Мазмұны
Кіріспе 3
I-тарау. Қазақ тілінің іс-қағаздар стилі 5
1.1 Қазақ тілінің-Қазақстан Республикасының 5
1.2.Іс – қағаздар стилінің ерекшеліктері 11
1.3 Тілдік норма мен дағды 15
1.4 Іскерлік қарым – қатынас 16
Қорытынды 18
Пайдаланған әдибиеттер 20
Кіріспе
Дамыған тілдердің негізгі белгілерінің бірі – сөз байлығы. Сөз
Әдетте, тілде ақиқат дүниедегі әрбір зат, құбылыстың бас-басына телінген
Халықтың тарихи тағылымы, көргені мен көңілге түйгені, логикалық, эстетикалық
Қазақ тілі- осылардың субстанциялануы, материализациялануы.
Қазақ тілі-жалпы адамзат өмірінің барлық салаларында жасалған аса маңызды
Қазіргі кезде қазақ тілі жаңа бір леппен қайта түлеу,
Қазақ тілінің күш-құдыретін, нақтылығы мен дәлдігін, ресмилігі мен бейресмилігін
Кемел тілге тән тағы бір негізгі белгі-небір нәзік айырмашылықтарды
Ең бастысы, тілдік-стильдік құралдардың, амал-тәсілдердің бейтарап, кітаби, сөйлеу тілі
Қазақ әдеби тілінің қарамағындағы құралдардың үшендік жүйесі өз іштерінде
Әдеби тілдің кітаби тіл және сөйлеу тіл деп аталатын
Тілдің кемелдігін танытатын осындай объективті белгілерге қарағанда, қазақ тілі
I-тарау. Қазақ тілінің іс-қағаздар стилі
1.1 Қазақ тілінің-Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік тілі
Қазақ тілі-қазақ тілінің ұлттық тілі. Қазақ тілінің мүмкіншіліктері мен
Қазақ тілі-небір күрделі ойды, аса нәзік мағыналық реңктерді дәлме-дәл
Қазақ тілі- әлемдік тіл кеңістігінде қайталамасы жоқ, ғасырлар бойы
Қазақ тілінде адамгершілік пен бауырмалшылықты, өнеге мен ізгілікті уағыздайтын
Өзінің әлеуметтік мүмкіндігін аша түсу үшін әдеби тілдің нәр
Әсіресе, ауызша дәстүрде дамыған эпос, тарихи жырлар, ақын-жыраулар поэзиясы
Сондықтан да байырғы эпикалық шығармалар мен ақын-жыраулар поэзиясындағы ауызша
Өйткені әдеби тілдің ең жақсы үлгілері жазбаша, ауызша тараған
Қазақ әдеби тілін жасаушы – халықтың өзі. Әдеби тілдің
Тілдік ұжымның дүниетануының кеңеюі, ақыл-ойының кемелденуі тілдің құрылыс жүйесінің
Сөйтіп қоғам тілді дамытса, өз кезегінде тіл қоғамдық сананың
Стилистика – тіл білімінің тілдік тәсілдері жүйесін синхрондық және
Стилистика саласына синтаксистен – кітаби тілден салыстырғанда ауызекі сөйлеу
- белгілі бір жағдайға байланысты шағын аяда қолданылатын конструкциялардың
- сөздердің орын тәртібі жайы
- синтаксистік конструкциялардың мәнерлегіштік қасиеттері
- тілдің синтаксистік фигуралары
- семасиологиядан - сөздер мен сөз оралымдарының бейнелілілік, метафоралық
- лексика мен фразеологиядан – жеке сөздер мен фразеологизмдердің
- фразеологизм тіркестердегі штамптар мен шаьлондардың жұсмалу мүмкіндіктерін анықтау
- тұрақты тіркестердің қолданылу қисындылығы
- морфологиядан септеу мен жіктеуде тұрған сөздердің синонимдік, варианттық
- сын есім шырайларын қолдану реттері т.б. мәселелер
стилистикалық тұрғыдан зерттеледі. Осыдан стилистиканың қарастыратын және ол шешуге
Кең мағынадағы стиль ұғымына анықтама беру жалпы стиль ұғымының
