АҒЗАЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ (ЭКОЛОГИЯ) КУРСОВАЯ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
АҒЗАЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ (ЭКОЛОГИЯ)
1.1. Экологиялық факторлардың жіктелуі 5
1.2. Абиотикалық факторлардың әсерінің жалпы зандылықтары
ҚОРЫТЫНДЫ 29
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 30
КІРІСПЕ
АҒЗАЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ (ЭКОЛОГИЯ)
Биологиялық жүйе ретінде аутэкология жекелен ген
Қоршаган ортага адамнан тәуелсіз Жерде найд
Қоршаган ортаға бүл аізаны қоршаи жатқаі
Тірі ағзага әсер ететін ортаның элементтерін
Экологиялық фактор дегеніміз - ағза бейімделушілік
1.1. Экологиялық факторлардың жіктелуі
Кез келген ағзаға қоршаган ортада көіітеш
Абиотикальщ фякторлар ~ бұл тірі ағзага
Биотикальщ факторлар — бұл бір ағзалардың
Антропогеиді факторлар — адам қызметінің қор-шаган
Берілген жіктелу шартты больш табылады. Себебі,
Мысалы, ауаның темиературасы +13ӘС-дан төмен-деген кезде
Жоғарыда келтірілген жіктеулерден басқа ағзалар-дың қоршаган
Ең алдымен тірі ағзаларда иериодты факторларга
Аталган факторлардың тұрақты түрде қайталану циклдері
Темііература, жарық, толысуы мен қайту фактор-лары
Екінші ретті иериодтық факторлардың өзгеруі бірінші
Су ортасы үшін еріген оттегінің, еріген
Периодты емес факторлар ағза мекен ететін
Иесінің ааразитке тигізетін әсерін екінші ретті
1.2. Абиотикалық факторлардың әсерінің жалпы зандылықтары
Мекен ету ортасында тірі ағзага әсер
Ағзаның тіршілігі үшін анагүрлым қолайлы бо-латын
Түрлердің мекен ету ортасының факторларының қандай
Лгзапыц роак -циясы
mm
5-гуррт. Фактордын ағзаға эсер етуі
Әр түрдің өкілдері оитимум шамасына және
Экологиялық валенттілігі төмен түрлерді стенобмонт-ты (грек
және стенотермді ағзалар; түздардың концентрация-сына байланысты
Эврибионттылық түрдің кең таралуына жағдай жасайды.
1840 жылы Ю. Либих (1803—1873) ағзалардың
Қазір Либих ережесі шектеуші фанторлар заңы
Экологиялың фактордың тек жетісиеуі (минимум) гана
Минимуммен қатар максимумның да шектеуші әсері
Экологиялық фактордың минимумы гана емес, оның
Салыстырмалы түрде тұрақты жағдайда ұзақ уаңыт
стенобионттылық
факторларының айтарлықтай ауытқымалы жаг-дайында тіршілік еткен
Тірі ағзалардың жеке дамуында, олардың қоршгғ
Негізгі абиотикалық факторларға жарық, темиера-тура
Жарьщ. Белгілі француз астрономы К. Фламмарион
Биосферадагы ең маңызды ироцесс — фотосинтез
Бактерияларда электрондардың доноры күкірт-сутек (күкірт), органикалық
Тірі ағзалардың жарыққа қатынасын екі жақты
Көрінетін жарық ағзаларга әр түрлі әсер
Бұл факторга рельефтің ерекшеліктері күшті әсер
Жарьщгың мөлшері радиация жиьштығымен анықталады. Полюстерден
лысңан жарық мөлшерін де, ягни альбедо
Альбедо дегеніміз — әр түрлі денелердің
Экологиялық фактор ретінде жарыққа қатысты өсімдіктердің
Жарьщ сүйгіш түрлер (гелиофиттер) — жарық
Күнбағыс, итошаған, қойжелкен тәрізді жарың сүйгіш
Көлеңке сүйгіш
күшті жарыңты көтере алмайды, үнемі көлеңкеде
Көлеңкеге төзімді өсімдіктер (факультативті гелиофиттер) —
теген өсімдіктері,
Көлеңкеге төзімді ағаштар мен шөіітесін өсімдік-тер
Агаштардың жарықтық және көлеңкелік жаііы-рақтары (ағаштың
Ормандарда көлеңкеге төзімді агаштар ңалың, бі-рігіи
Кеңістікті бағдарлау қүралы ретінде жарықтың жануарлар
Жануарлар күндізгі, түнгі және қас қарайғанда
Биолюмииесценция дегеніміз тірі ағзалардың жа-рық шығаруга
Балыңтар, бесаяңты былқылдақденелілер және басңа да
Температура. Тірі ағзалардың жер бетінде тара-луын
Ылғалдылық жетішейтін жогары темаературалы белдеулерде тарихи
Көитеген шөл өсімдіктерінде аңшыл-түкті жабы-ны болады.
