ЖОСПАР
1. Несиелік операциялардың теориялық негіздері 1
1.1 Несиенің мәні, түрлері және оның қажеттілігі 1
1.2 Несиелік операциялардың мәні және оны ұйымдастыру 14
1.3 Шетел тәжірибесіндегі несиелік операциялардың есебі 29
2. Несиелік операциялардың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру 34
2.1 “Банк ЦентрКредит” несиелік операцияларының синтетикалық және аналитикалық есептері
2.2 “Банк ЦентрКредит” несиелік операцияларын талдау 42
3. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелік операцияларынның есебін жетілдіру
3.1 Ипотекалық несиелеу жүйесін талдау 50
3.2 Тұтыну несиелері 55
3.3 Қаржылық лизинг және нақты экономика секторын несиелеу 61
Қорытынды 67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 70
1. Несиелік операциялардың теориялық негіздері
1.1 Несиенің мәні, түрлері және оның қажеттілігі
Несие – нарықтық экономика тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бір санайтындарда аз
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша
Экономикалық категория ретінде, несие – кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер,
Қарыз беруші – қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы.
Қарыз алушы – бұл несиені алушы және оны қайтаруға
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады.
-қайта бөлу;
-айналыс шығындарын үнемдеу;
-айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
-капиталдың шоғырлануын жеделдету;
-ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің
Ал келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына жағдай жасау
Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ұйымдардың кызметін қаржыландырумен сипатталады.
Несиенің мәнін ашу – бұл несиеліек экономикалық қатынастардың бір
Несиенің құрылымы белгілі
Кредитор ретінде басқа шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс
Қарыз алушы - несиелік қатынастың, несиені алушы және алған
Кредитор және қарыз
Несиенің түрі – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
Несие экономикалык категория ретінде формаларға ие. Форма әруақытта кандай
Экономикалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі екі формасы қарастырылады: коммерциялық
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
Қаржылық институттарға берілетін несиелер.
мақсатты қорларға,
банктерге;
қаржы-несие мекемелеріне;
Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
өнеркәсіп салаларына;
ауыл шаруашылығына;
саудаға;
жабдықтау-сату ұйымдарына;
кооперативтерге;
жеке кәсіпкерлерге;
Тұтыну мақсатына берілетін несиелер:
II.Мерзіміне қарай:
қысқа мерзімді;
орта мерзімді;
ұзақ мерзімді;
Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
негізгі қорларға жұмсалатын;
айналым қаражатына жұмсалатын;
IV.Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
кепілхатпен;
кепілдемемен;
кепілдікпен;
2.Сақтандырылған:
3.Қамтамасыз етілмеген:
сенім несиесі;
V.Қайтарылу дәрежесіне қарай:
Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай
Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған және
Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
VI.Берілу шартына қарай:
1.Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып
2.Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді кепілге ала отырып,
3.Овердравт несиесі – клиенттің шотына қаражатты шегеру, дебеттік қалдық
4.Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
5.Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
6.Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе
7.Банкаралық несие – банктердің бір-біріне беретін несиесі.
8.Лизингтік несие – құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін несие.
9.Рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
10.Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
11.Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
12.Консорциалдық несие – ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердің өзара
Кәсіпорындар мен тұрғындардың несиелеу банк қызметінің дәстүрлі
Кредиторлар бойынша:
- орталықтандырылған бюджеттік, банктік, банктік емес, қаржылық ұйымдар, коммерциялық,
2. Қарыз алушылар бойынша:
- қаржылық институттарға, үкіметке, бюджеттен тыс қорларға, банктерге,
экономиканың салалары бойынша барлық меншік түрлері ауыл шаруашылығына, өнеркәсіпке,
- жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға емес қызметті іске
3.Банктік несиені қолдану (пайдалану) мерзіміне байланысты мынадай түрлерін ажыратуға
- қысқа мерзімді;
- ұзақ мерзімді;
4. Қолдану сипаты мен бағыты бойынша: негізгі қорларға несиелер,
5.Қамтамасыз ету түрлері және қолда болу бойынша:
- қамтамасыз етілген: тұрақсыз, кепілген, тапсырыспен, кепіл затымен;
- сақтандырыдған;
- қамтамасыз етілмеген: сенімді.
6.Ұсынылған валюта бойынша: шетел валютамен, теңгемен.
7.Ұсынылған шарт бойынша: авальді, акцепті, аукционды, валюталық, ипотекалық несиелер,
8.Несиелеудің обьектісі бойынша: менщікті айналым құралдарының жетіспеушілігін толтыру; материалдық
Коммерциялық банктің жұмысына талдау жүргізу оның ақша қаражатын мобилизациялау
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа бөлінеді:
Топқа - жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
- Несиенің мақсаттылығы;
- Несиенің дифференциалдығы;
Топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
- Несиенің мерзімділігі;
- Несиенің қайтарымдылығы;
- Несиенің төлемділігі;
- Несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі несиенің дифференциалдық принципінің мазмұны өзгерген десе болады. Біріншіден,
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне негізделген несиенің
Несиенің қайтарымдылығы – оның экономикалық категория ретінде басқа да
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері бойынша -
- банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
- өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы
- банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған;
- несиеге деген сұраныс;
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы;
Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне объективтік және экономикалық, сол сияқты
Банктік тәжірибеде несие бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
Жай сыйақыны есептеу мынадай түрде беріледі:
I = I + p +n
360+100
мұндағы:
i- сыйақы мөлшері;
P-қарыз қалдығы;
n-сыйақы есептелген кезеңдегі күндегі саны;
I- несиенің барлық мерзіміне есептелетін жай сыйақы сомасы.
