Мазмұны
Кіріспе
1. Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні
1.1 Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен
олардың классификациясы
1.2 Активті және пассивті операциялардың тәуекелдері
1.3 Банктік тәуекелдерді басқару және бағалау әдістері
2. «Қазақстан Халық Банкі» акционерлік қоғамының тәжірибесінде
банктік тәуекелдерді басқару әдістері
2.1 Валюталық тәуекелдерді басқару мәселелері
2.2 Пайыздық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістері
2.3 Несиелік тәуекелді басқару : талдау және бағалау
3. Шетел тәжірибесіне сүйене отырып , банктік
басқаруды жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жоғары тәуекелді талап ететін қызмет түрінде жоғары табысқа жету
Банктік қызмет өзінің табиғаты бойынша банк өнімдерінің күрделілігіне байланысты
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын объективті оқиға
Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен байланысты, әсіресе банктер үшін
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда. Ол
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан
Бұл тапқырыптың өзектілігі банк ісінің негізі - тәуекел
Банктердегі тәуекелдерді басқару – қиын мәселе, бұл идентификация процесінің
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – банктік тәуекелдердің мәні және
Осы мақсатты ұстана отырып , бізге келесі тапсырмалар берілді
банктік тәуекелдердің пайда болу себептерін анықтау және олардың мәні;
негізгі банктік тәуекелдердің сипаттамасы;
банктік тәуекелдерді басқару әдістерін анықтау;
тәуекелдерді басқару және оларды төмендету бойынша банк қызметінің даму
Қазақстан жағдайында тәуекелдерді басқару әдісін анықтау;
шетелдегі банктердің тәуекелдерді басқаруына талдау жасау;
отандық және
Менің жұмысымның негізгі мақсаты - банктік тәуекелдер аясында банктік
Зерттеу объектісі «Қазақстан Халық Банкі» АҚ-ның қызметі болып табылады.
Зерттеу тапсырмасы банктік тәуекелдерді басқару бойынша банктің қызметі.
Бұл жұмысты жазуда теориялық негіз ретінде Қазақстан, Ресей және
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан құрылған. Кіріспеде жұмыстың өзектілігін
Екінші тарауда банктік тәуекелдерді басқару әдістерін , «Қазақстан Халық
Екінші деңгейлі банктердің тәуекелдерін шетел тәжірибесі негізінде жетілдіру жолдарын
1. Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні
1.1 Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері және
Тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып , банк үшін тәуекелді басқару
Банк басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне және пайда болу
1. Нарықтық тәуекел деп әр түрлі активтер құнының өзгеруіне
а) Проценттік тәуекел
b) Валюталық тәуекел -
с) Инвестициялық тәуекел қор нарығындағы
2. Контрагент тәуекелі немесе
3. Басқару немесе менеджмент тәуекелі. Ол мыналардан тұрады:
а) Оперативтік тәуекел — банктің кейбір функцияларымен
б) Стратегиялық тәуекел - банк қызметінің дұрыс үйымдаспауымен
Тәуекелдердің пайда болу көзі
субъективті
объективті
Нарықтық тәуекел
Несиелік тәуекел
Басқару тәуекелі
Проценттік тәуекел Валюталық тәуекел Инвестициялық тәуекел
Опциондық тәуекел Стратегиялық тәуекел
1-сурет. Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері
Тәуекел деңгейіне әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп
Жоғарыда келтірілген факторлар
- Өтімділік тәуекелі активтерді тез арада
- Проценттік тәуекел нарықтағы проценттік
- Несиелік тәуекел қарыз алушының өз міндеттемелерін орындамауымен
- Нарықтық немесе инвестициялық тәуекел бағалы кағаздардың мүмкін болатын
- Саяси тәуекел
- Валюталық тәуекел валюталық
- Операциондық тәуекел
- Экономикалық тәуекел өндіріс салаларында және қаржы нарығындағы болатын
- Келеңсіз жағдай
Банк өзінің іс-әрекеттері нәтижесінде тәуекелдердің сан алуан түріне ұрынады.
Тәуекелді басқару мен бағалау тиімділігі көбіне оның классификациясымен анықталады.
Несиелік тәуекел – негізгі тәуекел, себебі несиелеу банк қызметінің
Несиелік тәуекел түсінігінің көптеген нұсқалары бар. Кейбіреулеріне тоқталайық: қарыз
Несиелік тәуекелге қарыздық бағалы қағаздар шығаратын эмитент , олар
Міндеттерге қызмет етуге болатын ақша қаражаттарының қозғалысына жалпы экономикалық
Осылай, несиелік тәуекелідің көлемі сыртқы факторлармен қоса ішкі факторлардың
Несиелік тәуекел – банктің қаржылық жоғалуына әкелуі мүмкін клиенттердің
- несиелеудің тікелей тәуекелі;
- несиелеудің шартты тәуекелі;
- контрагенттің келісімді талаптарын орындамау тәуекелі;
- эмиссиялар мен орналастыру;
- клирингтік тәуекел .
Несиелік тәуекел операцияның жүргізілуінің барлық мерзімі ішінде банк
Несиелеудің шартты тәуекелі клиенттердің мүмкін міндеттемелері уақытылы орындалмау мүмкіндігіне
Келісім шартты орындау уақытына дейін контрагенттің келісімнің шарттарын орындамау
Келісім шарт орындау мерзіміне контрагентің міндеттермелерін орындамау тәуекелі
Эмиссия мен орналастыру тәуекелі андеррайтинг пен сатушы немесе эмитенттен
Клирингтік тәуекел клиентердің тапсырысы бойынша қаражаттарды аудару операцияларында пайда
Берілген тәуекелдер несие тобына жинақталған, себебі клиентерге немесе контрагент
Осылай, негізгі анықтама келесі түрде болады: несиелік тәуекел –
Тәжірибеде барлық тәуекелдер өзара байланысты және өзара тәуелді (мысалы,
Нарықтық тәуекел жоспарланғанмен салыстырғанда банк табысты ала алмауы немесе
Кей кезде нарықтық тәуекел шағын деңгейде түсіндіріледі: қорлық нарықтың
Пайыздық тәуекелдерге берілген несиелердің пайыздық мөлшерлемесінен тартылған қаражаттар бойынша
Пайыздық тәуекелге ұшырайтын банктің активтерінің негізгі құрамдасына
Инфляция кезінде пайыз мөшерлемесінің жылдам өсуі барысында берілген тәуекел
Пайыздық тәуекелге несиелік тәуекел көлеміне қосылмаған болса, берілген несие
Бекітілген пайыз мөлшерлемесімен ұзақ мерзімді несие беру банк несиелеу
Банктің активтер мен пассивтерінің көп бөлігі пайыз мөлшерлемесінің өзгеру
Осылай, пайыздық тәуекел пайыздың өзгеруіне байланысты табыстың, сонымен қоса
Егер пайыздық тәуекелге көп жағдайларда қарыздық қаржылық институттар байланысты
Қазіргі заманғы ресейлік әдебиеттерде қор тәуекеліне үлкен көңіл бөлінбейді.
