнің дайыдылығына және т.б. әр
Әскери дәрігер Н.Зеланд 1885-1888 жж Тянь-Шань тауларында саяхат жасап
2. Қазақстанның көптеген жерлері жазық учаскілермен (кейде теңіз деңгейінен
Өңеш рагының Қазақстандағы таралуы мен территориядағы жауын-шашын мөлшерінің түсуін
Өңеш рагымен ауыратындар санының ең жоғарысы – Атырауда. Теңіз
«Шөл» жағдайында адам және жануарлар ағзасына әсер етудегі басым
Жел тәртібі климаттың басқа элементтерімен біріге отырып адам ағзасына
Мәселен: Қарағанды облысының шөл зонасында топырақ көбіне тұзды болып
3. Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданының жақын арадағы жақсарту жөніндегі шаралары,
3.1. Минерал шикізатына және қалдықтарына баға белгілеу
Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданы бойынша көптеген экономистердің пікіріне қарағанда қазіргі
Қалыптасқан кемшіліктер мен қайшылықтарға байланысты әр кезде қайта қаралып
Көтерме сауда бағасын өсірудің негізгі мақсаты кәсіпорындардың жұмыс тиімділігін
Осыған орай көтерме сауда бағасын жақсартудың ең басты мәселесі
Біздің бұл айтқанымыз өндіруші және өңдеуші салалардағы баға мөлшерінің
Мәселе түсінікті болу үшін мысал келтірейік. Бірінші мысал. Баға
Жалпы халық шаруашылығы бойынша соңғы өндеуден өткен өнім бағасында
Баға саясатының жоғарыда айтылған бағыттары біздің республикамыздың жағдайында өте
Тау-кен өнімдерінің бағасы кәсіпорындарды кенді ысырапсыз қазып алуға, өңдеуге,
Минералды шикізат бағаларын белгілеудегі негізгі кемшіліктер мыналар:
бағаның аймақ бойынша дифференциалды белгіленуі. Мәселен, сапасы бірдей шикізатқа
бағаның жоспардағы орташа сала шығыны негізінде белгіленуі;
бағаның мөлшерінде кенді тиімді пайдалану шығынының және айналадағы ортаны
бағаның көтермелеу және кеміту тәсілдерінің тұтынушыға келетін үнем мен
Әр түрлі дифференциалды баға кенді экономикалық бағалауға және оны
Минералды шикізат өндірісінде де көтерме сауда бағасы сала бойынша
Бірінші дәлелдің негізсіздігі жоғарыда көрсетілген мыс бағасы турасындағы мысалдан
Екінші дәлел бойынша айтарымыз, капитализм кезінде ауыл шаруашылық және
Тау-кен өні күрделі қаржыны көп қажет етеді. Бір қалыпты
Қосымша қаржыны тау-кен өндірісі саласында рента төлемдері есебінен алуға
Табиғат байлығын пайдаланғаны үшін төлемді өнімнің құны мен бағасының
Н.В.Володомонов /22/ қалдықты азайтып, минерал шикізатын тиімді пайдалану
Л.М.Кантор тау-кен өндірісінде бағаның негізіне табиғи ең қолайсыз жағдайда
К.Я.Каганович минерал шикізатының бағасы орташа емес, салыстырмалы нашар жағдайдағы
Өнеркәсіпте біртекті тауардың бағасы ең аз еңбек шығынының негізінде,
Енді баға мөлшерінің ғылыми-техникалық жаңалықтард өндіріске енгізуге қалай әсер
Бағаны кені жұтаң өндірістің шығыны негізінде құрса, барлық кәсіпорындар
Аталған мәселелердің біразын орташа салалық шығын негізіндегі баға деңгейінде
Болашақта бағаны жетілдіру мақсатында оның құрамындағы қоғамдық қажетті шығындар,
Әсіресе шикізаттың бағасы осылай құрылса, сыртқы сауданың тиімділігі артар
Өндірістің тиімділігін де әлемдік баға деңгейін де анықтау қажет.