Несие бойынша есептелетін күрделі сыйақыны есептеу формуласы мынадай:
I = P+[(1+ i )n
1200
мұндағы:
i- сыйақы мөлшерлемесі;
P- несиенің бастапқы сомасы;
I- несиеің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы;
n- аймен берілген несиенің ұзақтығы;
.
Несиелердің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқтала кетсек. Кепілге берілетін несие
Кепіл несиені қамтамасыз етудің ең тұрақты формасы ретінде мынадай
Кепілхат – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші
1.2 Несиелік операциялардың мәні және оны ұйымдастыру
Кәсіпорындар мен тұрғындарды несиелеу банк қызметінің дәстүрлі түріне жатады.
Қарыз алушыларға ұсынылған банктік қарыздарды көп түрлі белгілері бойынша
Кредиторлар бойынша:
орталықтандырылған, бюджеттік, банктік, банктік емес қаржылық ұйымдар, коммерциялық, сыртқы;
Қарыз алушылар бойынша:
қаржылық институттарға, үкіметке (Қаржы министрлігі), бюджеттен тыс қорларға, банктерге,
экономиканың салалары бойынша барлық мнешік түрлері, ауыл шаруашылығына, өнеркәсіпке,
жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға емес қызметті іске асыру);
Банктік несиені қолдану (пайдалану) мерзіміне байланысты мынадай түрлерін ажыратуға
қысқа мерзімді;
ұзақ мерзімді.
Қолдану сипаты мен бағыты бойынша: негізгі қорларға несиелер, айналым
Қамтамасыз ету түрлері және болу тәртібі бойынша:
қамтамасыз етілген: тұрақсыз, кепілмен, тапсырыспен, кепіл затымен;
сақтандырылған;
қамтамасыз етілмеген: бланкті (сенімді).
Ұсынылған валюта бойынша: шетел валютасымен, теңгемен.
Ұсынылған шарт бойынша: авальді, акцепті, акцепті-рамбурсты, аукционды, валюталық, ипотекалық
Несиелеудің объектісі бойынша: меншіктік айналым құралдарының жетіспеушілігін толықтыру; материалдық
Қысқа мерзімді несие – пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын
Ұзақ мерзімді несиеге мерзімі 1 жылдан асатын несиелер жатады.
Қазіргі несиелеу жүйесіндегі ерекшеліктер олардың ресурстарға тәуелділігіне ғана емес,
Сонымен қатар банк басшысы “несиелік қоржын” ішінде ақша қаражатын
Қаражаттардың жалпы қоры әдісі бойынша қаражаттарды орналастырудың үшінші кезеңі
Жалпы банктік несиелік операциялар екі үлкен топқа бөлінеді: активті
Активті несиелік операциялар – біріншіден, клиенттер мен несиелік операцияларды
Сондай-ақ, несиені контекорренттік шот ашу арқылы беруге болады. Бұл
Лимиттер әрбір клиент үшін саралап белгіленеді. Контокорренттік несие қарыз
Несиелік мәмілені рәсімдеу қарыз алушының өтініші бойынша жасалады және
несиенің мақсаты;
берілетін несиенің жалпы сомасы;
несиесінің валютасы;
несиені өтеу мерзімі;
несиені өтеу әдісі;
қамтамасыз ету;
сыйақы мөлшерлемесінің көлемі.
Әрбір берілген несие бойынша клиент ұсынған құжат мерзімді міндеттемелерден
қарыз алушы қол қойған, несиені пайдалану мақсаты
егер ол заңды тұлға болса, белгіленген тәртіпте куәландырылған құрылтай
қарыз алушы атынан несиелік шартқа қол қоюға өкілетті тұлғаны
жасалған несиелік шарттың түпнұсқасы;
клиенттің қаржылық жағдайын растайтын аудиторлық компанияның қорытындысы;
егер клиент жеке тұлға болса, оның меншігіндегі активтер туралы,
несиенің пайдаланылу мақсатын растайтын құжат (4-қосымша);
заңды тұлғаның бизнес-жоспары;
несие беру кезінде бюджеттік және бюджеттік емес қорларға салық
басқа банктерде ашқан банктік шот туралы мәліметтер.
Егер ұсынылған несие жылжымайтын мүлік түрінде кепілмен қамтамасыз етілсе,
мемлекеттік тіркеуден өткен ипотека және кепіл шартының түп-нұсқасы;
кепілге қойылған мүліктің нарықтық құнын бекітетін және дәлелдейтінбағалау құжаты;
егер несие осы мүлікті алу үшін берілсе, онда кепіл
Несиелік құжаттамаға жылжымалы мүлік кепілінің нысанында қарыз алушының міндеттемелерін
Егер қарыз алушы несиені құрылыс саласында қолданатын болса, онда
Несие бойынша міндеттемелерді орындау кепілмен немесе кепілгерлікпен қамтамасыз етілсе,
кепіл және кепілгерлік шарты;
кепіл берушінің немесе кепілгердің қаржылық жағдайын растайтын аудиторлық ұйымның
кепіл беруші атынан кепілдік шартқа немесе кепілгер атынан кепілдеме
несие беру алдындағы соңғы есепті кезеңнің қаржылық есебі.