Табыстарды жоғалтудың басқа себебі инфляция болып табылады. Орта мерзімді
Валюталық тәуекел валюта курсының ауытқуына байланысты табыстың азаюы немесе
Валюталық курстың жағымды өзгеруі салдарынан пайда табу қосымша немесе
Шетел валюталарының курсының өзгеруі осы валюталарда көрсетілген банктің барлық
Өтімділік тәуекелі – валюталау (келісімді орындау мерзімі) мерзімі келгенде
Біздің көзқарасымыз бойынша, өтімділік тәуекелділігін нарықтық (бағалық) тәуекелдер тобына
Басқа тәуекелдердің ішінде елдік тәуекелдер маңыздырақ бола бастады.Ол банктердің
әскери қызметтер, революция, ұлттандыру, меншікті конфискациялау және тағы да
төтенше жағдайдардың себебінен сыртқы төлемдерді белігілі бір мерзімге созу
салық заңнамасының жағымсыз өзгеруі;
трансферттік тәуекел – төлем валютасына ұлттық валютаны конверсациялауға және
банк (компания) – контрагент орналасқан елдегі басқарушылық жұмыстары негізінде
Кей жағдайда саяси тәуекелді жеке категорияға бөліп, елдік тәуекел
Экономикалық тәуекелге жататындар, мысалы: экономикалық блокаданы хабарлау, шетелмен есептесуге
Жалпы елдік тәуекелдің көлемі үш құрамдас бөліктен тұрады:
Осылай, банк шаруашылығына қаражат салынған мемлекеттің экономикалық және/немесе саяси
Банктер арқа сүйейтін әртүрлі нарықтардың тұрақты дамуымен байланысты, операциялар
Жүйелік тәуекелдер шағын мағынада банктің операциялық – техникалық қызметінде
Заңнамалық тәуекел оның шартын орындау үшін рұқсат, лицензия алу
Осылайша банктік тәуекелдердің
коммерциялық банктің түрі немесе мамандану саласы ;
банктік тәуекелдің пайда болу немесе ықпал ету аясы;
банк клиенттерінің құрамы;
тәуекелділікті есептеу әдістері;
банктік тәуекелдің деңгейі;
тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру;
тәуекелді есепке алу сипаты;
банктік тәуекелді басқару мүмкіндігі.
1. Коммерциялық банктердің түрлері немесе мамандану саласы. Қазіргі кезде
Коммерциялық банктердің түрлері
әмбебап
Маманданған
салалық
Тауарлық:
инновациялық;
инвестициялық;
ипотекалық;
депозиттік;
клирингтік. Салалық:
ауылшаруашылық;
өндірістік;
құрылыстық. Функционалдық:
биржа;
сақтандыру;
трасталық;
кооперативтік;
комуналдық.
Нарықтық:
аймақтық;
аймақаралық;
трансұлттық.
2-сурет. Коммерциялық банктердің түрлері мен мамандану саласы
Маманданған банктердің кызметі белгілі бір
2. Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясы.
Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясына сәйкес
ішкі және сыртқы деп екігі бөлінеді. Сыртқы тәуекелге банктің
Мұндағы негізгі ерекшелік сыртқы тәуекелдердің басқарылатын және басқарылмайтын
Ал әкімшілік тәуекелдерге құрылымдық баскару,
3. Банк клиенттерінің құрамы .
Клиенттің құрамына байланысты әр банк тәуекелді есептеудің әдісін және
Кіші және орта қарыз алушылар немесе клиенттер
Ал ірі кәсіпорындар керісінше , нарықтағы сұраныстың өзгеруіне өте
Бірақ мұндай кәсіпорындардың меншікті капиталы үлкен болады ,
Меншікке қатысына
4. Тәуекелді есептеу (талдау) әдістері. Тәуекелді талдау арқылы банк
Тәуекелді талдау кезінде бір бірімен тығыз байланысты екі әдісті
5. Банктік тәуекелдің деңгейі. Банктік тәуекелдің, деңгейі оқиғаның болу
Қазақстан Республикасы Ұлттық
6. Тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру . Нарық
7. Тәуекелді есепке алу сипаты. Есепке алу сипатына байланысты
тәуекелдер баланстық және баланстан тыс, активтік және
операциялар бойынша тәуекел деп бөлінеді.
8. Банктік тәуекелдерді басқару мүмкіндігі. Баскару мүмкіндігіне
байланысты тәуекелдер ашық және
тәуекелдер реттелуге жатпайды,
болады.
1.2 Активті және пассивті операциялардың тәуекелдері
Банктің несиелік тәуекелі негізгі қарызды қайтару және несие берушіге
- несиелік қабілетілігі тексерілген және қанағатандырарлық деңгейде болған
- оның шарттарының орындалмауы болмайтындай етіп, несиелік келісім шарт
- пайыздарды төлеу мен негізгі қарыз сомасын өтеуді
Пайыздық тәуекел нарықтық пайыз мөлшерлемесінің ауытқуымен байланысты, яғни алынатын
- банктің тартылған қаражаттары мен орналастырылған активтерін өтеу мен
- банк активтері бойынша бір жағынан банк пассивтері бойынша,
- базисті тәуекел, басқа шартты ұқсас бағалық сипаты
Нарықтық тәуекел бағалы қағаздардың мүмкін болатын бағасының түсуімен байланысты.
Бірінші фактордың әсері ссудалық пайыз нормасы (пайыз мөлшерлемесінің өсуі
Ақша қаражатының инфляциялық құнсыздануы бекітілген табыспен бағалы қағаздардың нақты
Валюталық тәуекел валюта курсының ауытқуымен байланысты сату –сатып алу,
Несиелік тәуекелден қорғаныстың бірнеше түрлері бар:
- несиелерді лимиттеу;
- несиелік салымдарды диверсификациялау;
- қарызгердің несиелік қабілетін зертеу мен бағалау;
- қарызды қайтару кезінде жылдамдық;
- несиелік операцияларды сақтандыру;
- жеткілікті қамтамасыз етуді тарту.
Несиелерді лимиттеу – белгілі қарызгерге шекті қарыз сомасын бекту
Ссудаларды диверсификациялау, несиелік тәуекелден сақтанудың бір әдісі ретінде әртүрлі
Қарыздарды қайтару кезіндегі жеделдік банктің қарызгердің қарызды қолдануының барлық
Несиелік операцияларды сақтандыру несиелік тәуекелден сақтанудың әдісі ретінде банктер
Сондықтан коммерциялық банктің кезектелген қызметтері барысында резервті капитал құрылады.