Республикамызда шығарылатын минерал шикізаттарының ішкі және сыртқы сауда бағасының
Қазақстан Республикасы енді өзінің тәуелсіз баға саясатын жүргізеді. Өтпелі
Минерал шикізатын кешенді пайдалануда өндіріс қалдықтарының маңызы өте зор.
Осылайша анықталған кәсіпорындардағы шаруашылық есеп тиімділігі халық шаруашылық тиімділігімен
Өндіріс қалдықтарын пайдалану тиімді шара деп есептелінеді. Бірақ, көп
Өндіріс қалдықтарын қайталап пайдаланудың тиімділігін анықтау табиғи шикізат пен
Экономикалық бағдарлаудың негізінде экономикалық ынталандыру, яки шектеу бағытындағы баға,
Өндіріс қалдықтарын халық шаруашылығында кеңінен пайдалану үшін қазіргі кезде
Қалдықты бағалауды жалпы шикізатты бағалау әдісімен жүзеге асыруға болады.
Келесі есептелетіні табиғат қорын қалпына келтіру (немесе алмастыру( шығыны.
Жерді қалпына келтіру шығыны осы жерден өндірілетін шикізаттың өзіндік
Жер бетіндегі өндіріс қалдықтарын (күл, қож, кен орнын ашу
Нарықтық экономика жағдайында, сөз жоқ экономикалық ынталандырудың маңызы арта
Шаруашылық есеп қырсыздық пен үнем үшін күрестің қуатты құралы
Республикамызда көптеген кең ауқымды немесе арнаулы шығын бағдарламалары жасалды
Жаңа әлеуметтік жағдайда табиғат байлығын, өндіріс қалдығын пайдалану жүйесін
3.2. Табиғат байлығын пайдалану төлемдері
Қазақстан жер қойнауы және минералдық шикізатты ұқсату туралы кодескі
Табиғи байлықтар төлемі бір жағынан халықтық (мемлекеттік)
Біріншіден, сапасы әртүрлі, тиімділігі де әр басқа белгілі бір
Екіншіден, кәсіпорындарды табиғат байлықтарын ысырапсыз, тиімді пайдалануға ынталандыру. Бұл
Үшіншіден, жоғарыда айтқанымыздай, басқа төлемдермен қабат, табиғи байлықтар төлемі
Табиғат байлықтарының төлемін пайдалану қажеттілігін ғалым-экономистердің көпшілігі қолдайды. Тек
Төлем мөлшері тек қана дифференциалды рента деңгейінде болуы минерал
Ұлғаймалы ұдайы өндіріс жағдайында жаңа кен орындары үнемі игеріліп
Потенциалды еңбек алдымен шикізат пен энергия қорын жасауға жұмсалады.
Қолданылып жүрген табиғат байлықтарын пайдалану төлемдерінің көпшілігі шығындарды өтеу
Қорыта айтқанда, минералдық шикізатты пайдалану төлемі осы табиғат байлықтарын
Енді табиғат байлықтарының төлемі қандай бюджетке түсуі керек деген
Экономикалық мәніне сәйкес табиғат байлықтарын пайдалану төлемдерін мына түрлерге
Меншік құқы – табиғат байлықтарын пайдаланушылардың меншік иесіне төлейтін
Барлық елдерде де қазба байлықтар тек төлем негізінде пайдалануға
Ренталық төлем – сапасы, орналасуы және тиімділігі әртүрлі кендерді
Ренталық төлем – тиімді орналасқан әрі сапалы табиғат байлығын
Экологиялық шығындар күрделілігіне . ерекше маңыздылығына және әлемеуттік мәніне
Қайтару төлемі – табиғат байлығын пайдалануда шектеу немесе оңың
Айып төлемдері – негізінен айналадағы ортаға нұқсан келтіргенде, табиғи
Табиғат байлығын пайдалану төлемдері қазіргі қолданыла бастаған әртүрлі салықтардың
3.3. Табиғат байлығын комплексті пайдалану.
