Жоспар
1. Кіріспе:
1. Негізгі бөлім:
Нарықтық экономиканың элементтері, қызмет ету принциптері.
1.1. Нарықтық механизмнің қалыптасуы............................................8
1.2. Нарық механизмінің мәні және
ерекшеліктері.............................................................................................11
1.3. Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және түрлері....................................................................................................................13
2.1. Нарықтық экономиканың үлгілері...............................................19
2.2. Нарық экономикасының «идеалдық» моделі.............................23
2.3. Нарық инфрақұрылымы...............................................................24
2.4. Нарық экономикасының әлсіздігі.................................................29
3. Қорытынды.............................................................................30
Қолданған әдебиеттер тізімі....................................................................31
Кіріспе
Нарық - өте күрделі, көптеген құрылымы бар үғым.
Экономикалық байланыстар өнімдердің өндірушілерден түтынушыларға қозғалысын қамтиды: бір
Осындай айырбас процестері қоғамдық еңбек бөлінісімен белгінеді. Бұл
Осы қатынастардың мазмұны неде? Экономикалық эдебиетте бұл сұраққа
Ағылшын экономисі У. Джевонс (1835 - 1882 жж.)
Нарықтың мэнін анықтағанда, оның екі жақты мағынасы бар
• Екі субъектің өзара байланыстары нарық
• Еңбек биржасы арқылы жұмыс күшін
• Шетел фирмалары мен бірлескен кэсіпорындардың
• Белгілі процентке несие берудегі несие
• Тауар, қор, валюта биржалары мен басқа құрылымдардан
Нарықтың мэні оның функциялары арқылы анықталады. Нарық мынадай
• Тауар өндірісінің өзін - өзі реттеу қызметі.
• Ынталандыру қызметі.
• Өндірілген өнім мен еңбек шығындарының қоғамдық маңыздылығын
• Реттеу қызметі. Нарық арқылы экономикадағы,
• Шаруашылық өмірді демократияландыру, өзін -
Нарықтың кү-рылымы өте күрделі болады жэне ол экономиканың
• Меншік формаларымен (мемлекеттік, жеке, үжымдық,
• Шаруашылық субъектілерінің эр түрлі формаларының экономикадағы үлес
• Тауар айналымы сферасының ерекшеліктерімен;
• Шаруашылықтың құрылымдық
• Осы елде пайдаланатын сауданың түрлерімен;Осы жағдайлар
- игіліктер мен қызметтер нарығы;
- өндіріс құралдарының нарығы;
- ғылыми-техникалық жұмыстар нарығы;
- құнды қағаздар нарығы;
- жұмыс күщі нарығы;
Нарықтың көп түрлілігі кэсіпорындардың өзара эсер етуінің барлық
2. Нарықтарды тауарлық топтар бойынша жіктеуге болады:
- өндірістік қызметке бағытталған тауарлар нарығы;
- халық түлынатын тауарлар, азық - түлік тауарлар
- шикізат пен материалдар жэне т.б. нарықтары;
Ауылшаруашылық шикізаттары нарығында азық - түлікке жэне ауылшаруашылық
3. Кеңістік (территориялық) критерийі бойынша мынадай нарықтар болады:
- аймақтар ішіндегі;
- аймақаралық;
- республикалық;
- республикааралық;
- халықаралық (элемдік) нарықтар;
Осындай нарықтардың қалыпиасуы республиканың мемлекеттік егемендігін қамтамасыз етеді.
4. Бәсекенін шектелуі дәрежесі бойынша мынадай нарыктар болады:
- монополиялық;
- олигополиялық;
- салааралық нарықтар;
5. Нарык қатынастарынын субъектілері бойынша мынадай нарықтар болады:
- көтерме сауда нарықтары; Бұнда сатып алушы
- бөлшек сауда нарықтары; Бұнда сатып алушылар -
- ауылшаруашылық өнімдерін мемлекеттік сатып алу нарықтартары;
6. Экономикада заңдылықты сақтау жағынан мынадай нарықтар болады:
- заңды, ресми нарықтар;
- заңды емес, «көлеңкеленген» нарықтар, жэне т.б.