Коммерциялық банк несие бойынша негізгі қарыздардан (пайыз бен комиссиясыз),
Резервтерді есептеу мақсатымен коммерциялық банк берілген несиелер мен несиелік
- несие алушының қаржылық жағдайын бағалау;
- негізгі қарыз және олар бойынша пайызды төлеу міндеттемесін
Қаржылық жағдайды бағалау критерилері Қазаұстан республикасының Ұлттық Банкінің ұсынысымен
Содан соң коммерциялық банктің несиелерін классификациялауы негізінде несиенің әрбір
ҚР ҰБ –ның 2002 жылғы 16 қазанындағы жарлығы
1. Стандартты
2. Күдікті
3. Үмітсіз.
Стандартты несиелер бойынша провизиялар құрылмайды. Күдікті несиелер өз кезегінде
- Күдікті I категориялы –уақытылы және толық төленетін жағдайда,
- Күдікті II категориялы – төлемдердің созылған немесе толық
- Күдікті III категориялы – төлемдердің созылған немесе
- Күдікті IV категориялы – төлемдердің созылуы немесе толық
- Күдікті V категориялы – провизиялар 50 %
Үмітсіз несиелер бойынша провизиялар 100% көлемінде жасалады.
Кепілге салынған қарызгердің мүлкінің бағасы коммерциялық банкпен қарызгердің өз
Резервтің көлемін есептеген жағдайда мүліктің оның нақты (нарықтық) бағасынан
Кепілге берілген мүліктің бағасы оның несиелік міндетемесінің пайыздар бойынша
Несиелік тәуекелден қорғаныс кезінде ең маңыздысы шығындарды жабу үшін
Несиенің өтелмеу тәуекелін сақтандыру кезінде келісім шарт сақтандырушы мен
Бұл сақтандыру бойынша екі нұсқада болуы мүмкін.
Біріншісі, барлық несиелік келісім шарт бойынша несиелерді өтемеу тәуекелін
Екінші нұсқада сақтандыруға жекеше тәуекелдер беріледі. Бұл сақтандырушы үшін
Кейбір банктер несиелік тәуекелдерді төмендету үшін біріккен қызмет жасау
Кепіл ретінде салынатын мүлікті сақтандыру үшін оның сақталуы мен
Дамыған елдерде бағалы қағаздарды сақтандыру қаржылық тәуекелдерге жатады. Бағалы
Бағалы қағаздар таза мүліктік тәуекелдің пайда болуы мүмкіндігіне ие,
Осылайша несиені сақтандыру қарызгердің қаржылық жағдайын бағалау мен
Өзінің клиенттерінің бос ақша қаражаттарын ала отырып коммерциялық банк
Өтімділік пен сенімділік принциптері – коммерциялық банктің өмір сүруінің
Өтімділік тәуекелі – белгіленген мерзімде банктің өз міндеттерін орындау
Коммерциялық банктер өтімділігінің келесі көрсеткіштері бар:
- банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті банктің өтімді активті қаражаттарының
- ұзақ мерзімді өтімділік коэффициенті төлеу мерзімі бір жылдан
Коммерциялық банктердің тартылған қаражаттарының құрылымын талдау кезінде заңды мен
Қазіргі кезде коммерциялық банктердің операцияларының көп бөлігі өзіндік капиталдың
Коммерциялық банкі құру үшін банктің дамуының қаржылық базасын құрайтын
Бұл коммерциялық банктің ұйым ретінде ақша нарығында бос ақша
Сондықтан банк қызметінде өзіндік капитал кәсіпкерлік қызметінің басқа сфереларына
Егер коммерциялық банктің жеткілікті резервтік капиталы бар болса, ағымдағы
Капиталдың жеткіліктілігін анықтаған кезде келесі нормативтерді
қайта құрылып жатқан банктерде жарғылық қордың ең төменгі көлемі
банктің төлем қабілетілігін;
капиталдың жеткіліктілігін (бірінші деңгейлі капитал үшін 0,06, екінші деңгейлі
Бұл норматив банк өз қызметі барысында күтілмеген шығындарға ұшыруы
Әрбір коммерциялық банк депозитті алар кезде клиент талап еткен
Коммерциялық банктердің пассивті операцияларының тәуекелдерінің алдын алу және Қазақстан
1.3 Банктік тәуекелдерді басқару және бағалау әдістері
Банк үшін тәуекелдерді басқару өте маңызды болып келеді. Стратегиялық
Тәуекелдің жоғары деңгейімен сипатталатын банк қызметтерінің түрлерінде банк табысқа
Банктік тәуекелдерді басқару жүйесі нақты шаралар арқылы жүзеге асады.
диверсификация;
нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды алу;
лимиттеу;
өзін-өзі сақтандыру;
хеджирлеу;
сапаны басқару;
1. Диверсификациялау арқылы банктік операциялардың
а) Тартылған қаражаттың диверсификациясы:
мерзімі бойынша ;
тартылу түрлері бойынша (заңды тұлғалардың депозиттері, жеке тұлғалардың депозиттері,
тартылу көздері бойынша (сала, клиенттердің топтары бойынша);
б) қолданылатын құралдардың
активтер портфелінде төлем қүралдары көп болу керек;
мерзімі бойынша: көбінесе ұзақ мерзімді және қысқа мерзімдіболып бөлінеді;
қарыз алушылар бойынша: ссудалық портфельде қарыздың аз
2. Сақтандыру. Мейлінше, тәуекел
Хеджирлеу. Қаржылық құралдарды сату-сатып алу бойынша ашық позициялар кері
Өзін-өзі сақтандыру. Банктің ссуда бойынша үмітсіз карыздарды есептен шығару
Лимиттеу-банктік тәуекелдерді шектеу мақсатымен партнерлар,
құралдар және көлемдері бойынша банктік операцияларды зерттеуді шектеу.
Шектеудің келесідей көп тараған түрлері бар:
әр контрпартнерлармен операциялар бойынша лимиттер;
әр құрал, актив түрі, нақты бөлімше немесе дилерге лимиттер;
бір қарыз алушыға минималды қарыз мөлшері;
баланстан тыс міндеттемелердің минималды мөлшері;
келесі күнге қалдыруға мүмкін ашық позицияның минималды мүмкін мөлшері
банктің әр бөлімшесі, әр құралы , әр
6. Нәтижелер мен таңдаулар
банктің клиенттері, банктің қауіпсіздік
Блумберг , Телерейтер, Рейтер.