Табиғат байлығын пайдалану экономикасы – ғылымның жеке саласы ретінде
Мамандардың есебі бойынша қазып алынған кендерден әртурлі металдарды барынша
Табиғатта әдетте, бір кен орнында бірнеше қосалқы металдар кездеседі.
Соңғы жылдары республикамызда минералды шикізаттарды ұтымды да кешенді пайдалануда
Қазақстан түсті металлургиясы қазіргі кезде жер қойнауынан алынатын кендерден
Әйткенімен, кенді жан-жақты пайдалану әлі де жеткіліксіз болып отыр.
Өндіріс қорын үнемді пайдаланудың ең басты жолдарының бірі қалдықсыз
Минералдық шикізат өндірісі кешендерінің қалдықтары (жанама, қосалқы бейметалл
Өндіріс қалдықтарын құрылыс материалдарын шығаруға пайдалану үшін бірімен бірі
Өндіріс қалдықтары көп жағдайда тасымалдауға тиімсіз, сондықтан қалдықты пайдалану
Сонымен қатар айналадағы ортаны ластағаны үшін, мөлшерден тыс ысырапқа
Қазып алынған кенді толық жан-жақты пайдаланғаннан басқа, сол кен
Егер бос тау жыныстарын үйе бермей оны құрылыс материалы
Қорыта келгенде, кен байлықты жан-жақты комплексті пайдаланғаннан экономикалық тұрғыдан
3.4. Экология мәселелері және қоршаған ортаны қорғау
Жиырмасыншы ғасыр үлкен ғылыми технологиялық жетістіктермен қатар үлкен экологиялық
Кен орындарын игеру барысында жер бетінде шығарылып тасталған бос
Бағасы арзан және сұранысы әлдеқашан құлдыраған қорғасын, мырыш сияқты
Жалпы қазба байлықтарын игеру геологиялық барлау, қазып алу, байыту
Бүгінгі таңда республикамыздың көп жерлері сияқты Шығыс Қазақстан облысы
Бұдан басқа бұл облыста шоғырланған ірі өндіріс орындары жылына
Кенді Алтайда қалыптасқан мұндай ауыр жағдай экологтардан асқан жауаптылықпен
Сараптамадан өткендердің ішінде Өскемендегі екінші жылу-электр орталығы, Ертіс полиметалл
Қоршаған ортаны қорғау шараларын ойдағыдай жүзеге асыруда қалалық, аудандық
Қарағанды, Шет, Жаңаарқа және басқа да аудандық басқармалары
Заң қорғау орындарының көмегіне сүйенбейді, экология қорғау ісінің ойдағыдай
Қорыта айтқанда, қашан да табиғатты қорғауға болады. Тек бұған
Қарағанды – Теміртау өндіріс ауданының жақын перспективадағы келесі жақсарту
Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданының экологиялық жағдайын жақсартудағы негізгі шаралары
Геоэкологиялық повинция және геоэкологиялық анклавтар Қоршаған орта экологиялық
1 2 3
I.Әлеуметтік-экономикалық құрылымында және таб.қорғаудың аймақтық-экологиялық программасы негізінде геосистеманың табиғи
а) ірі қалалармен және өнеркәсіпті кешенмен бұзылған экологиялық тепе-теңдікті
1.Ерментау-Баян-ауыл құрғақ далалы
1а.Теміртау қаласы Қара металлургия (Қазақстан магниткасы) өндірістің өнеркәсіптік газдарымен,
1 2 3
1 2 3
1б.Қарағанды қаласының агломерациясы Көмірлі өнеркәсіп өндірісінің күлімен, шаңмен атмосфераның
2.Ұлытау шөлейтті
2б.Жезқазған қаласы Полиметалдық рудаларды (Сатпаев қаласы) өңдеу. Өңдеу фабрикалары,
Қорытынды
Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданы – ең ірі Қазақстанымыздағы облыс және