Нарықтардың құрылымын зерттеу, оларды негізгі түрлерге бөлуге мүмкіндік
7. Тауарлар мен қызметтер нарығы. Бү_л топқа жататын
- түтыну тауарларының нарықтары - азық-түлік
- қызметтер нарығы - тұрмыстық, көлік, коммуналдық қызметтер:
- тұрғын үй жэне өндірістік емес ғимараттар нарығы;
8. Өндіріс факторларының нарығы; бүған жататындар:
- жылжымайтын мүліктер нарығы;
- еңбек құралдарының;
- шикізат пен материалдардың;
- қуат ресурстарының;
- пайдалы қазбалар нарықтары;
9. Қаржылар нарығы:
- капиталдар нарығы немесе инвестициялық нарықтар;
- несие нарықтар;
- құнды қағаз нарықтары - акциялар, облигациялар, опциондар,
- валюта - ақша нарықтары;
Интеллектуалдық өнімдер нарығы - инновациялардың, ойлап табулардың, информациялық
Жұмыс күші нарығы - бұл еңбек ресурстар қозғалысының
Аймақтық нарықтар - жергілікті, ішкі, үлттық, сыртқы, халықаралық
Нарық қатынастарының даму кезеңдері, ертеден келе жатқан шаруашылықтың
1. Нарықтың элементтерінің пайда болуы;
2. Натуралдық айырбас кезең нарығы;
3. Тауарлар балама кезеңінің нарығы;
4. Тауар емес балама кезеңінің нарығы;
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады. Олар
өндірістің шарттары, эрбір жеке сауда-саттық көріністерде кездейсоқ болады.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына
көрсетуге болады. Балама айырбас көбінесе көп
Үшінші кезеңдегі тауар тепе - теңдігі мына айырбас
Төртінші кезеңдегі алтынға тікелей айырбастың тоқталуы мен құнның
II. Негізгі бөлім:
Нарықтық экономиканың элементтері, қызмет ету принциптері.
1.1. Нарықтық механизмнің қалыптасуы.
Нарық экономикасының қызмет етуі, нарықтың белгілі элементтерінің болуын
Нарық экономикасының бірінші жэне өте маңызды элементі -
Нарық экономикасының екінші элементін өндіріс орындарының корпоративтік басқаруына
Нарық экономикасының үшінші маңызды элементі - баға. Бағаны
Нарық экономикасының төртінші, оратлық буыны - екі құрылымнан,
Нарық механизмінің бесінші элементі - бэсеке. Бұл
Нарық экономикасы эрекеттерінің механизмі үш басты принциптерге негізделеді:
• маржиналдық (шекті) талдауға;
• балама таңдау шығындарына;
• экономикалық рационалдыққа.
Маржиналдық талдау принциптері негізінде нарық субъектілерінің іс-қимылы жүріп
Балама таңдау шығындарының принциптері. Балама таңдау шығындарына, тікелей
Экономикалық рационалдық принципі табыс пен шығындарды салыстырып отыруға
Сирек кездесу нарық экономикасының өте маңызды шарты болып
1.2. Нарық механизмінің мәні және ерекшеліктері.
Нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі
Сонымен бірге нарықтық механизм идеалды емес, оның елеулі
Реттелмеген таза нарықтық экономика адамның еңбек ету, білім
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын,
Енді нарық дегеніміз не? Ең алдымен осыны анықтап
Нарық - бұлөндіріс факторларын немесе оның нэтижелері мен
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
Нарық - сатушылар мен сатып алушылар арасында тауаржэне
Нарық - тауарларды сатып алу, сатумен байланысты орын
Келтірілген көзқарастардың қай-қайсысы да жеткілікті түрде дэлелді, бірақ
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу -
Берілген анықтамада эңгіме, біріншіден, тек өндірушілер мен тұтынушылардың
1.3. Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және түрлері.