Қолайсыз темііературалардың зиянды әсерінен қорғауга бағытталган
Жануарларда ағзаны қолайсыз темнературалардың әсерінен қоргауға
Вергман ережесі (1847 ж.) бойынша түрдің
Термодинамика тұрғысынан ағзаның жылуды жо-галтуы оның
Неғүрлым жануар ірі және денесі шағын
Аллен ережесі (1877 ж.) бойынша дене
Мысалы, экологиялың жагьшан бір-біріне жақын мына
-поляр түлкігі, 2-кодімгі түлкі, З-фоіюк.
Жануарлардың жылу режиміне бейімделуі денесініқ жеке
Жылу алмасу түріне байланысты жануарлардың эколошялық
Пойкилотермді ағзалардың (грек тілінен аудар-ғанда poіkіlos
Гомойвтермді агәаларга (грек тілінен аударганда homoіos
Пойкилотермді жануарлардың өзін салыстырмалы түрде кең
Жылу реттелуінің механизмдері химиялық және физикалық
Жылу реттелуінің физикалық механизімін жылу сақтау
Салқынқанды жануарлардың зат алмасуының жылдамдығы сыртқы
Пойкилотермді және гомойотермді жануарлардың арасында аралық
Зерттеулер біртіндеп, баяу салңындаған кезде жа-сушаларда
Осылайша, терең, бірақ жылдам салқындау уа-Қьітша,
Анабиозды зерттеу әр түрлі криотехнологмялардың (грек
Темиература жер бетінде ағзалардың таралуында маңызды
1918 ж. А. Хопкинс биоклиматтық заңды
Қазіргі кездегі ағзалардың таралуының маңызды заңдылыңтарының
Өсімдіктердің әр түрлі түрлерінің, әр түрлі
Ол ауа райына, тоііырақ тшііне байланысты.
Жануарлар үшін олардың су алмасуын реттейтін
Ылгалды қажетсінулеріне қарай өсімдіктер тө-мендегідей
1 Гидатофиттер (грек тілінен аударғанда hydor,
2. Гидрофиттер
3. Гигрофиттер (грек
4. Мезофиттер (грек
5. Ксерофиттер (грек
39а) суккулентгер (латьш ттлінен аударганда succulent^
ә) склерофиттер (грек тілінен аударганда skleros
Қүрлық жануарларьш ылғалга ңатысты төменде-гідей
1 Гидрофилдер — ылгал сүйгіш жануарлар
2. Мезофшщер —
3. Ксерофилдер —
Клишггьщ факгорлар және ағзалардың оларға бейімделуі.
Макроклимат (аймаңтық климат) географиялық орналасудың нәтижесі
Солтүстік Қазақстанда салыстырмалы түрде қысы салқын,
Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысьшың климаты жердің
Мезоклимат — бүл орманның, егіс даласыньщ,
Микроклимат — бұл ағзаның деңгейіндегі климат.
Құстардың ұясында және жануарлардың ініндегі температура
1.3. Тіршіліктің бейімделушілік ырғақтары
Биологияльщ ырғаңтар. Жануарлар мен өсімдік-тердің өмірінде
Жануарлар мен өсімдіктерде ұзақ уақытқа созыл-ған
Уақыт бойынша бірізділікиен кезектесш келетін агәаның
әр түрлі физиологиялық ироцестердің тәуліктіқ мау-сымдық
Ағзаның ыргақтары ішкі немесе физиологиялық және
Ішкі ыргаңтар тарихи қальштасқан. Қальшты өмір
Тірі ағзалар сыртқы ортаның ауытқуларьш қа-былдауға
Егер тиіндерді
Көіітеген жануарларда тәуліктік ііериодтылық фи-зиологиялық функциялардың
Климаттың факторлардың жануарлар мен өсім-діктердің өмірінде
Күн сәулесінің сиектрінщ әр түрлі бөліктері
Көіітеген зерттеулер күннің белсенділігінің циклі мен
Күн сәулесінің циклі адамның күйіне тікелей
Әр секунд сайын 1 м2 жер
Олардың шығу тегі біздің Галактикадағы күшті
Фотопериодизм. Жарық маңызды сигнал больш табылады.
І^ыстың жақындаа келе жатқаны туралы белгі
2. Үзаң күндік өсімдіктер (бұл өсімдіктер
Жануарлар да, әсіресе бунақденелілер күннің ұзаңтыіъша
Өсімдіктерге тыныштық күйі тән. Ол өсудің
1. Органикалық тыныштық.
2. Терең
3. Мәжбүрліктен туган
төзімділігін арттырса, екшшілерінің жылу түзілу деңгейі
Қолайсыз маусымдың жағдайларға бейімделудің бір түрі
Буынаяңтылар үшін, әсіресе бунақденелілер үшін диаиауза,
Мысалы, сақиналы жібек көбелегінде диапауза жү-мыртқа
Жый қүстары үлкен миграциялар
Қолайсыз жағдайларга бейімделудің ерекше түрі -анабиоз.