7. Сапаны басқару - тәуекелді басқарудың қазіргі уақытқа ең
Несиелік тәуекелді басқару. Банк үшін несиелік тәуекелді басқарудың маңызы
Банктердің несиелік тәуекелі негізінен екі тәуекелден тұрады: несиелік тәуекел
Банктегі несиелік
Ұзақ мерзімді приоритеттердің
Банктердің жаңадан пайда болған клиенттерінің арасында
Жағымсыз конъюнктуралық өзгерістермен сипатталатын географиялық аймақтар мен салалардағы банк
Қамтамасыз етілмеген несиелер, күмәнді несиелер, қаржылық жағдайы нашар клиенттерге
Нарықтың жаңа сегменттеріндегі банк іс-әрекетінің тығыздығы.
Әр банк өзінің несиелік саясатын жеке құрастырады. Сондықтан да,
Банктің несиелік саясаты үш бөліктен тұрады: несиелеу туралы ұсынысты
Қарыз алушының әрекет қабілеттілігін тексеру. Әрекет кабілеттілігі мемлекеттік
Қарыз алушының репутациясын
Кәсіпорынның меншікті капиталының көлемі. Дамыған мемлекеттерде карыз
Нарықтық конъюнктураның жағдайы. Ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде банк қарыз
Міндетті түрде қарыз алушының негізгі қаржылық коэффиценттері анықталады және
Несиелендіру процесінің екінші кезеңі клиент іс-әрекетінің тиімділігін периодты
а) Жылдық, тоқсандық
b) Тауарлы материалдық
с) Қарыз алушының
d) Қарыздың
Үшінші кезеңде қарыз алушы несиені өтейді. Жоғарыда айтылып өткен
Несиелік тәуекелді басқарудың тәжірибеде ең көп тараган тәсілдеріне мыналарды
Банк, клиент іс-әрекеті туралы статистикалык ақпараттарды талдау
Қарыз алушының жеке
Қарыздың нақты сомасы мен қайтарылу мерзімін анықтау;
Нарықтық конъюнктураның жағдайы. Ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде банк қарыз
Міндетті түрде қарыз алушының негізгі қаржылық коэффиценттері анықталады және
Несиелендіру процесінің екінші кезеңі клиент іс-әрекетінің тиімділігін периодты
а) Жылдық, тоқсандық және айлық қаржылық есептері;
b) Тауарлы материалдық қорлардың,
с) Қарыз алушының өндірген өнімінің өткізілу дәрежесіне талдау жасау;
d) Қарыздың толығымен
Үшінші кезеңде қарыз алушы несиені өтейді. Жоғарыда айтылып өткен
Несиелік тәуекелді басқарудың тәжірибеде ең көп тараған тәсілдеріне мыналарды
Банк, клиент іс-әрекеті туралы статистикалык ақпараттарды талдау
Қарыз алушының жеке
Қарыздың нақты сомасы мен қайтарылу мерзімін анықтау;
Несиені сақтандыру;
Қайтарылмаған қарыздарға байланысты арнайы резервтер құру;
Тәуекел деңгейі жоғары болса , қарыз беруден бас тарту;
Несиелік тәуекелді диверсификациялау;
Несие беруге байланысты келісім шартты заңға сәйкес кұрастыру.
Несиелік процесс кезінде қарыз алушының несие
қаржыландыру бағытын талдау ;
несиені өтеу кезеңдерін талдау;
тәуекелдерді талдау;
менеджмент деңгейін талдау;
қаржылық тұрақтылығын талдау: коэффиценттерді талдау және ақша
кепілдіктің жеткіліктік дәрежесін талдау.
Несиелік тәуекелді бағалаудың қорытынды нәтижелері болып мыналар табылады -
Несиелік тәуекел бойынша жеке
ЕL = СЕ*РD*SL , мұндағы
ЕL - күтілген шығындар;
СЕ - тәуекелмен байланысты сома;
РD - дефолттың ықтималдығы;
SL - дефолт кезіндегі шығындардың көлемі.
Несие беруге байланысты күтілмеген шығындар сомасы:
UEL = CE * SL
UEL — күтілмеген шығындар;
СЕ — тәуекелмен байланысты сома;
SL - дефолт болган жағдайдағы шығындар;
Әлемдік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалаудың екі негізгі әдісі бар.
- несиелік инспекторлар
- автоматтандырылған скоринг жүйесі.
Скоринг математикалық немесе
Коммерциялық банктік несиелік тәуекелін есептеу келесідей
К3=Кp* (R1+R2+…+Rn)*Е:К сал
Мұндағы,
К3 - банктің жеке клинтінің тәуекелділік коэффициенті;
Кр - клиенттің несиелік қабілетін, нарықтағы дәрежесін ,
R1,… Rn – осы несиелік операциямен байланысты тәуекел
Ксал - несиені алушы төлеген несиелердің сомасы;
Е – банктің осы клиент үшін ішкі
Банктік тәуекелдерді бағалау кезінде тәуекел туралы толық ақпаратты алу
Банктік тәуекелді бағалаудың келесідей әдістері мен көрсеткіштері жиі кездеседі:
Value at Risk (VaR) моделі. Ағылшын тілінен аударғанда тәуекелге
- Параметрлер әдісі;
- Тарихи модельдеу әдісі;
- Монте-Карло әдісі;
Параметрлер әдісінде портфель базистік
Тарихи әдіс - активтер құнының бұрынғы өзгерістерін есепке ала
Монте-Карло әдісі - портфельге кіретін активтердің
«АЛЬФА-БЕТА» моделі:
«Альфа-бета» моделі бойынша қаржы құралдары құнының (Р) өзгеруі тәуекел
Р = α + ßΔІ +ε,
α - құрал құнының тұрақты өсімі;
ß- құрал құнының индекстелген сызықтық тәуелділік дәрежесін сипаттайтын коэффицент.
ε - жүйелік емес тәуекелдерді сипаттайтын және математикалық күтімі
«Gap» әдісі:
Gap дегеніміз проценттік ставканың өзгеруіне тәуелді активтер
Gap-тің көлемі төмендегі формула бойынша есептеледі:
G= а - п = Пп - Ап;
а - өзгермелі мөлшерлемемен есептелетін активтердің көлемі;
п - өзгермелі мөлшерлемемен есептелетін пассивтердің көлемі;
Ап - тұрақты мөлшерлемемен есептелетін активтердің көлемі;
Пп - тұрақты мөлшерлемемен есептелетін пассивтердің көлемі.