1. Ауа кеңістігі (75%) өндіріс көздерінен ластанып, негізгі геоэкологиялық
2. Қазіргі кезде ішкі суларымыздың ластану (68%) дәрежесі өте
3. Жер ресурстары (82 %) өте тозып және ластанып,
4. Адам экологиясы (~ 55%) көп жағдайда жалпы статистикалық
Қорыта айтқанда, Қарағанды облысының табиғи байлықтарын сақтау (геоэкологиялық жағдайын
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алматы:
Қаженбаев С., Махмудов С. Табиғатты қорғау. – Алматы: Ана
Нестеров П.М., Нестеров А.П. Экономика природопользования и
Мұқаұлы С., Үпішев Е.М. Табиғатты пайдалану экономикасы. -
Ниязбекова. Р К. Основы экономики природопользования. – Алматы: Издательство
Абдужаббар Абдуллаев. Как управлять природопользованием в условиях рыночной экономики
Мамыров Н.К. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана. –
Бобылев С.Н.,Ходжаев А.Ш. Экономика природопользования. Учебное пособие. – М.:
Ниязбекова Р.К., Есиркепова А.М. Табиғатты қорғау шараларын экологиялық-экономикалық бағалау
Ниязбекова Р.К., Есиркепова А.М. Экологический бизнес и пути его
Ниязбекова Р.,Есиркепова А.М. О проблеме рационального использования природных ресурсов
Папенов Б.В. Экономика и природопользование // Вестник Московского университета.
Тонкопий М.С. Экономика природопользования. – Алматы: Экономика. – 1998.
Экология и экономика природопользования. Учебник для ВУЗов. Э.В.Гирусов, С.Н.Бобылев,
Упушев Е.М. Экономика природопользования и охрана окружающей среды. –
Каргажанов З.К. и др. Платежи и налоги за недропользование
Минц А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов. - М. Мысль,
Цветков Н.И. Методы и модели экономической оценки месторождений минерального
Каргажанов З.К., Баймырзаев К.М., Калиаскаров З.К. Платежи за пользование
Мубарак Тлеуберген. Экономическая оценка комплексного использования минерально-сырьевых ресурсов. –
Соловьева Е.А. Методические вопросы формирования экологических затрат и
Володоманов Н.В. Экологические проблемы рационального использования недр // Плановое
Контор Л.М. Актуальные вопросы ценнообразования в добывающей промышленности //
Асқаров Т. Қазақстан. // Правда. 1990. 4-сәуір.
Ү.И. Кенесариев, Н.Ж. Жақашев Экология және халық денсаулығы.- Алматы
Г.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева Экология. Алматы 2002 /182-186
А.Ж Ақбасова, Г.Ә. Саинова Экология. Алматы 2003.
Рыскулова С.Т. Экология и радиация. Алматы: Ғылым 2000
В.Н. Луканин, Ю.В. Трофименко Промышленно-транспортная экология. Москва: Высшая школа
Бегалиев А.К. Қазақстан топырағы және оның экологиясы. Алматы 1995ж.
Вернадский В.И. Биосфера. Москва 1967
Н. Короновский Наша планета Земля. Москва 2002
Сүйіндік Жанысбай.Сары - арқаның самалы. Қарағанды 2003
В.Н. Исаев отчет о результатах детальной разведки железо –
Мамбетқазиев, Сыбанбеков. Табиғатты қорғау. Алматы 1990.
КОСЫМША ҚҰРАЛДАР 1.
