жоспар
КІРІСПЕ 3
ТӨЛЕ БИДІҢ ӨМІРБАЯНЫ ЖӘНЕ ШЕШЕНДІК ӨНЕРІ
ӘЙТЕКЕ БИДІҢ ШЕШЕНДІГІ 8
ҚАЗЫБЕК БИ 15
ҚОРЫТЫНДЫ 16
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 18
КІРІСПЕ
Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы –
Жазушы шеберлігін, жалпы тіл мәдениетін көтеруде
Әдетте, шешендік өнер айтыс-дауда туып, дамиды.
Қазақ шешендігінің жалпы шешендік өнерден өзіндік
Дәстүрлі шешендік сөздер дегеніміз – белгілі
Төле, Қазыбек, Әйтеке, Сырым, Жәнібек есімдерімен
Тәуке хан қазақтың үш жүзін билеу
Енді осы үш бидің шешендік өнері
ТӨЛЕ БИДІҢ ӨМІРБАЯНЫ ЖӘНЕ ШЕШЕНДІК ӨНЕРІ
"Қазақта Қабанбайдан асқан батыр, Төле биден
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы
"Едіге би" дастаны.
Төле би Әлібекұлы - қазақ қоғамының
Әкесі Әлібек тоғыз ағайынды болған, дейді.
Төленің арғы атасы - Құдайберді, Есім
Құдайбердіден сон Әлібек елдің қалауы бойынша
Бала Төле жәбірлінің аққан көз жасын,
Бұл билерді халық, әрине, Тәуке ханның
Жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес барысында қазақ,
1723 жылы қазақ еліне қалмақтар басып
1740 жылы Ұлы жүз ханы Жолбарыс
Халық арасында жазба түрінде тараған Әбдірайым
Төле би, Абылай сұлтан, Бұқар жырау,
Төле би Састөбе кеңесіне қатынаспаған. Оған
Әрқайсысының басында өз күйі мен тағының
1680 жылы Тәуке қазаққа хан болған.
Тәуке мен Төле бірігіп,
Қылышын өткір қайраған.
Қолын бастап қазақтың,
Қалмақты кейін айдаған.
Осы жеңістен кейін қазақ халқы Төлені
1718 жылы Тәуке өліп, орнына хан
Болат момын, жігерсіз адам еді. Үш
Төле би жайшылықта билік еткен,
Соғыста найза ұстап ерлік еткен.
Жорықта қол басқарып, іс атқарып,
Үйретіп жас ерлерге тәрбие еткен,
Қаралы 1723 жылға дейін қазақ хандығы
1725 жылы жау қайта күшейді де
Қазақ тарихындағы қасіретті "Ақтабан шұбырынды, Алқақөл
Бұл бір қазақтың емес, бар қазақтың
ХVIII ғасырдың жиырмасыншы жылдарының басында болған
Елің кетті шұбырып,
Ақ қар, көк мұз суықта
Ақ табан болған алыс жол,
-деп Төлеге халық айтса:
Бұл сапардан сескенем,
Аш-арыққа қараған,
Бізге пайда өзгеден.
-деп, Төле есі ауған елдің еңсесін
Төленің осындай ерлігін, ел үшін істеген,
Кейін қалған Үйсінді,
Төле би құрап жинапты,
Білуші еді сабазың,
Өзіне келер ұятты,
Казыбек, Әйтекемен бірігіп,
Үш жүздің басын құрапты.
Қара тау мен Ұлы тау,
Саласына орнапты.
Қазақтың қолы күшейіп,
Қалмақты қайта айдапты.
Жауды қуып қаладан,
Тәшкентті қазақ қайта апты, дейді.
Көне көз қариялардың айтуынша, Төленің бойы
Төле би өзінің тоқсан үш жас
"Ой-хой дүние, көп едің,
Төсек тартып жатқанда,
Қайдасың Төле демедің,-
-деп өткен өмірімен қоштасыпты десетін шежіреші
Төле би 1749 жылы Тәшкент билігін
ӘЙТЕКЕ БИДІҢ ШЕШЕНДІГІ
Әйтеке би ақыл-білімімен, тілмар шешендігімен және
Көркемөнері, әдебиеті, ғылымы – жалпы мәдениеті
Жер дауымен байланысты Орта жүз Орманбет
Суалмайтын суат жоқ,
Тартылмайтын бұлақ жоқ.
Құйрығы суда тұрса да,
Уақтысы жеткенде
Қурамайтын құрақ жоқ.
Дүние деген фани бұл,
Баласы жоқ та мият жоқ,
Бәрінен қиын сол екен,
Артында жанған шырақ жоқ /8/, –
деп Әйтеке атынан айтылатын нақыл сөз
Әйтеке шешеннің Төле бимен, Қаз дауысты
Шешендік дарын жақсы қасиет, тек оны
Әйтеке Кіші жүзге жарғыш (бас) би
Біз Әйтеке атымен байланысты бірсыпыра шешендік
Шешен билердің атынан айтылатын аңыздар мен
Әйтеке Бәйбекұлының халыққа қызметтерін жинақтап айтсақ,
Әйтеке би Тәуке ханның тұсында өмір
Шоқан Уәлиханов белгілі билердің бірі ретінде
Бір аңызда Төле би мен Қаз
Асқар тау, сен бір мін бар
Тасқын су, сенде бір мін бар
Билер, сендерде бір мін бар –
деп орнынан тұрып кетеді.
– Шақыршы, анау қара жігітті, –
Жігітті шақырып келген соң:
– Шырағым, қай баласың, аты-жөнің кім?