2. «Қазақстан Халық Банкі» акционерлік қоғамының тәжірибесінде банктік
2.1 Валюталық тәуекелдерді басқару мәселелері
Валюталық тәуекел – шетел валютасының курсының ұлттық валютаға қатынасына
Банкте валюталық тәуекелдер әртүрлі әдістермен басқарылады . Банктің ішкі
шетел мемлекеттеріне лимиттер (әрбір нақты мемлекеттегі сомаға байланысты контрпартнерлар
контрпартнерлар және клиенттермен операуцияларға деген лимиттер (әрбір контрпартнерлар ,
инструменттер лимиті ( қолданылып жатқан инструменттер және сатуға болатын
әрбір күн және әрбір дилерге лимит бекіту ( әрбір
шығындар лимиті (барлық ашық позициялар шығындармен жабылу қажет жағдайға
Лимиттерден басқа валюталық тәуекелдерді төмендетудің дүниежүзілік тәжірибесінде келесі
«мэтчинг» деп аталатын әдіс актив пен пассив бойынша валюталарды
валюталық келісімдердің оларды ірілету арқылы максималды қысқартуда «неттинг» әдісі
соңғы ақпараттармен валюталық курстардың қозғалысын нақты уақытта көрсететін мамандандырылған
әр күн негізінде валюта нарығын нақты түрде талдау мен
Сонымен қоса валюталық тәуекелдерді шектеу үшін әрине хеджирлеу де
Хеджирлеу – мүмкін жоғалтулар тәуекелін төмендету процесі . Фирма
Хеджирлеу екі себепке байланысты болмауы мүмкін :
Біріншіден , фирма тәуекелдер немесе оларды төмендетуге болатындығы туралы
Екіншіден , айырбас курсы немесе пайыз мөлшерлемесі тұрақты болады
Барлық тәуекелдерді хеджирлеу тәуекелдерді болдыртпаудың ең басты әдісі. Бірақ
Жалпылай хеджирлеудің (яғни , барлық тәуекелдерді төмендету) бір кемшілігі
Басқа әдіс – курс немесе пайыздардың анық бір деңгейге
Валюталық айырбаспен байланысты келісім шарттар тәуекелі бағаны анықтайтын валюта
Бірақ бұл нұсқалар нақты жүзеге асыруға болатындай немесе сатып
Жағдайдан шығу мерзімді операцияларды жасау болып табылады :
Форвардтық валюталық операциялар
Валюталық фьючерстер
Валюталық опциондар
Своп операциялары
Тәжірибеде қолдануға болатын валюталық хеджирлеудің әдістерін нақты қарыстырайық .
Валюталық операцияларды хеджирлеудің көп тараған және дәстүрлі түрі мерзімдік
СПОТ бойынша сатып алынған валюталар және төлем мерзімі келгенше
СПОТ бойынша сатылған және контрагенттің келісімі бойынша төлем мерзімі
Таза табыстар немесе таза шығындар «пипс» арқылы бейнеленеді және
Форвардтық операцияны қолданған кезде келісімге қол қойған кезде экспортер
Импортер керісінше келісім шартта бекітілген төлем валютасының курсы жоғарылайды
Шетел инвесторы валюта курсы – инвестиция төмендеуімен байланысты оны
Осылай клиент өз тәуекелін сақтандырады . Банк өзіне тәуекелді
Мерзімдік келісімнің бір ірі мамандандырылған биржада сатылатын валюталық фьючерстер
Валюталық фьючерстер ең алғаш рет 1972 жылы Чикагоның валюталық
Фьючерстер стандартты келісім шарттармен сатылады .
Фьючерстің міндетті шарты кепілдендірілген депозит .
Контрагенттер арасындағы есептеулер валюта биржасындағы клиринг палатасы арқылы жүргізіледі
Фьючерстің форвардтан артықшылығы оның жоғарғы өтімділігі және валюта биржасындағы
Валюталық фьючерстерді сатып алу немесе сату клиенттермен келісім шарт
Фьючерс бойынша банкаралық СПОТ келісім шарттары жылына 12 ай
Мерзімдік келісім шарттың басқа түрі СВОП . СВОП келісім
СВОП келісім шарттары банк үшін ыңғайлы . Өйткені ,
халықаралық есеп айырысу үшін қажет валютаны алу ;
валюталық резервтерді диверсификация саясатын жасау ;
ағымдағы шоттарда анықталған қалдықтарды жасау;
клиенттің шетел валютасына қажеттілігін қанағаттандыру және басқалары .
СВОП келісім шарттарын көбінесе орталық банктер қолданады . Олар
Валюталық опцион - сатушыға төленетін сыйақыға келісілген уақыттағы
Валюталық опциондар опцион сатып алушысы валюта курсын анық бір
Валюталық , инвестициялық және пайыздық тәуекелдерді
Валюта курсының қозғалысының фундаментальды талдауы валюта эмитенті елдерінің экономикалық
Макроэкономикалық факторлар 3 және 4 типті валютаға әсер етеді
2.2 Пайыздық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістері
Пайыздық тәуекел – банктің табыстары пайыз мөлшерлемесінің жағымсыз өзгерісінің
Осылайша пайыздық тәуекел банктің табысының пайыз мөлшерлемесінің күтілмеген жағымсыз
Пайыздық тәуекелді басқару үшін тәуекелді сақтандырудың келесі әдістері қолданылады
пайыз мөлшерлемесінің деңгейін болжау ;
пайыз мөлшерлемесін құру әдісі және қайтару мерзімі бойынша активтер
пайыздық СВОП-ты өткізу ;
резервтер мен қорларды жасау ;
фьючерс және опциондар және басқалар арқылы хеджирлеу .
Өзгермелі пайыз мөлшерлемесімен несие алу қарыз алушыны пайыз мөлшерлемесі
Пайыз мөлшерлемесі деңгейін болжау, сапалы талдау және макроэкономикалық
Пайыз тәуекелдерін хеджирлеу үшін әртүрлі әдістердің үйлесімін қолдану қажеттілігі.