Несиені пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін қарыз сомасы қарыз алушының
Несиелер мыналар есебінен беріледі:
жеке және заңды тұлғалардың депозиттік және басқа шоттарында тартылған
шетелдік несиелік желілірден, банкаралық несиелік нарықта алынатын несиелік қарыз
Несие мынадай несиеқабілеттіліктің негізгі критерийлеріне сай келетін қарыз алушыларға
жоғары пайда нормасында қаржылығы тұрақты, барлық қаражаттың 30% көлемінде
қарыз алушының беделі;
шығарылатын өнімнің бағасы, өткізілуіне келіп жататын ұсыныстар, ұсынылатын қызмет
экономикалық конъюнктурасы (бизнестің даму перспективасы, капитал салу көздерінің, бизнес
Несие беру туралы несиелік комитеттің шешімі негізінде несие бөлімі
Несиелік келісім, кепіл келісімі және басқа да құжаттар толығымен
Клиенттердің несиелік шотын ашу және жабу ішкі бухгалтерияның бұйрығы
несиелік немесе арнайы несиелік шоттан бенефициар төлем құжаттарын төлеу;
бенефициар төлем құжаттары бенефициар мекен-жайына төленеді (төлем тек бағалы
аккредитив қою жағдайында несиелік шоттан аккредитив шотына қаражатты аудару;
қарыз алушының есеп айырысу шотына несие сомасын аудару;
қарыз алушыға қолма-қол ақша беру;
қарыз алушының жазбаша көрсетілген шотына несие сомасын аудару;
басқа да жолдармен.
Қызмет көрсетіп отырған банк клиенттерге несие берген кезде мынадай
Дт 1411, 1417 «Клиенттерге берілген қысқа мерзімді және ұзақ
Кт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
2203 «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары»
Мерзімді міндеттемелер бір мерзімде баланстан тыс шотқа келіп түседі
Дт 1411 «Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар»
1417 «Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар»
Кт 1050 «Банктің корреспонденттік есеп шоттары».
Клиенттерге шетел валютасымен несие берген кезде келесідей жазу жасалады:
Дт 1411, 1417 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді және ұзақ
Кт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы».
Сонымен бір уақытта теңгемен:
Дт 1859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
2859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық қысқа
Кт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
2203 «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары»
1050 «Банктің корреспонденттік есеп шоттары»
Несиені қайтару кезінде өткізбелер керісінше жасалады. Теңгелей берген несиені
Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
2203 «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары»
1050 «Банктің корреспонденттік есеп шоттары»
Кт 1411 «Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар»
1417 «Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар»
Шетел валютасында берілген несиені қайтарғанда:
Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
2203 «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары»
1050 «Банктің корреспонденттік есеп шоттары»
Кт 2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы».
Бір уақытта теңгемен берілген:
Дт 1859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
2859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық қысқа
Кт 1411 «Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар»
1417 «Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар»
Клиент қарыздың негізгі сомасын қайтармаған кезде, ол кешіктірілген қарыз
Дт 1424 «Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі»
Кт 1411 «Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар»
1417 «Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді қарыздар»
Болашақта клиент кешіктірілген қарыздарын төлеген кезде:
Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
2203 «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары»
1050 «Банктің корреспонденттік есеп шоттары»
Кт 1424 «Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі».
Несиелеу принципінің бірі – төлемділігі болып табылады, яғни клиент
Банктің пайыздың деңгейі мынадай бірқатар факторларға байланысты:
несиелік қаражатқа деген сұраныс пен ұсыныстың қатынасы. Қандай да
Ұлттық Банк саясатының реттеу бағыты. Бізде ҰБ екінші деңгейдегі
берілген несиенің көлемі және мерзімі (несиенің көлемі жоғары және
несиелік капиталдың өзіндік құны (яғни тартылған қаражат банкке қаншалықты
қарыз алушының несиеқабілеттілігі. Банк қарыз алушының қаржылық қатынасы тұрақты,
қамтамасыз ету сипаттамасы (кепілдік сенімділігі, кепілге қойылған мүліктің өтімділік
несиенің мақсаты.
Банктік несиенің пайыздық мөлшерлемесі деңгейіне әсер ететін тағы да
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды алуға болады: банктік несие пайызының
Несиені беру кезінде тұрақты немесе қалқымалы пайыз бекітілуі мүмкін.
Несиелік келісімшартта қарастырылған мерзімде және мөлшерде пайыздар аударылады, бұндай
Егер несие теңге түрінде берілсе, пайыздық аударымдар бойынша:
Дт 1740 «Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
Кт 4411, 4417 «Клиенттерге берілген қысқа, ұзақ мерзімді қарыздар
Егер несие шетел валютасымен берілген жағдайда, пайыздық аудару бойынша:
Дт 1740 «Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
Кт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы»
Бір уақытта теңге түрінде:
Дт 1859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
2859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық ұзақ
Кт 4411, 4417 «Клиенттерге берілген қысқа, ұзақ мерзімді қарыздар
Есептелінген пайызды төлеу кезінде:
Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
2203 «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары»
1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»
Кт 4411, 4417 «Клиенттерге берілген қысқа, ұзақ мерзімді қарыздар
Егер келісімшартта сәйкес пайызды ай сайын төлесе, онда банк
Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
2203 «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары»
1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»
Кт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы»
Бір уақытта теңгемен берілсе былай жазылады:
Дт 1859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық
2859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық ұзақ
Кт 4411, 4417 «Клиенттерге берілген қысқа, ұзақ мерзімді қарыздар
Кешіктірілген пайыз сомасына:
Дт 1741 «Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
Кт 1740 «Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
Клиенттердің кешіктірілген қарыздары бойынша аудару кезінде:
Дт 1741 «Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша
Кт 4424 «Банктің қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегіне
1.3 Шетел тәжірибесіндегі несиелік операциялардың есебі
Клиенттердің мерзімді ссудалық берешегінің есебі ссудалық берешек есебі бойынша
Несие алу үшін қарыз алушылар банкке келесі құжаттарды өткізеді:
жарғы және құрылтай келісім-шарты;
бухгалтерлік және статистикалық есеп беру;
бизнес-жоспар, техникалық экономикалық негіздеме және оны растайтын құжаттар;
кәсіпорынның тіркелу куәлігі;
несиелік өтініш;
банк көзқарасы бойынша басқа да құжаттар.