Жалпылама тұтыыдан алғанда нарықтың мэні оның атқаратын қызметтері
Нарықтың маңызды қызметтерінің бірі - оның үдайы өндіріс
Нарықтың басқа бір атқаратын қызметі - ақпараттық. Нарық
Сонымен бірге нарық механизмі мынадай қызмет атқарады -
Бізді нарық терең монополияландырылған, сондықтан нарықты ортаны қалыпты
Осыламен қатар, маңыздылығы жағынан басқалардан кем түспейтін нарықтың
- шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тэуелсіздігі;
- меншік қатынастарының алуан түрлі
- нарық инфрақұрылымын жасау ;
- тауар өндірушілердің сан алуан түрлерінің болуы ;
- контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу қүқы ;
Біріншіден, экономикалық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі, олардың келісім-шартқа
Екіншіден, меншіктік қатынастардың алуан түрлі нысандарының болуы (нарық
Нарықты экономикаға көшу кезінде ескеретін маңызды жэйт -
Үшіншіден, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтың тиімді жүмыс
Сайып келгенде, ондай экономика тауардың жетіспеушілігіне, материалдық игіліктерді
Төртіншіден, нарық механизмінің үзіліссіз қызмет істеуі үшін оның
Нарықтық экономика жалпылама негіздегі ерекше инфрақұрылым -несие жүйесінсіз
Бесіншіден, нарық механизмінд мемлекеттік қаржы жүйесінің, оның негізін
Алтыншыдан, өндірушілердің өнім өндірудегі және сатудағы монополиясына жол
Нарық жағдайында бэсеке күресінің бірнеше түрлері болады: а)
1. Таза бэсеке нарығын
2. Монополистік (грекше «монос» - жалғыз,
3. Олиголопиялық (грекше «олигос» - көп
4. Таза монополия жағдайында, жеке
Жетіншіден, шаруашылық субъектілерінің нарық туралы нақты мэліметі (маркетинг
Территориялық белгілеріне қарай нарық мынадай түрлерге бөлінеді: дүниежүзілік
Дүниежүзілік нарық, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы тауарлар
Еларалық бірлестіктер нарығы деп, экономикалық айырбастың ерекше формалары
¥лттық нарық бір елдің мемлекеттік шекарасының аумағымен шектелген
Аймақтық нарық - бұл бөлек тереториялық бөлімше нарығы
Жергілікті оқшауланған нарық - кейбір елді пунктердің жиынтығы
Нарықтық қатынастардың жетілу шамасына қарай нарықты-дамыған / кемелденген/
Олигополиялық нарық, баға белгілеу саясатына тым сезімтал жэне
2.1. Нарықтық экономиканың үлгілері.
Қазіргі уақытта Қазақстанда барша шаруашылық жүргізудің экономикалық жүйелік
Осы жағдайда нарық экономикасы жоғары дамыған елдер қолданып
• географиялық орналасу;
• табиғи ресурстардың бар болуы;
• тарихи даму жағдайлары;
• халықтың дэстүрі, әдет-ғүрыпы;
• өндіргіш күштердің даму дэрежесі;
• қоғамның әлеметтік бағытталуы.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық шарттарының эр елдердің өзіне тән
• меншіктің әр алуан формаларының болуы;
• тауарлар мен қызметтерге көбінесе еркін
• еркін бэсекенің дамыған жүйесі;
• кэсіпкерлік эрекеттердің кең тарауы;
• экономиканы мемлекеттік реттеудің белгілі жүйесі.
Қазіргі заманда қолданылатын нарықтық үлгілердің бірнешесін атап өтуге
Американдық үлгі. Бұл үлгі «капитализмнің либералдық
• мемлекеттің экономикадағы реттеуші рөлі өте
• кәсіпкерлікті барынша қолдау (XX ғ.
• халықтың бай, кедей болып эйгілі
• жалақы айырмашылығының тым
жетімді түрде қамтамасыз
жарамды дэрежеде.