Пайыз тәуекелін басқарудың бірнеше концепциялары бар :
1. банктің пайыз маржасы қаншалықты жоғары болса , пайыз
Бекітілген
А несие алушысы Пайыздық мөлшерлеме БАНК Пайыздық мөлшерлеме В
өзгермелі
пайыз мөлшерлемесі
өзгермелі
пайыз мөлшерлемесі
Өзгермелі пайыз мөлшерлемесі
Тұрақты
пайыз мөлшерлемесі
А несие беруші
В несие беруші
3-сурет. Делдал банктің пайыздық свопы
Таза пайыз маржасы төменде берілген формуламен анықталады :
ТПМ = несие мен инвестиция бойынша пайыздық табыс
2004 жылғы 01 сәуір және 2005 жылғы 01 шілде
2566885 / 48875002 =50 %
ТПМ 2005 жылдың 6 айының ішінде мынаны құрады :
1553281 / 70558858 = 20 %
Берілген тенденцияны сақтаған кезде банктің таза пайыздық маржасы 50-60
СПРЭД (SPREAD) концепциясы кезінде өлшенген орта пайыз және пассивтер
Берілген концепцияны «Қазақстан Халық Банкі» акционерлік қоғамында қолдануды талдап
1-кесте. Несиелер , депозиттер және олардың спрэд бойынша
Көрсеткіштер 2004 2005
Тартылған мерзімді депозиттерге сыйақылардың орташа өлшенген пайызы, %
Берілген несие бойынша сыйақылардың орташа өлшенген пайызы, % 20,5
Пайыздық спрэд 10,8 12,0
Ескерту - «Қазақстан Халық Банкі» АҚ-ның мәліметтері бойынша құрастырылған
Бұл берілгендерді талдай отырып келесідей қорытындыға келеміз : бұл
Бөліну концепциясы GAP=RSA – RSL , мұндағы RSA –
Концепцияның мазмұны банктің белгіленген және өзгермелі пайыздық мөлшерлемесімен пассивтер
Осылай GAP-ты басқару активті немесе пассивті болуы мүмкін .
Пайыздық фьючерс және хеджирлеу концепциясы пайыздық тәуекелді басқарумен тура
Хеджирлеу табиғи немесе қаржылық активтерге болашақта бағаның өзгеру
Жалпылай хеджирлеудің (яғни , барлық тәуекелдерді төмендету) бір кемшілігі
Басқа әдіс – курс немесе пайыздардың анық бір деңгейге
Пайыздық фьючерстер берілген қаржылық активтердің анықталған көлемі келісілген болашақтағы
Несиенің нақты қолдану мерзімінен бұрын пайыз мөлшерлемесінің бекітілген келісім
4-суретте пайыздық тәуекелді басқарудағы шешім қабылдаудың тағы бір жүйесі
Тәуекел түрін бағалау
Ақша қаражатта-рының ағыны
Портфель
Қысқа және орта мерзімді
Көлемі анықталмаған Көлемі анықталған
Ұзақ мерзімді
Опциондар
Опциондар Фьючерстер
Көлемі анықталмаған Көлемі анықталған FRA келісімдері немесе фьючерстер
Фьючерстер
4-сурет. Пайыздық тәуекелді басқаруда шешім қабылдау
Бұл жүйе алдын ала жазылу емес, жай көрсету үшін
Мөлшерлеменің өзгеру бағыты табыстың тұрақты деңгейде қалуына маңызды мәселе
2-кесте. Пайыз мөлшерлемесі деңгейін басқарудың негізгі
Пайыз мөлшерлемесінің өзгеруі Пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты жүзеге
1. төмен пайыздық мөлшерлемелерінің өсуі күтіледі а) қарыз
б) тұрақты пайыз мөлшерлемесімен несиелерді төмендету ;
в) инвестиция мерзімін қысқарту ;
г) инвестиция бөлігін сату (бағалы қағаз түрінде);
д) ұзақ мерзімді несиелер алу;
е) кейбір жоғары тәуекелді несие линиясын жабу ;
2. пайыздық мөлшер-леме өсуде, болашақта олардың сомасына жету күтілуде
а) қарыз құралдары мерзімін азайтуды бастау;
б) инвестиция мерзімін ұзарту ;
в) тұрақты пайызбен несиелердің көбеюіне дайындықты бастау ;
г) бағалы қағаздарға инвестиция көлемінің өсуіне дайындалу;
д) тұрақты пайыздық мөлшерлемемен міндеттемелерді уақытынан бұрын жабу мүмкіндігін
3. жоғары пайыздық мөлшерлеменің төмендеуі күтіледі а) қарыз
б) тұрақты пайызбен несиелердің көлемінұлғайту;
в) инвестиция портфелінің мерзімі мен көлемін ұлғайту ;
г) жаңа несие линияларын ашу ;
4. пайыздық мөлшер-леме нөлге жақын төмендейді а) қарыз құралдарының
б) инвестиция мерзімін төмендетуді бастау;
в) өзгермелі пайызбен несиелердің жалпы салмағын көбейту ;
г) бағалы қағаздардағы инвестицияларды азайту;
Ескерту – интернет мәліметері бойынша құрастырылған
Портфельдің активті бөлімі бағалы қағаздарға инвестициялар және негізінен несиелер
Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне байланысты тәуекелді басқару барлық маңызды активтер
2-кестеде пайыз мөлшерлемесінің деңгейін басқарудың негізгі әдістері көрсетілген.
Сонымен пайыздық тәуекелді басқару және бақылау үшін белгілі бір
2.3. Несиелік тәуекелді басқару: талдау және бағалау
Кез келген банктің қызметі мен білімінің экономикалық мазмұнына
Банктің қызметін объективті талдау негізінде қазіргі уақытта келесідей
Несиелік тәуекелді қарапайым формада қаржылық келісім бойынша партнер келісімінің
Дүниежүзілік тәжірибеде несиелік тәуекелді екі топқа болады:
қарыз алушының әлеуетті шығындарды бағалаумен байланысты тәуекелі;
5-суретте көрсетілген келісімнің шарттарын клиент орындамаған жағдайда ақшалай шығындардың
Дамыған елдерде несиелік тәуекелді басқару жұмысында банктің алдында маңызды
Онымен қоса қаржылық ақпарат сенімсіз, міндеттеменің өтелуіне заңнамалық құрылым
несие алушының өз міндеттерін орындамау тәуекелі
Несие алушы бойынша тәуекел
Мемлекет (аймақ) тәуекелі
Аударымдарды шектеу тәуекелі
Шоғырландыру тәуекелі
Несиелік тәуекел
Негізгі қарыз сомасының төленбеу тәуекелі
ішкі тәуекел
Пайыздарды төлемеу тәуекелі
Қарыз алушыны алмастыру тәуекелі
Операцияны аяқтау тәуекелі
Несиені қамтамасыз ету тәуекелі
5-сурет. Несиелік тәуекелді бөлу.