Несие беру туралы оң шешім қабылданғанда ұсынылады:
№875 формасы бойынша несиені беруге өтініш;
салық инспекциясынан және зейнетақы қорынан анықтама қағаз.
Банк жетекші мен бас бухгалтер және қарыз алушының жетекшісі
Мүлік, поручительство, гарантия негізінде берілген несиелер 913 шотының “Берілген
Төлем мерзімі күні, несиені өтеуге бағытталған қаражаттардың жоқ болған
Бұл операция келесі өткізбелермен рәсімделеді:
Дт вексель сомасына вексель есебі бойынша шоттар.
Кт мерзімі өткен берешек сомасына клиенттің ссудалық шоты немесе
Берілген несиелер бойынша ұзақ мерзімді берешектердің есебі шоттық жоспардың
07- 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзімге;
08 – 3 жылдан жоғары мерзімге.Әдетте, банктер ұзақ мерзімді
Ұзақ мерзімді несиелер бойынша пайыздар ширек сайын есептелінеді, ал
Банктің несиелік операцияларының бірі бос ақша қаражаттарын Ресей Банкінің
Центробанк депозитіне аударылған қаражаттар 31901 активті шотында ескеріледі. Қаражаттарды
Дт 31901 “Ресей банкіне орналыстырылған депозиттер”,
Кт 30102 “Ресей Банкінде несиелік ұйымдардың корреспонденттік шоттары”.
Келісім-шарт мерзімінің аяқталуы бойынша қаражаттардың сақталуы және депозит бойынша
Дт 30102 - депозит және ол бойынша пайыздар сомасына,
Кт 31901 – депозит сомасына,
Кт 70101 пайыздар сомасына.
Алынған пайыздар 11601 Кірістер және шығыстар баптарының кестесі символы
Овердрафт – банк клиентінің шотын немесе құжаттарды төлеу үшін
Дамыған елдерде овердрафт несиелік тәуекелдің жоғары болуына байланысты сенімді
Келісім-шартқа сәйкес берілетін овердрафт көлемі 5-ші бөлімнің “B” тарауының
Мерзімінде өтелмеген несиелер ағымдағы ссудалық берешектен бөлек есептелінеді. Шетел
мерзімінде өтелмеген несиелер (458 шот).
басқа банктерге берілген мерзімі өткен несиелер (324 шот).
Берілген, бірақ мерзімінде алынбаған несиелер бойынша пайыздар баланстық шоттардың
Пассив бойынша – шот 61301 несиелік операциялар бойынша болашақтағы
Актив бойынша – шот 459 “Мерзімінде төленбеген несиелерге пайыздар”,
Негізгі қарыз бойынша мерзімі өткен берешектердің есебі мерзімі өткен
Дт 458 “Мерзімінде өтелмеген несиелер”,
Кт несие бойынша берешектердің есебі бойынша шоттар – негізгі
Дт 459 “Мерзімінде алынбаған несиелерге пайыздар”,
Кт 61301 “Несиелік операциялар бойынша болашақтағы кірістер”- белгіленген
Берілген, бірақ қайтарылмаған несие бойынша пайыздардың есептелінуі несиелік келісім-шартта
Егер несие кепілмен рәсімделсе, онда кепілдік құқық 30 күннен
613 Болашақтағы кірістер дебет шоты бойынша белгіленген пайыздарды сызу
Дт 30102 “Ресей Банкіндегі несиелік ұйымдардың корреспонденттік шоттары”
Кт 459 “Мерзімінде алынбаған несиелерге пайыздар” немесе
Кт 325 “Банкаралық несиелер бойынша мерзімі өткен пайыздар” –
Дт 61301 “Болашақтағы кірістер”
Кт 70101 “Берілген несиелер үшін алынған пайыздар” – пайыздар
Дт 30102 “Ресей Банкіндегі несиелік ұйымдардың корреспонденттік шоттары”
Кт 458 “Мерзімінде өтелмеген несиелер” немесе
Кт 324 “Берілген банкаралық несиелер бойынша мерзімі өткен берешектер”
Белгіленген, бірақ алынбаған пайыздар, банк табыстарына кіргізілмеген, 61301 “Несиелік
Дт 91603 егер несие банкаралық немесе
Дт 91604 егер несие клиенттерге берілсе
Кт 99999
Клиенттерден алынған негізгі берешек мерзімін ұзарту және ол бойынша
Дт 30102 “Ресей Банкіндегі несиелік ұйымдардың корреспонденттік шоттары ”
Кт 70106 “Алынбаған айыппұл, пеня және тұрақсыздық” 16101 символы
2. Несиелік операциялардың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.1 “Банк ЦентрКредит” несиелік операцияларының синтетикалық және аналитикалық есептері
Тәжірибеде кәсіпорынның әрі қарай дамуына өзінің бос ақша қаражаттарының