Жапониялық үлгі. Осы замандағы шаруашылық жүргізу үлгісі дамудың
19көмек берген жағдайлар: американдық жэне батысеуропалық патенттер мен
1. Ұлттық экономиканың негізгі бағыттарына мемлекет эсері
2. Өзін өзі
3. Фирмалардың басым көпшілігі жұмысшыларды барлық
4. Жалақы дэрежелерінің айырмашылықтары көп емес -
5. Үлгінің элеуметтік бағытталуы. Әлеуметтік мэселелерді шешу
Неміс үлгісі. Әлеуметтік - экономикалық мазмүны жағынан бұл
Неміс үлгісінің негізгі ерекшеліктері:
1. Экономикаға мемлекеттің зор эсер
2. XX ғасырдың 70-ші жж. Басында Германияда
3. Неміс үлгісінде Жапониялықтай, банктер шешуші роль
4. Жапондық үлгідей, жалақы дэрежесінің айырмашылығы елеулі
Шведтік үлгі. Бұл үлгінің айырмашылықтары: әлеуметтік
Француздық үлгі. Бұл үлгінің елеулі ерекшеліктері
Оңтүстік Кореялық үлгі. Осы үлгі Оңтүстік Кореяны қысқа
Оңтүстік Кореяда көп уақыт несие - қаржы сферасында
Қытайлық үлгі. Қытайда экономиканы реформалау ауылшаруашылығынан басталады. «Халық
Қазіргі жағдайда ауылдың ілгері дамуы талқыланып отыр. Шаруаларды
2.2. Нарық экономикасының «идеалдық» моделі.
Нарық экономикасы практикада (тәжірибеде) өзінің жоғары тиімділігін дэлелдейді,
1. Өндіріс пен түлынудың өзара байланысын қамтамасыз
2. Өз алдына тэуелсіз шаруашылық жүргізетін өндірушілер
3. Бағаның еркін қозғалысы. Нарықтық бағаның мөлшері
4. Экономиканы «сауықтыру» (санация)
2.3. Рынок инфрақұрылымы
Рынок — сүраныс пен үсыныстың баға арқылы өзара
1. Рыноктар. Қазіргі уақытта рыноктар жүйесі қалыптасты.
¥зақ мерзімде осы аталған факторлардың өзі қоғамдык еңбек
2. Рынок инфрақұрылымына халық
3. Рынок институттары коммерциялық банктер, қор биржалары,
1) өндірістік;
2) әулеметтік-тұрмыстық;
3) рыноктық;
Өндірістік инфрақұрылым-бұл негізгі қызметтер, өндірістік қызмет көрсетулер мен
Әлеуметтік-тұрмыстьщ инфрақұрылым - бұл халықтың дүрыс өмірі үшін
Рыноктьщ инфрақұрылым - бұл ерекше рыноктар негізінде эрекет
Рыноктъщ инфроқұрылым элементтері:
Тауар жэне қор биржалары; сауда үйлері; көтерме және
Трансакциялық шығындар түсінігін американдық экономист Р. Коуз енгізді.
Д.Норт трансакциялық шығындардың келесідей негізгі типтерін бөліп көрсетеді:
1) ақпаратты іздеу шығындары - қажетті контрагентті табу
242) айырбас шарты, келісім-шарт пен мэмілені толтыруды
3) сапаның қатеден болатын шығынын, стандарттар жүйесін
4) меншік құқығын анық анықтау мен қорғау
5) аппортунистік мінез- қүлықтан болатын ысыраптар.
Рынок қызметі трансакциялық шығындарды үнемдеуде болып табылады. Трансакциялық
Нарықтың инфрақұрылымы.