Мақсатты нарықтармен нарықтарды анықтау (олар стратегиялық жоспарда анықталғандықтан)
Несиені құру
Олардың шығуы
клиенттің сұраныс беруі
перспективаны ашу
клиент сырттан бағытталған
Қолдау
Келіссөздер
Баға
Қызметтестің ұсынысы
Аға қызметтес
Шарттары және мерзімі
Өтеу
Артқа тартылуы
Қамтамасыз ету
Басқалары
бағытталуы
сала
басқару
көрсеткіштер
Құжаттану мен өтеу
Құжаттану
Өтеу
заңды жобаларды құру
құжаттарды қайта қарап шығу
кепілді тексеру
қорғаныс артқа тартуларын тексеру
басқалары
нақты құжаттар
құжаттардың дұрыс жасалуы
Өтеу
Жоспар бойынша өтелуде
Портфельмен басқару
негізгі бөлігін
пайыздарды
Күтілмеген жағдайлар
Басшылық
көрсеткіштер
артқа тартулар
кепіл
төлемдер
несие түрлері
шығындар
Құтқарулар
қарыздың негізгі бөлігі бойынша
пайыз бойынша
алдынала анықталу
Стратегия
Жоспарды басқару
Мерзімдердің өзгеруі
өтеу бойынша ынталы қызмет
заңдық ынталы қызметтер
қайта ұйымдастыру
6-сурет. Несиелік тәуекелді басқару
Несиелік саясат бір бүтін ретінде несиелік портфель құрамын және
«Қазақстан Халық Банкі» АҚ-ның Алматы Облыстық Филиалының ссудалық портфелі
Несиелік тәуекелдерді басқару – бұл қиын жүйе және
Мақсатты нарық деп аталатын несиелеу нарықтарын анықтаудан процесс басталады.
Яғни несие берушілер олар берген қарыз немесе несиенің берлық
Несиелік тәуекелдің категорияларын анықтау .
Ссуданы төлемеу тәуекелі : егер қарыз алушы бекітілген мерзімде
Ауыстыру тәуекелі : нақты қаржылық келісімдегі міндеттемені басқа жақ
Есептеулер тәуекелі : құнды бағалау контрагентпен келісілгені туралы банк
Несиелік тәуекел келесі көрсеткіштермен өлшенеді :
активтердің сапалылық коэффициенті
К1= ссудалар бойынша шығындар / ссуда бойынша міндеттеменің орташа
К2= ссуда бойынша шығындар / ссуданың жалпы сомасы
тәуекелге байланысты түзетілген маржа = ссудалар бойынша таза пайыздық
Бұл көрсеткіштердің оңтайлы баламасы 3-3,5 пайыз шегінде болады.
Таза пайыздық маржа = таза пайыздық табыс / активтер
Жалпы пайыздық маржа = таза пайыздық маржа +
Несиелік тәуекелдің пайызы = проблемалық несие / несиенің жалпы
Несиенің диверсификациялық пайызы = бір қарыз алушыға ссуда /
Халықаралық банк тәжірибесі бір несие алушыға өзінің меншікті капиталының
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен банк жүйесін жақсарту
«Қазақстан Халық Банкі» АҚ несиелеу кезінде тәуекелдерді басқару үшін
сенімділік бойынша төменгі категорияға жататын клиенттерді банк несиелемейді;
егер компания банктің корпоративті клиентіне қатысты аффилирлендірілмеген болса немесе
жаңа бизнесті құру жобаларын банк несиелемейді , егер де
овердрафты санамағанда банк қамтамасыз етілмеген несие бермейді . Банктің
банк өзі жеке барлық қамтамасыз етулердің құнын бағалайды және
өтімділік бойынша төменгі категорияға жататын несиелер қамтамасыз етулерге несие
нарықтық конъюнктураның өзгеруі жағдайында несие бағасын қарастыру құқығын банк
клиенттің келісімді орындамау жағдайларында банк келісімнің шарттарын өзгерте алады
«Қазақстан Халық Банкі» АҚ-ның Алматы Облыстық Филиалының нарық конъюнктурасының
«Қазақстан Халық Банкі» АҚ қазіргі кезде жеке тұлғаларды тұтыну
Жеке тұлғаларды тұтыну мақсаттарына несиелер келесі программалар бойынша жүзеге
автомобиль сатып алу;
тұтыну мақсаттарына ;
кәсіпорын кепілі бойынша;
банк қызметкерлерінің жедел қажеттіліктеріне;
банк қызметкерлерінің мүліктік жағдайларын жақсарту үшін және тағы басқалары.
«Қазақстан Халық Банкі» АҚ Алматы Облыстық Филиалының 2005 жыл
2005 жыл бойынша жеке тұлғалар тұтыну мақсаттарын несиелеу программасы
«Қазақстан Халық Банкі» АҚ Алматы Облыстық Филиалының 2006жылдың 1
3-кесте. 2005 жылы жеке тұлғалардың тұтыну шығындарын несиелеу
(мың тенге)
Банк қызметкерлері және жеке тұлғаларды несиелеу программасының атауы
Автомобиль алуға берілген несиелер
0
1592
18
1574
Тұтыну мақсаттарына берілген несиелер
0
4909
846
4063
Кәсіпорын кепілі бойынша берілген несиелер
3819
24851
15728
12942
Банк қызметкерлерінің жедел қажеттіліктеріне берілген несиелер
9689
2016
7710
3995
Банк қызметкерлерінің мүліктік жағдайларын жақсарту үшін берілген несиелер
1653
0
99
1554
Барлығы: 15161 33368 24401 24128
Ескерту - «Қазақстан Халық Банкі» АҚ-ның мәліметтері бойынша құрастырылған
Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу жалғасып , жеке
Несиелік салымдардың жалпы көлемі 956,6 млн. теңге, яғни
Жоғарыда айтылғандай «Қазақстан Халық Банкі» акционерлік қоғамында несиелік
Үш негізгі критерийге жататындар :
өтімділік, тұрақтылық және қаржылық құрал ( тартылған және меншікті
басқарушылық аспект – менеджменттің сапасы кәсіпорынды басқаратын менеджер командасының
несиені қамтамасыз етудің сапалық аспектісі – банк жағынан кепіл
Несиені басқару болып жатқан жағдайларды зерттеу, мониторингті ғана
Банктің түзегіштік қызметі :
несиені қайта құру бойынша келіссөздер жүргізу – қарызды өтеу
айналым капиталын жақсылап басқару арқылы міндеттеме деңгейін төмендету;
активтерді сату ;
активтерді қайта қаржыландыру;
мемлекет жағынан қолдау алу мүмкіндіктері бойынша кеңес алу;
қосымша қамтамасыз етуді алу.
Несиелерді классификациялау ссудалық портфельді басқаруда негізгі инструмент болып табылады
Несиелік тәуекелді басқарудың негізгі әдістеріне провизия құруды жатқызуға болады
Провизия активтердің қайтарымсыздығынан болған шығындарды жабу үшін қажетті қаражаттар
Арнайы провизиялар оларды жоғалту мүмкіндігі жоғары немесе оларды сатып
Жалпы провизиялар – арнайы провизилар құрылу қажетті активтерді қоспағандағы
Несиелік қызметтенпайда болатын шығындар үшін резервтер құру ҚРҰБ-нің нормативтік
«Қазақстан Халық Банкі» АҚ –нда провизия құру және есебі
стандартты несиелер;
күдікті несиелер , субстандартты, қанағаттандырылмайтын және жоғары тәуекелмен күдікті
үмітсіз несиелер .