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес (Ерекше бөлім) кәсіпорын мен
Азаматтық заңдылықтарда банктік қарыз келісім-шартының ерекшеліктері қарастырылған. Қарыз беруші
Бір жыл мерзімге дейін берілетін және айналым қаражаттарына бағытталған
Ссудалық шот тәртібі келісім-шартта анықталынады. Берілген несие сомасы қарыз
Несиелік келісім-шарт негізінде қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді
Банктік ссуда (несие) гарантиямен қамтамасыз етілуі мүмкін. Азаматтық заңдылықтарға
Несиені қайтармау тәуекелі жеткілікті жоғары, сондықтан банктер кепіл келісім-шарты
Несиелік немесе қарыздық қаражаттарды алу бухгалтерлік есепте Бас шоттар
601 «Банк несиелері»
602 «Банктік емес ұйымдардың несиелері»
603 «Басқалар»
Банк және банктік емес ұйымдардан және басқа да ұлттық,
601-603 кредит шоттары бойынша алынған несиелер және басқа тартылған
42 «Банктегі арнайы шоттағы ақша-қаражаттары»
43 «Валюталық шоттағы қолма-қол ақшалар»
44 «Есептік шоттағы қолма-қол ақшалар»
64 «Тәуелді серіктестіктерге кредиторлық берешектер»
67 «Жеткізушілер және жабдықтаушылармен есеп-айырысу» және т.б.
Өтелген несиелер сомасы 601-603 дебет шоттары бойынша ақша қаражаттарының
2 Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес «Бухгалтерлік баланс және қаржылық
- қамтамасыз етілген несиелер;
- қамтамасыз етілмеген несиелер;
- негізгі шаруарылық серіктестіктердің бір-біріне беретін несиелері. Балансқа түсініктемелік
Ағымдағы міндеттемелердің ашылуы, төлеуге жататын соманың ашылу міндеттемелерін ұсынады:
қысқа мерзімді несиелер және овердрафт;
ұзақ мерзімді несиелердің ағымдық бөлімі;
кредиторлық берешек.
7 Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес шығындар несиеге есептелінген пайызды
Несие бойынша есептелінген пайыз сомалары қарыз алушыда былай көрінеді:
Дт 831 «Пайыз бойынша шығындар»
Кт 441 «Есептік шоттағы қолма-қол ақшалар»
Несие бойынша пайызды төлеу былай ескеріледі:
Дт 684 «Төлемге пайыздар»
Кт 441 «Есептік шоттағы қолма-қол ақшалар».
Кесте-1
№ Операция Сомасы Дт Кт
1 Құрылысқа шетел валютасында несие алынды (50 000$ *
2 Несиені пайдаланғаны үшін пайыздар белгіленді (50 000$ *
3 Пайыздар қайта белгіленді (1 доллар бағамы 146 тенге)
4 Бағамдық айырмашылық белгіленді 5 500 844 684
5 Өтелген несие (1 доллар бағамы 146 тенге) 7
6 Бағамдық айырмашылық белгіленді (7 300 000 – 7
Бұл жағдайда құрылысқа алынған, 6 Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес
ЖШС «Аль-Афи Лимитед» заңды тұлға ретінде АҚ «Банк ЦентрКредит»
Егер де несиенің мерзімі пайыз бойынша өткен жағдайда 17411720000
Несиелер ұлттық және шетел валютасында алуға болады. Соңғы жағдайда
Тәжірибеде кәсіпорын несиелік келісім-шартта белгіленген мерзімде несиені қайтара алмау
Несиелік келісім-шарт немесе қарыздық келісім-шарт бойынша шетел валютасында тартылған
Валюталық несиені қайтару үшін валютаны сатып алу және де
Валюталық операцияларды жүргізу Ережесіне сай, резидент сатып алынған
Несиелерді өтеуге қатысты валюталық операцияларды жүргізу Ережесінің талабына назар
Кәсіпорынның тұрақтылық критерийі, оның өзіндік қаражаттарымен қамтамасыз етілгенін білдіреді.
Мысалы, кәсіпорын өзіндік қаражаттарын қолданбауын шешті, онда оның төлемқабілеттілігі
Кәсіпорын үнемі қысқа мерзімді несиелерді тартады деп алайық. Келесідей
Бухгалтерлік есепте қателіктер несиелер бойынша операциялардың бухгалтерлік заңдылықтардың несие
банк несиелері бойынша пайыздарды өнімнің өзіндік құнына кіргізу;
тұрғызылған объектіні есеп алынғаннан кейін капиталды салымдарды қаржыландыруға алынған
несиені өтеу мерзіміне қайта қаржыландыру мөлшерлемесін қолдану.