1.4. Негізгі тіршілік орталары
Жердегі тіршілік иайда болган алғашқы орта
Тірі ағзалардың тіршілік әрекетінің нәтижесінде құрлықта
Тоііырақта су және құрлың ағзалары таральш,
Су тіршілік ортасы. Гидросфера жер бетінід
Лердің тірі затының тіршілік әрекетінің өнімі
Тіршілік ортасы ретінде суға тән қасиет
Қоңыржай ендіктердің суларында мекендейтін су ағзаларьшың
Жаз кезінде судың ең жылы қабаттары
Су ортасының температуральщ режимі. Әлемдік мүхиттагы
Өте жогары температурада ақуыздар ұйьш тір-шілік
Судың тұгқырлығы меи тығыздығы. Судың тығыздығы
Көіітеген су өсімдіктеріне жузгіштік және су
Әр түрлі тереңдікте жануарларга әр түрлі
Судың мөлдірлігі мен жарьщ режимі. Аталіан
Олар күн сәулелерінің енуіне кедергі келтіреді.
сіңірілуі де бірдей емес: ңызыл сәулелер
Судьщ тұздылығы. Әлемдік мүхиттың суының ңұрамында
Теңіздердің түздылыгы жогары (40-45%о дейін), агыс
Ерітіыділердің тұздылығымен осмос ңұбылысы оайланысты. Осмос
Дененің ішкі
Осыған байланысты
Теңіз ағзаларының ұлааларындағы түздардьц концентрациясы қоршаган
Судағы оттегі. Су ортасына оттегі екі
Судағы көміркышкыл газы. Көмірқышқыл газы суда
Судьщ қышңылдығы (рН). Сутектік көрсеткіш '
рН = -
Су қышқыл
(рН>7) болады.
Тереңдеген сайын судың қышқылдығы артады (пН
Гидробиоитгардьщ экологияльщ жіктелуі. Гидро-бионттар — су
Некюн (грек тілінен аударганда nektos —
Нектонды ағзаларға балықтар, кальмарлар, ескек-аяңтылар, киттер
Планктон (грек тілінен аударғанда planktos —
Фитошшнктон - су қабатында тіршілік ететін
Зооиланктон мен бактериялар барлық тереңдік-терде кездеседі.
Бентос (грек тілінен аударганда benthos -
Түщы сулардың фитобентосы бактериялардан, диатомды және
Су ағзаларының экологиялық жағынан бейімдеу-шілік қабілеті
Су ортасының тагы бір ерекшелігі -
суды сүзіи қоректенетін жануарларды биофильтра-торлар деп
Жер-ауя тіршілік ортасы. Жер бетінде тіршілік
Эволюция барысында жер-ауаның тіршілік орта-сында мекендейтін
'ftep-ауаның тіршілік ортасындаіъі неіізгі абиотика/иың
Ауа.) Қүрғаң ауаның құрамы (көлем бойынша):
Оттегі көитеген агәалардық тыныс алуына қажет.
Жел. Ауаның температурасы мен ылғалдығьщ өзгартбді,
Атмосферальщ жауын-шашыидар қар, жаңбыр, бүршақ түрінде
Қар түріндегі жауын-шашын қыс кезінде ағза-ларга
Топырақ ылғалдылығы. Өсімдіктер негізінен тоиырақтагы суды
Бос судың негізгі бөлігін гравитациялық су
Каішллярлық су тоиырақ бөлшектері арасындагы өте
Тонырақтагы физикалық және химиялық байла-нысқан су
Әрбір мекен ету ортасы белгілі бір
тіршілік ортасына сулы
Топырақ - тіршілік ету ортасы. Томырақтану
,(... Бұл белгілі бір дәрежеде гумусаеа
Эдафиттік факторлар дегеніміз экологиялық фак-тор ретіндегі
массасын араластырьш отырады, ал өлгеннен соң
Ылгалы жеткілікті тоаырақ оқай жылынады жә-ае
Тоаырақ ауасының атмосфералық ауамен газ алмасу
Тоаырақтың қүрғақтыгыаың
Гумус түзілу ііроцесі өсімдік массасы мен
Топырақ ағзалары мекен ету ортасымен байланыі
1)
даануарлар
2) геофилдер —
3) геоксендер —
Қозгалгыш, қүмды тоііырақта мекендейтін ағза-лардың ерекше
Ылгал жетіспейтін белдеулерде, негізінген далалар мен
Тұзды тоііырақтарда өсетін өсімдіктерді галофиттер Дец
Тұзды тоиырақтарда тіршілік ететін жануарлард^ галофилдер
Тірі ағзалар - тіршілік ортасы. Өсімдіктер
1) эктоиаразиттер —
2) эндопаразиттер
Паразиттер факультативті де болады. Ьүлар үшш
Паразиттік түрде тіршілік ететш жануарлар мен
Көатеген бунаңденелі-ііаразиттердің ңанаттары жойы-льш кетеді (бит,
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
30