Қарым – қатынастың әр түрлі аясындағы тіл қызметінің заңдылықтарын
Фукциялдық стильдерді таныстыру;
Стильистикалық лингвистикалық белгілер мен экстралингвисикалық факторлардың ара қатынастарын белгілеу;
Стильдегі объективті және субъиктивті ұғымдар проблемасы;
Функкциональдық стильдер мен қолданыс тілі түрлерінің ара иқатынастары;
табиғи және табиғи емес тілдік ортаның болуы;
Республиканың барлық аймақтарында таралуы;
қоғам өмірінің алуан саласында қызмет етуі;
ауызша түрде қызмет етуі;
жазбаша түрде қызмет етуі сияқты сыртқы факторлардың болуы, сондай
Міне осы айтылғандардың барлығы қазақ тілінің Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі қоғамдық өмірдің аса маңызды мынадай
басқару;
ақпарат;
білім беру тәрбие (мектепке дейінгі мекемелер, бастауыш, орта мектеп,
ғылым мен техника (ғылыми-зерттеу мекемелерінде) ;
қоғамдық ғылымдар, жаратылыстану мен нақты ғылымдар, техникалық және қолднбалы
саласында, ғылымының салалық түрлерінде) ;
бұқаралық ақпарат құралдары саласында;
іс жүргізі саласында; мемлекеттік, қоғамдық саяси, мәдени мекемелер мен
дене тәрбиесі, спорт, туризм, денсаулық сақтау мен емдеу мекемелерінде;
қоғамдық тамақтандыру орындарында;
мәдени мекемелерде (театр, кино) ;
дипломатиялық қарым – қатынаста;
әскери – партиоттық тәрбие және білім беру ісінде;
шаруашылық жүргізу және ұйымдастыруда;
Лингвистикалық стилистика мен әдебиеттану стилистикасының ара қатынасы;
Стилдердің өзара ықпалы мен тұтастығы;
Көркем әдебиет тілінің функционалдық стильдерге қатынасы;
Стилистикалық нормалар мен олардың тарихи сипатын анықтау;
Стилистикадағы диахрония мен синхрония мәселесі;
Сөйлеу стилі мен функционалдық стилдердің ара қатынасы және т.б.
Бір сөзбен айтқанда ресми іс-қағаздар стилі тулалы іс қозғарда
Қазақ әдеби тілі – қоғамдық өмірдің әр – алуан
Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекттік тілі.
Қазақ тілінің мемлекттік тіл ретінде қызмет етуінің алғы –
Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995) , Тіл саясаты туралы тұжырымдама
Қазақстан Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің
- сол тілді қолданушылардың санының жеткілікті болуы;
- өндіріс орындарында;
- Қазақстан Республикасында өтетін республикалық, республикааралық, конференция, мәжіліс, жиындар
Сонымен, қазақ тілі – дәстүрлі, тұрақты, қатаң тіл нормасы
Мемлекеттік тілдің жоғарыда аталған қоғамдық қызметін мінсіз атқаруы үшін
1.2.Іс – қағаздар стилінің ерекшеліктері
Қазақ әдеби тілі қоғамдық өмірдің білім мен ғылым саласында,
Осымен байланысты қазақ әдеби тілінің бес түрлі стилдік тармақтары
Қазақ әдеби тілінің стилдік тармақтары түптеп келгенде, үлкен екі
Кітаби тілдің осы аталған стилдердің жазбаша және ауызша түрде
Ресми стил – ресми қатынастар аясында қызмет ететін функционалдық
- Түиіндеменің формуласының дәлігі немесе бір мағыналығы;
- Айқындық немесе жүиелілік;
- Логикалық, яғни қайшылықтың болмауы дәлдігі;
- Баяндаудың ықшамдылығы, артық сөздің болмауы.