Кесте-2
Операция мазмұны Бухгалтерлік есепте Дт Кт
1. Есептік шотқа ссуда түсті
2. Ссуданы пайдаланған үшін ай сайынғы пайыздар (жылдық 25%)
3. Банкке ссуда мен пайызды қайтару
Пайыз – (1 000 000*25%)
4. Сыйақы сомасы бойынша есептен шығару есебі
4.1 Ссуданы алу мерзіміне қайта қаржыландыру мөлшерлемесі – 14%
20833
1 000 000
250 000 441
821
601
684 601
684
441
441
ҚР-ң Ұлттық Банкісінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі құнды қағаздарды, мүлікті,
2.2 “Банк ЦентрКредит” несиелік операцияларын талдау
2005 жылдың 1 қаңтарында банктің несиелік портфелінің көлемі жылдың
млн.тг
Банктің басты мақсаты, оның қызметіне кері әсер ететін салалық
Несиелердің өсуі несиелік портфельдің мерзімі бойынша диверсификациялаумен бірге жүрігізіліп
Банк Европалық реконструкция және даму банкісінің несиелік линиясы бойынша
Европалық реконструкция және даму банкісінің желісі бойынша Қазақстан экономикасын
Дәнді-дақыл бағдарламасы;
Агротехникалық қаржыландыру бағдарламасы;
Саудалық қаржыландыру бағдарламасы.
Банк Азиаттық даму банкі және Бүкіләлемдік банкінің агенті ретінде
Қазақстанның даму банкісімен беделді қарым-қатынас клиенттерге төмен пайыздық мөлшерлемелермен
Банк жергілікті билік органдарымен бірге кіші және орта бизнестерді
Одан басқа, банк өзінің клиенттеріне кең көлемді қаржылық құралдар
Банк барлық қатысушы жақтар үшін оптималды шарттарға жете отырып,
Аккредитивті есеп түріндегі банк клиенттерін тарту бойынша белсенді
Осы жылы банк жалпы сомасы 90 млн. асатын әртүрлі
Одан басқа, банк өзінің клиенттеріне өндірістің негізгі құрал-жабдықтарын алуды,
Бөлшекті несиелеу ЦентрКредит Банкінің даму приоритетінің бірі болып табылады.
2004 жылы 12 айдың ішінде банк жалпы сомасы 21,5
Оның ішінде:
жеке бағдарламаларды несиелеу бойынша 13 млрд. теңгені құрайтын 21,8
Қазақстанның ипотекалық бағдарламасы бойынша жалпы сомасы 8,5 млрд. теңгені
Жеке тұлғалардың ссудалық портфелі екі есеге ұлғайып, 25 млрд.
2005 жылы Банк ЦентрКредит ипотекалық несиелеудің жеке бағдарламасын дамытуды
3. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелік операцияларынның есебін жетілдіру
3.1 Ипотекалық несиелеу жүйесін талдау
Ипотека термині (hyrotheke) – кепілдік, кепілзат, немесе кепілге салу
ипотекалық несиелеу мерзімінің ұзақтығы;
берешекті қайтару мен проценттерді төлеу тәртібі, негізгі берешектің қайтарымы
проценттерді де несиенің негізгі сомасын да бірден толықтай төлеу;
берешекті кезең – кезеңімен бөлшектеп төлеу.
Ипотека термині көбіне АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Франция елдерінде көп
Қазақстан Республикасында ипотекалық несие жүйесі екі деңгейлі болып келеді.
Банктердің берген несиелері;
Ипотекалық компаниялардың берілген несиелері бойынша талап ету құқығын сатып
Ипотекалық облигациялардың шығарылуы.
2003 жылы қараша айында Қазақстан Ипотекалық Компаниясының қоры құрылады.
3 кесте
Ипотекалық компаниялардың несие портфелін жіктеу
Мың теңге, кезеңнің соңына
12.03 01.04
Негізгі борыш Нақты құрылған провизиялар Негізгі борыш Нақты құрылған
Көлемі үлесі
% Көлемі үлесі
% Көлемі үлесі
% Көлемі үлесі
%
Барлық несиелер* 12521843 100,0 29904 100,0 1318227 100,0 39069
1. Стандартты 12400030 99,0 0 0,0 13064197 99,1 0
2. Күмәнді 115980 0,9 24071 80,5 110488 0,8 32527
- 1 санат төлемдер уақытылы және толық төленген жағдайда
- 2 санат-толық төленбеген жағдайда 43779 37,7 4378
- 3 санат-толық төленген жағдайда 0 0,0 0
- 4 санат-толық төленбеген жағдайда 65631 56,6 16408
- 5 санат 6570 5,7 3285 13,6 46336 41,9
3. Үмітсіз 5833 0,1 5833 19,5 6542 0,1 6542
Дерек көзі: АҚ «Банк ЦентрКредит» біріктірілген балансынан алынған.
* Банкаралық несиелер есепке алынды.1
Валюта түрі бойынша ипотекалық несиенің құрылымы өте маңызды. Ұлттық
Кесте 4
Халыққа ипотекалық несие беру, аудандар бойынша*
Млн.тг кезеңнің соңына
Қаңтар 2004 ж
Барлығы Қысқа мерзімді Ұзақ мерзімді*
Ұлттық валютада Шетел валютада Ұлттық валютада Шетел валютада
Барлығыы 31455 357 88 7054 23957
Оның ішінде Астана қаласы 4768 181 2 737 3848
Алматы қаласы 15124 157 67 4323 10578
Ақмола 166 - - 70 96
Ақтөбе 2616 1 - 156 2459
Алматы 51 1 0 21 30
Атырау 1166 1 5 138 1022
Шығыс Қазақстан 1419 1 0 350 1068
Жамбыл 316 1 0 146 169
Батыс Қазақстан 782 13 1 57 712
Қарағанды 1095 0 4 90 1000
Қостанай 674 1 4 241 428
Қызылорда 85 - 0 31 54
Маңғыстау 930 0 3 127 799
Павлодар 763 0 0 183 580
Солтүстік Қазақстан 300 0 - 70 230
Оңтүстік Қазақстан 1199 - 1 316 883
* 1 жылдан аса
Ұзақ мерзімді ипотекалық несие берудің мақсаты азаматтардың жеке қаражаттары
тұрғын үй саласына халықтың жинағы және бюджеттен тыс басқа
тұрғын үй нарығын жандандыруға мүмкіндік туғызады.