АУКЦИОНДАР АҚЫЛ КЕНЕС - ДЕЛДАЛДЫҚ ФИРМАЛАР
БИРЖА МЕНБРОКЕРЛІК КОНТОРАЛАР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БИЗНЕС ОРТАЛЫҚТАР
КОММЕРЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ЖӘНЕ КОМПАНИЯЛАР МЕМЛЕКЕТТІК РЕЗЕРВТІК ЖӘНЕ САҚТАНДЫРУ
БАНКТЕР САҚТАНДЫРУ ЖӘНЕ АУДИТОРЛЫҚ КОМПАНИЯЛАР
БАҒАЛАР МЕН СТАНДАРТТАРДЫ БАҚЫЛАУҒА АРНАЛҒАН МЕКЕМЕЛЕР ИНСПЕКЦИЯСЫ САУДА
МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫҚ ИНСПЕКЦИЯСЫ МАРКЕТИНГ ЗЕРТТЕУЛЕРІШҢ ОРТАЛЫҚТАРЫ
БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫ КӨТЕРМЕ САУДА ОРАТЛЫҚТАРЫ
БАҚЫЛАУҒА АРНАЛҒАН ИНСПЕКЦИЯ
ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ОРГАНЫ КАДРЛЕРДІ ДАИЫНДАУ ОРТАЛЫҚТАРЫ
ЛИЗИНГТІК КОМПАНИЯЛАР ЖӘРМЕНКЕЛЕР
КЕДЕНҚЫЗМЕТІ ӨНДІРУШІЛЕРДЩ ТҮРЛЕРІ ҚАУЫМДАСТЫҚТАРЫ
Т¥ТЫНУШЫЛАРДЫ ҚОРҒАУ ҮЙЫМЫ ЖӘНЕ БАСҚАЛАРЫ
Нарықтың инфрақұрылым проблемасының өндіріс пен тұтынудың арасындағы пропорция
Нарықты экономиканың субъектілері. Нарықты экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне
Нарықтың механизмі.Нарықтық экономика теориясында сүраныс пен үсыныс проблемасы
Сұраныс түлынудан сапа жағынан да, сан жағынан да
Ұсыныс дегеніміз белгілі-бір сәтте немесе уақыт негізінде нарықта
Елде нарықтық экономиканың қалыптасуы, нарықтың экономика заңы ретінде
Маркстың айтуынша, сүраныс дегеніміз сонымен бірге ұсыныс та,
баламалы талдаудың шығыны экономиканың парасаттылығы
Марженалды талдау принципінің негізінде нарықтың субъектілерінің қылығына құралады,
Баламалы таңдаудың шығын принципы. Баламалы таңдаудың шығыны тура
2.4. Нарық экономикасының әлсіздігі.
1. Макроэкономикалық пропорциялар. Нарық
2. Ғылыми - техникалық прогресс.
3. Стратегиялық инвестициялар.
Қорытынды.
Нарық қазір өз алдына қызмет ететін жүйеге айналды
«Нарық экономикасы» деген ұғым «нарық» үғымынанкең, оған екі
Нарық элеуметтік реттейші деп аталады. Реттелуге жататын субъект
Нарық бүгінде сатып алу, сату объектісіне тэн дэстүрлі
Біздің алдымызда нарықтық - экономиканы реттеудің дүние жүзінде
Біз үшін қазіргі басты міндет, элеуметтік жағынан қорғалмаған
М.Кейнс XX ғасырдың отызыншы жылдарында бүкіл дамыған, үлы
Қолданылған әдебиеттер:
1. Я.Әубәкіров. «Экономикалық теория негіздері». Алматы -
2. Б. Мәдешев.«Нарықтың экономика теориясына кіріспе ».Алматы
2001 жыл.
3. Ә.Н. Нысанбаев.«Нарық жэне адамның орнықты
2002 жыл.
4. Б. Жүнісов, ¥.
5. Ә. Әділханов.«Нарықтық экономикаға көшу».
6. Мамыров Н.К, Күлеев Ж.А, Сұлтанбекова Г.К.
7. И.О. Волкова, В.К. Скляренко. «Экономика», учебное
8. С.С Мәуленова, С.Қ.
9. М.Кәрібаев. «Нарықтық қатынастарды қалыптастыру сәтті қадамы».
2