Таза лингвистикалық тұрғыдан да мәтінге қойылатын талаптар болады.
Лексикада - ресми құжаты іс – қағаздарына тікелей қатысы
Морфология – жалпылық мағына беретін сілтеу есімдіктерін қолданбау.
Синтаксисте – сабақтас құрмалас сөйлемдердің, оның ішінде себеп, мақсат,
Іс – қағаздарға арналған жеке сөздер мен сөз тіркестерінен
Сондай – ақ ондай құжаттардың тілінде қалыптасқан сөз оралымдары
Міне, осы тармақта кеңінен жүйелендіріп, тілдің іскерлік жағын қатаң
Тілдің кемелдің көрсететін негізгі белгілердің барлығы да қазақ тілінің
Тілдің дамығанын көрсететін негізгі белгілері:
- Грамматика жүйесінде уақытпен кеңістікке қатысты моральдік мағыналардың бейнеленуі;
- Сан, сапа, себеп – салдарлық, қатыстық, қимылдың өту
- Граматикалық субъектісі мен объектісінің ара жігінің айқын көрінуі;
- Олардың логикалық субъекті мен объектіден ажыратылуы;
Граматикалық құрылысының ежелден келе жатқан негізгі категориялары қазақ тілінде
Кітаби тілдің де, сөйлеу тілінің де түп нұсқасы –
Елдос Назарұлы оныншы сыныпты үздік бітірді (кітаби тіл) –
Елдос кешегі емтиханда қазақ тілі пәнінен үздік баға алды
Аудан орталығындағы сауда үйін маман құрылысшылар салып жатыр (кітаби
Кітаби тілдің ауызша, жазбаша түрінің нормалары, жүйелері ереже түрінде
Сөйлеу тілінде де норма, белгілі бір жүйе болады.
Бірақ сойлеу тілі нормалары заңдастырылмаған, барынша еркін болады.
Сөз мәдениеті негіздерін игеруде, сөйлеу тілін негізгі тармақтарын тән
Кітаби тіл – жазу дәстүрі арқылы белгілі бір жүйеге
Кітаби тілдің жазбаша және ауызша түрде қызмет ететін бірнеше
Сөйлеу тілі негізінен диалог түрінде болса, кітаби тіл монолог
Сөйтіп, белгілі бір мәтін, оның сипаттау немесе баяндау, я
Сипаттауда зат пен құбылыстың негізгі, міндетті белгілері айтылады. Мысалы:
Әйгерім отқа жақындап отырғандықтан өңі ажарланып, балқығандай қызара түскен.
Басындағы кимешек шаршысы да ұқыпты сәнмен тартылған, кіршіксізаппақ.
Бұл күнде тола түскен Әйгерімнің нұрын, сәнді таза киімі,
Баяндауды белгілі бір зат пен құбылысты өзара байланысты, бір
Мысалы: Оқымыстылар бұрын атомды заттың бөлінбейтін бөлшегі дейтін. Кеиін
Піл ыстық жақта болады, біздің суығымызға шыдай алмайды. Жемі
Іс – қағаздар көбінесе, өткен шақ формасында жазылады, айқындап
Енді іс–қағаздар стилінің жүйелік әрі қалыптасқан заңдылығына тоқталсақ, онда
1.3 Тілдік норма мен дағды
Тілдік норма дегеніміз – тілдік таңбалар (сөз, қосымша, сөйлем)
Әдеби тілдің «зағдастырылған» нормасы – сөзді дұрыс қолданудың, громматикалық
Тілдік норма алдымен тілдік жүйемен (системамен) салыстыла қарастырылады.
Мен оқыдым, сен жаздың, ол үйге барды тәрізді құрылымдардың
Қазақ тілінде сөйлеушілердің бәріне ортақ септеудіңде жүйесі бар.