Малайзияның ипотекалық несие беру жүйесі өзінің дамуына “Кагамас” ұлттық
3.2 Тұтыну несиелері
Экономиканың тірілуімен, банктік секторда қайта қаржыландыру мөлшерлемесі жылдың басынан
Біз үшін пәтерді несиеге алу жаңалық емес – 1993
Қазіргі кезде Ұлттық банк құрған АҚ «Қазақстандық ипотекалық компаноиясы»
Германиядан алынған тұрғын үйді несиелеудің басқа сызбасы бар. Ол
Ұзақ мерзімде қолдану тауарын сатып алу үшін тұтынушы белгілі-бір
Коммерциялық банктер сондай-ақ тікелей қарыз алушыларға тұтыну несиесін бере
Шетелде, мысалы, АҚШ-та «тұтыну несиесінің даму сәттілігі көбінесе мамандандырылған
Несиелік карточкаларды ойлап табушы Джон С. Биггинс – Бруклиннің
Несиелік карточкалардың әлемге танымалдылығы келесі қағидаларға байланысты:
Карточкамен төлеу, оны қолма-қол ақшалардан тәуелсіз етеді, ал мынандай
Егер клиент карточкамен төлем жасаса, оған 45 күндік мерзімде
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, тауарлардың және тұрғын үйдің мерзімін
3.3 Қаржылық лизинг және нақты экономика секторын несиелеу
Бүгінгі таңда банк қызметтерін жетілдіру, банк жүйесінің даму жолдарын
Бәрімізге белгілі Қазақстанда нарықтық қатынастарды қалыптастыру кезеңі сауда-экономикалық байланыстардың
Міне, осы жағдайларда Қазақстан экономикасындағы негізгі құрал-жабдықтардың табиғи және
Осы жағдайлардағы негізгі құрал-жабдықтарды жаңартудың тиімді әдістерінің бірі күрделі
Лизинг ХХ ғасырдың 50 – жылдарындағы Американдық өнер
Кейбір мамандар “лизинг” сөзінің өзі пайдаланылуға ХІХ ғасырдың соңғы
Бүгінгі таңда Қазақстандық өндірушілердің өнімдерін бәсекелестік қабілеттілігінің төмендігіне байланысты
Мұндай жағдайлардың қалыптасуының негізгі себебі өндіріске инвестицияның мүлдем жоқтығы
Қазіргі кезде біздің еліміздің өндірушілері қиын дағдайларды бастан кешіруде.
“Лизинг” терминінің қазақ тілінде нақты баламасы
Лизинг жалға беру қатынастарының
Көптеген Қазақстандық кәсіпкерлер үшін әлемдік
Лизинг жеке және заңды тұлғаларға белгілі
Біздің елімізде 2000 жылдың шілде
Яғни, лизингтік келісімге қатысушылар ретінде
Лизингке беруші – бұл өзіндік және
Лизингке алушы – лизингтік келісім-шарт негізінде кәсіпкерлік мақсат үшін
Лизингке беруші лизингке алушыға негізгі капитал элементтерін келісім-шартта көрсетілген
«Қаржылық лизинг» туралы Қазақстан республикасының Заңына сәйкес бағалы қағаздар
Қаржылық лизинг мәселесімен айналысатын көптеген Ресей экономистері лизингті жалға
Лизингтік компаниялардың және банктік мекемелердің жүргізетін лизингтік операцияларының жетістіктері
Қаржылық лизингтік қызметтерді тұтынушылардың ішінен эканомиканың нақты секторларын, соның
Кіші және орта кәсіпорындардың дамуына лизингтік құрылғылар жолымен бағытталған
Сонымен бірге, қазіргі кезде көптеген өнеркәсіптік, көліктік және әсіресе
Еліміздегі коммерциялық банктердің несиелік портфеліндегі орта және ұзақ мерзімді
Міне, осындай мәселелерге байланысты бүгінгі таңда Қазақстанда қаржылық лизингтік
Қорытынды
Қорындылай келгенде бұл тақырыпта қарастырылған сұрақтардың негізгі бағыты еліміздегі
Менің дипломдық жұмысым үш тараудан тұрады. Бірінші тараудың бірінші
Бірінші тараудың екінші сұрағы «Несиелік операциялардың теориялық негіздері» мұнда
Бірінші тараудың үшінші сұрағы «Шетел тәжірибесіндегі несиелік операциялардың есебі».
Екінші тараудың бірінші сұрағы «Банк ЦентрКредит» несиелік операцияларының
Үшінші тарау «Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелік операцияларын жетілдіру
Міне, осындай мәселелерге байланысты бүгінгі таңда Қазақстанда қаржылық лизингтік
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Закон «О банках и банковской деятельности» в РК. Алматы
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Ерекше бөлім)
Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктердің операциялары» // Алматы 2004 ж.
Сейтқасымова Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» // Алматы 2001ж. 72-105
Мақыш С.Б. «Ақша, несие айналысы» // Алматы 2004ж. 71-84
Кулумбаева А.С. «Кредитные операций – основа деятельности коммерческих банков»
Давлетова М.Т. «Кредитная деятельность банков Казахстана»- Алматы: Экономика, 2001г.