Геоэкологиялық мәселелердің пайда болуы
Табиғи комплекстердің өзгеру салдары
Инженерлі
Экологиялық
Әлеуметтік
Бұзылудан
Ластанудан
Топырақ, жер, жер қойнауы, жер асты және беткі сулары,
ауа бассейні, фито -зоо – және микробиоценоздар
Экономикалық зардабы
Әлеуметтік зардабы
Дайындаған Қалымбетова О.Қ. (2005 ж.)
КОСЫМША ҚҰРАЛДАР 2.
Ландшафтты техногенездің белгілері
Ландшафтты техногенез (әсері)
Инженерлік
Экологиялық
Әлеуметтік
Бұзылудан
Ластанудан
Ауа кеңістін, жер қорлары, су
қорлары, фито-, зоо –және микробиоценоз
Экологиялық мәселе
Экономикалық шығын
Әлеуметтік шығын
Дайындаған Қалымбетова О.Қ. (2005 ж.)
КОСЫМША ҚҰРАЛДАР 3.
Қалалардағы атмосфералық ауаның ластану жағдайы
Қалалар Өнеркәсіптен шықан қалдық түрі Ауаның ластануының сипаттамасы
qopт Qk Q
Q1 Q1
Q1
Қарағанды Шаң-тозаң 0,2 3,9 9 0
Күкірт газ 00,4 2,61 2 0
Көміртек тотығы 7,0 45 60 12
Азоттың қос тотығы 0,01 0,25 2 0
Күл 0,03 0,54 4 0
Теміртау Шаң-тозоң 0,6 5,6 38 1
Күкірт газ 0,26 4,35 19 0
Көміртек тотығы 4,0 56,0 24 12
Азоттың қос тотығы 0,02 0,22 1 0
Дайындаған Қалымбетова О.Қ. (2005 ж.)
КОСЫМША ҚҰРАЛДАР 4.
Ауаға шығаршылатын зиянды заттардың жиынтығы
Ауаға тазаланбай шығаршылатын газ, шаң – тозаң
Тазалауға жіберілетін газ, шаң – тозаң
Үйлестірілген
Үйлестірілмеген
Сүзгіден өтіп атмосфераға таралатын заттар
Сүзгіде ұсталынғандары
Атмосфераға зиянды заттарды жалпы шығару
Атмосфераға үйлесімсіз
шығарылатын заттар
Пайдалануға болмайтындары
Пайдалануға арнайтындары
Дайындаған Қалымбетова О.Қ. (2005 ж.)
ҚОСЫМША ҚҰРАЛ 5.
Іштен жану двигательдерінің жұмысы барысында түзілетін және ауаға шығарылатын
Шығарылатын газ құрамы
Бензинді пайдарылатын двигатель
Дизельде
Азот
Оттегі
Су буы
Көмір қышқыл
Газы ( CO2 )
Иіс газы (CO)
Азот тотықтары
Альдегидтер
Күйе тозаңы (г\м3) 74 – 77
0,3 -8,0
0,5 -4,0
5,0 -12,0
5,0-10,0
0,0-0,8
0,2-3,0
0,0-0,2
0,0-0,04 76 – 78
2-18
0,5-4,0
1,0-10,0
0,01-0,5
0,0002-0,5
0,009-0,5
0,001-0,009
0,1-1,1
Дайындаған Қалымбетова О.Қ. (2005 ж.)
ҚОСЫМША ҚҰРАЛ 6.
Қарағанды-Теміртау өндіріс ауданының өзендердің негізгі сипаттамасы.
Өзен аттары Ұзындығы,км Ауданы, км2 Орташа жылдық ағысы, м3/с
1. Сарысу 1010 80600 62
2. Нұра 910 62000 41
3. Қаракеңгір 350 16700 1,7
4. Сарыкеңгір 150 3470 1,7
5. Тоқырауып 298 21100 1,7
6. Қалмаққаған 350 18100 0,6
7. Байқоңыр 184 4300 0,4
8. Жамшы 172 4127 0,5
Дайындаған Қалымбетова О.Қ. (2005 ж.)
3