Міне, осыған қарағанда, тілдік жүйе мен тілдік норма тепе
Көркем шығарманы тек біріңғай дерексіз ұғымдағы сөздер мен құру
Егер көркем мәтін мен ғылыми мәтін салыстырсақ алдынғысында деректі
Ресми іс – қағаздары тілінде қолданылатын сөздің көбі сізге
1.4 Іскерлік қарым – қатынас
Тілдік қарым қатынастың әлеуметтік сипаты мен жағдайы әр саласы.
Өзінің қолдану ортасына қарай ерекшеленеді, қалыптасады.
Кез келген Адам күнделікті өмірде белгілі бір әлеуметтік іспен
Осындай қым – қиғаш өмір салтына байланысты адамдар қарым
Сондықтан әр Адам күнделікті өмірде өзі араласқан әлеуметтік ортаның
Сөйлесушілердік әлеуметтік белгілері мынадай:
Жас ерекшелігі (бала, ересек, қарт)
Мекені (ауыл тұрғыны, қала тұрғыны)
Кәсібі, жұмысы (қызметі)
Отбасындағы орны (әке, шеше, отбасы мүшесі, т.б.)
Күнделікті қарым – қатынаста сөйлеушілердің әлеуметтік белгілері бір –
Осыған орай адамдар арасындағы тілдік қатынасты, сөздік қолданысты екіге
1. Әлеуметтік - тұрмыстық қатынаста қолданылатын сөздер.
2. Іскерлік қарым – қатынасқа байланысты сөздер (ресми сөздер)
Мұндай орындардағы қарым-қатынастың түрлі ресми сипатта болады. Әріптестердің жұмыс
Ресми-іскерлік қатынас тілінң жазбаша түрі.
Ресми-іскерлік қатынастың жазьаша үлгілерімен жеке адамдардың құжаттары, түрлі мекемелердің
Сондай – ақ ресми - іскерлік қарым – қатынастың
Бұл тұрғыдан алғанда іс қағаздарының тілі мекеме, кәсіпорын, ұжымдардың
Қорытынды
Қазіргі таңда да тіл мәдениеті үшін күрес, ең алдымен,
Заманының көшінен қалмай, бүгінде ресми тіл қайта даму үстінде.
Өйткені Қазақстан егемен ел болып, тәуелсіздік алғаннан кейін де
Сондықтан ресми іс-қағаздар тілінің өсіп - өркендеуі – мемлекеттік
Мұндайда қоғамдық орындарда халыққа қызмет жасайтын мамандардың да өз
Бір сөзбен айтқанда, ресми тілдің қанат жайып, толыққандығы дамуы
Пайдаланған әдибиеттер
Балақаев, Қазақ тілінің мәдениеті, Алматы, 1971.
Балақаев М., Сыздықова Р., Жанписов Е.,
Қазақ әдеби тілінің тарихы, Алматы, 1991.
Балақаев М., Қазақ әдеби тілі және оның номалары, Алматы
Балақаев М., Томанов М., Жанписов Е., Манасбаев Б., Қазақ
Жұбанов Е., Халық әдебиеті тілін зертеуді лингвостатистикалық аспектілер, Алматы,
Аханов К., Тіл білімінің негіздері. Алматы, 1993.
Қордабаев Т., жалпы тіл білім Алматы 1983.
Біріккен авторлар, қазақ тілінің стилистикасы, 1997.
Аманжолов С., Қазақтың әдеби тілі. Алматы, 1996.
Сауранбаев Н., Қазақ тіл білімінің мәселелері, Алматы, 1982.
Исаев С., Қазақ әдеби тілінің тарихы, Алматы, 1989.
Мұсебекова Ф., Қазақ тілінің стилистикасы, Алматы, 1982.
Садуақасұлы Ж, Қазақ тіліндегі іс – қағаздар, Алматы, 1990.
Хасанов Ә., Тіл білімі, Алматы, 1996.
3