Давыдова Л.Т., Райманов Д. «Банковское право РК»- Алматы: «Жетi
Міржақыпова «Банктегі бухгалтерлік есеп»
Под ред. Сейткасымова Г.С // Деньги. Кредит. Банки»//.- Алматы:
Сейткасымов Г.С. «Банковское дело»- Алматы: «Каржы- Каражат»,1999г.
«Банки и банковские операции». Учебное пособие для ВУЗов/ под
Нурсеитов Э. Бухгалтерский и налоговый учет кредитов банка //
Парфенов К.Г. Малышева Ю.В. Учет кредитных операций. // Бухгалтерия
Тихомирова Е.В. // Деньги и кредит – Москва. 2003г.
Пятов М.А. Учет операций по договору займа // Бухгалтерский
АҚ «Банк ЦентрКредит» Бухгалтериясының мәліметтерінен.
Годовой отчет Банка ЦентрКредит за 2004 г.г.
Тұрлыбекова А.Ж. «Ипотекалық несиелеу жүйесінің институтционалды негіздерінің қалыптасуы» //
Дюсембаева Н. «Отдельные вопросы ипотечного кредитования» // Финансы и
ҚР-ң Ұлттық Банкісінің Статистикалық Бюллетень №1 (110) қаңтар 2004ж.
Шыныбеков Н.С. «Қазақстандағы тұрғын үйді ипотекалық несиелеу жүйесі» //
«Казакстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал
Мүсірепов Ғ. // Тұран Университетінің хабаршысы. Алматы 2004ж. №1-2.
Омарбекова А.Т. Вестник КазНУ. Серия экономическая. 2002г. №5.
Мыргыясова М. // Транзитная экономика 2002г. №2.
1 Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктердің операциялары» // Алматы 2004ж.
1 Сейтқасымова Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» // Алматы. Экономика
1 Мақыш С.Б. «Ақша, несие айналысы» // Алматы 2004ж.
1 Сейтқасымова Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» // Алматы. Экономика
1 Кулумбаева А.С. «Кредитные операций – основа деятельности коммерческих
1 Давлетова М.Т. «Кредитная деятельность банков Казахстана»- Алматы: Экономика,
1 Давыдова Л.Т., Райманов Д. «Банковское право РК»- Алматы:
2 Міржақыпова «Банктегі бухгалтерлік есеп»
1 Міржақыпова «Банктегі бухгалтерлік есеп»
1 Под ред. Сейткасымова Г.С // Деньги. Кредит. Банки»//.-
1 Сейткасымов Г.С. «Банковское дело»- Алматы: «Каржы- Каражат»,1999г.
2 Под ред. Сейткасымова Г.С // Деньги. Кредит. Банки»//.-
1 Давлетова М.Т. «Кредитная деятельность банков Казахстана» - Алматы:
1 «Банки и банковские операции». Учебное пособие для ВУЗов/
1 Нурсеитов Э. Бухгалтерский и налоговый учет кредитов банка
1 Нурсеитов Э. Бухгалтерский и налоговый учет кредитов банка
1 Парфенов К.Г. Малышева Ю.В. Учет кредитных операций. //
1 Парфенов К.Г. Малышева Ю.В. Учет кредитных операций. //
1 Парфенов К.Г. Малышева Ю.В. Учет кредитных операций. //
2 Тихомирова Е.В. // Деньги и кредит – Москва.
1 Пятов М.А. Учет операций по договору займа //
1 Пятов М.А. Учет операций по договору займа //
2 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.
1 Нурсеитов Э. Бухгалтерский и налоговый учет кредитов банка
2 Закон «О банках и банковской деятельности» в РК.
1 Нурсеитов Э. Бухгалтерский и налоговый учет кредитов банка
1 Нурсеитов Э. Бухгалтерский и налоговый учет кредитов банка
1 АҚ «Банк ЦентрКредит» Бухгалтериясының мәліметтерінен.
2 Нурсеитов Э. Бухгалтерский и налоговый учет кредитов банка
1 Нурсеитов Э. Бухгалтерский и налоговый учет кредитов банка
1 Годовой отчет Банка ЦентрКредит за 2004 г.г.
1 Годовой отчет Банка ЦентрКредит за 2004 г.г.
1 Годовой отчет Банка ЦентрКредит за 2004 г.г.
1 Годовой отчет Банка ЦентрКредит за 2004 г.г.
1 Тұрлыбекова А.Ж. «Ипотекалық несиелеу жүйесінің институтционалды негіздерінің қалыптасуы»
1 Дюсембаева Н. «Отдельные вопросы ипотечного кредитования» // Финансы
1 ҚР-ң Ұлттық Банкісінің Статистикалық Бюллетень №1 (110) қаңтар
1 Шыныбеков Н.С. «Қазақстандағы тұрғын үйді ипотекалық несиелеу жүйесі»
1 «Казакстан на пути к новой модели развития: тенденции,
1 Мүсірепов Ғ. // Тұран Университетінің хабаршысы. Алматы 2004ж.
1 Омарбекова А.Т. Вестник КазНУ. Серия экономическая. 2002г. №5.
1 Омарбекова А.Т. Вестник КазНУ. Серия экономическая. 2002г. №5.
1 Мыргыясова М. // Транзитная экономика 2002г. №2.
72