Әкемді сұрасаңыз – жетесіз,
Шешемді сұрасаңыз – некісіз
Туа салған бір баламын,
Тегімді сұрап не етесіз?
дейді жігіт.
– Балам, сөзің жетті, енді төрелігін
Сонда қара жігіт түрегеп тұрып:
– Алты атасын арқалап жүргенді сіздерден
Екі жағы да осы төрелікке тоқтап,
Енді бір аңызда ауылында отырған Төле
– Дұрыс сөзге тоқтай білген, басқаны
Ұлы жүздің жігітіне атастырып қойған Орта
Аға болып алдымен туасың,
Алдымнан жылқымды неге қуасың? –
дейді Қаз дауысты Қазыбек би.
Артымнан ерген еркемсің,
Ағаңның көзі тірісінде
Жеңгеңді неге ертесің? –
дейді Төле би ашуланып. Сонда екі
– Сабыр етіңдер, билер! Ашу бар
Ашу деген ағын су,
Алдын ашсаң арқырар.
Ақыл деген дария,
Алдын тоссаң тоқырар.
Кісі бірге туыспау керек,
Туысқан соң сөз қуыспау керек.
Сөз қуған пәлеге жолығады,
Жол қуған олжаға жолығады,
Төле, сен жылқыны қайыр,
Қазыбек, сен жесірін қайыр!
Әйтекенің төрелігін екі жағы да қабыл
Жер дауына байланысты Орта жүздегі Орманбет
Сан ғасырлық тарихы бар ұлттық шешендік
Әдебиет, өнер тарихында рухани таза болмысымен,
Әйтеке биді Үйсін Төле би мен
Әйтеке бидің үлкендігі турасындағы мына бір
Қазыбек, Әйтекедей көсем өткен,
Әлдибек, Айтпай, Майлы шешен өткен.
Жолы үлкен, жасы кіші Төле бидің
Әйтеке, Қаздауысты Қазыбектен.
Қазақ тарихының білгір шежірешісі Қожаберген жыраудың
Ызғарлы күн шығыстан жел келеді,
Шұбырған Алтай жақтан ел келеді.
Еділден ұбашы қалмақ тағы шапты,
Зор бөгет тас маңдайға кез келеді
деп баяндайды да, Әйтеке бидің осынау
Кесек бітімді кеменгер, сөзі жібектей есілген
Айыр тілді шешеннің Жоғар ханы Қалдан
Сонда Қалдан Бошақты:
– Мен неше атамнан бері ханмын?
Тілі мірдің оғындай Әйтеке би іркілместен:
– Әкең шынжыр балақ шұбар төс
Амалы таусылып, мысы басылып, жігері құм
– Мына астымдағы сымға тартқан күмістей
– Мұның нағыз тұлпарға үш қайнаса
Ел аузында «Әйтеке жарып айтады, Қазыбек
«Ойлау – асқан артықшылық және даналық»
Өcерлі өркениетті біртұтас мемлекет болу үшін
1. Ағасы келсе, ардақтап атын байлағандай;
Қонағы келсе, құрметтеп жайлағандай,
Тындырымды інісі болса,
Қанат-құйрығы сай болып,
Көңілі жай болып,
Ағаның алар тынысы болса.
Інінің міндеті – басқару,
Ағаның реті – бас бағу емес
2. Екі адам керіссе, оның арты
3. Біз – үш жүз керіспейік,
үшеумізге де бірдей –
Хандық түгіл, ондық та жоқ.
Мен – 29 рудан құралған Кіші
Әрі көппін, әрі батырмын, әрі бимін.
Керісер болсақ, осы үшеуі маған –
сендерге жоқ.
ҚАЗЫБЕК БИ
Қазыбек би (1667—1764) — қазақтың атақты
Қазыбек Келдібекұлы Қарқаралы жеріндегі Қаракесек руынан.
Түркістан қаласында Ахмет Йасауи кесенінде жерленеді.
Қазыбек би ел ішіндегі көп дау-дамайды
Қазыбек би Тәуке, Сәмеке, Әбілмәмбет, Абылай
Қазыбек би жайлы ғалым Шоқан Уәлиханов
Қазыбек би Қазақ хандықтарының ішкі және
Төле би алдына сәлем бере келген
— Бір бала әкесінен өтіп туады,
— Өткенімді алдымдағы өмірім біледі. Өз
— Жарайсың! — деп, Төле би
— Алысыңыз қандай? — дейді Қазыбек
— Алысым жақын болды!.. — дейді
— Төкеңнің "алысым жақын болды" дегені
ҚОРЫТЫНДЫ
Шешендік өнердің өзіне ғана тән ерекшеліктері
Ер майданда танылатыны сияқты әлеуметтік қайраткер
Бақытты өмір кезінде...
Бақытты бала туады.
Баламен егіз ұл болып...
Жақсы жыр дүкен құрады...
дейтін даналық сөзі еске түседі.
Ақындьқ-шешендік сөздер де өнердің басқа салалары
Қазіргі батырлық жырлардың, шешендік сездердің және
Қазақтың шешендік өнері малмен айналысқан көшпелі
Шын өнер иесіне сүрінсе сүйеп, жаңылса
Ақындық-шешендік өнердің өсіп-өркендеуіне ең бір қажетті
Қазақ шешендерінің алғашқы ұстаздары — әкесі
Қорыта айтқанда, қазақ көркем әдебиетінің туып
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Төле би өсиет сөздер// Құрастырған, алты
Байтұрсынов А. Шығармалары. / Құрастырған Ә.Шәріпов,
Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік
Қабдолов З. Сөз өнері. А., 1992.
Мәдібай Қ. Зар заман ағымы. А.,
Негимов С. Шешендік өнер. А., 1997.
3