Ссудалық портфельдің классификациясы және ол бойынша провизия құру көлемі
4-кесте. Ссудалық портфель классификациясы және провизия құру көлемі
Несиелер Негізгі қарыздың сомасынан резервтер көлемі
Стандартты 0
Субстандартты пайыздардың уақытылы төленген жағдайда–5
пайызды төлеу уақыты созылған жағдайда–10
Қанағаттандырылмаған Пайыздар толық төленген жағдайда -
Төлем кешіктірілген жағдайда - 25
Жоғары тәуекелмен күдіктілігі Барлық жағдайда – 50
Үмітсіз Барлық жағдайда –100
Ескерту – Ұлттық Банк ережесінің мәліметтері негізінде жасалған
3. Шетел тәжірибесіне сүйене отырып , банктік тәуекелдерді
Несиелік тәуекелдерді басқаруды банктік тәуекелдерді басқару саласында ең
СREVСО-ның функциялары : несиелік тәуекелді анықтау және бағалау, банктегі
Тәуекелдің дәрежесін анықтауға банк қажетті ақпарттарды жинау үшін СREVСО
Несиелік саясатта несиелерді беру тәртібі, несие алуға деген ұсынысты
Несиелік тәуекелді төмендетуге арналған бағыттарға қарыз алушының несиелік қабілетін
Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін жете бағалау
Қарыз алушыға кандидатты бағалау жүйесінде ағылшынның клирингтік банктерінде кеңінен
PARSER:
P – Person – потенциалды қарыз алушы туралы ақпарат,
A – Amount – сұрайтын несие сомасының негіздемесі;
R – Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;
S – Security – қамтамасыз ету құралы;
E – Expediency – несиенің мақсаттылығы;
R – Remuneration – несиені беру тәуекелі үшін банктің
CAMPARI:
C- Character – қарыз алушының беделі;
A – Ability – қарыз алушының бизнесін бағалау;
M – Means – несиеге деген қажеттілігін талдау;
P – Purpose – несиенің мақсаты;
A – Amount – несие сомасының негізделуі;
R - Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;
I – Insurance – несиелік тәуекелден сақтандыру әдісі.
Американдық банктер тәжірибесінде потенциалды қарыз алушыларды дұрыс таңдай білуде
- Character (қарыз алушының сипаты);
- Capacity (қаржылық мүмкіндігі)
- Cash (ақшалай қаражаты);
- Collateral (қамтамасыз етуі);
- Conditions (жалпы экономикалық жағдай);
- Control (бақылау).
Қарыз алушының сипаты бұл оның беделін, жаупкершілік дәрежесін, қарызды
Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның несиені қайтару қабілетін сипаттайды.
Ақшалай қаражаты. Жалпы қарыз алушының алған несиені қайтарудың үш
нақты ақшалар тасқыны;
активтерді сату;
қаржыларды тарту.
Көрсетілген көздердің кез келген несиені қайтаруға арналған қаражаттың қалдық
Нақты ақшалардың жетіспеуі қарыз алушының қаржылық жағдайының нашарлығын сипаттайтын
Нақты ақшалар тасқыны мынандай түрде анықталады:
Нақты ақшалар=Таза пайда + Амортизация тасқыны + Кредиторлық
Бұл формуланың артықшылығы – оның көмегімен несиелік қызметкер қарыз
Қамтамасыз етуі. Сондай-ақ банк қарыздың қамтамасыз етілуі, яғни оның
Экономикалық жағдай. Несиеге деген өтінішті қарау барысында банк жалпы
Бақылау. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы соңғы факторға бақылау
Әлемдік банктік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалауда мынадай көрсеткіштер қолданылады:
1. Активтер сапасындағы коэффициенттер:
а) к1 – несие бойынша зияндар / несие бойынша
б) к2 – несие бойынша зияндар / несиелердің жалпы
Екі коэффициент те банктердегі активтердің сапасын бағалау үшін
Тәуекелге, шағылған маржа = Таза пайыздық табыс – несие
Тәуекелге шағылған маржа - бұл несиелік тәуекелге жалпы
Таза пайыздық маржа = Таза пайыздық табыс / Активтер
Жалпы пайыздық маржа = Таза пайыздық табыс + Басқа
2. Проблемалық несиелер / Несиелердің жалпы сомасы.
3. Бір қарыз алушығакелетін несие / Банктің меншікті капиталы.
Халықаралық банктік тәжірибеде банктердің бір қарыз алушыға келетін несиенің
4. банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға берілетін несиелер /
Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға банктің құрылтайшыларын, директорларын, акционерлерін
Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаувдың маңызы бар. Несиенің
Несиелік тәуекелді басқару, реттеудің негізгі әдістеріне мыналар жатады:
несиелік портфельді диверсификациялау;
қарыз алушының төлем қабілетін алдын ала талдау;
несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв құру;
несиелік портфельді оңтайлы (банк үшін) құрылымын талдау және
қолдау;
несиелердің қамтамасыз етілуін және олардың мақсатты пайдалануын талап ету.
Несиелердің қайтарылмауын зиян шегу – кез келген банк қызметінің
Қарыз алушыларды бағалаудың жоғарыда көрсетiлген жүйелерiмен қоса, батыс елдерiнде
Х 1– айналым капиталының активтер сомасына
Х 2 – бөлiнбеген табыстың активтер сомасына қатынасы
Х 3 - операциондық табыстың активтер сомасына қатынасы ;
Х 4 - акцияның нарықтық бағасының жалпы қарыз
Х 5 - сату көлемiнiң активтер сомасына қатынасы .
Егер «Z» мәнi 2,675-тен төмен болса , кәсіпорынды
Коммерцияльқ қарызды бағалаудың моделiн американдық экономистi Чессер
Xl - бағалы қағаздар мен кассадағы қолма-қол ақшаның
Х2 - сату көлемiнiң бағалы қағаздар мен кассадағы қолма-қол
Х3 - салықты есептемей тұpғaндaғы табыстың активтер сомасына қатынасы
Х4 - жалпы қарыздың активтер сомасына қатынасы ;
Х5 - негiзгi капиталдың акционерлiк капиталға қатынасы ;
Х6 - негiзгi капиталдың таза сату көлемiне қатынасы.
Дамыған мемлекеттерде валюталық тәуекелдердiң негiзгi үш түpi жиі
кездеседі:
- Операциялық ;
- Трансляциялық ;
- Экономикалық
Операциялық тәуекел сауда операцияларымен , қаржылық
Трансляциялық тәуекел шетелдік инвестициямен және шетелдік қарыздармен байланысты болып
Ал экономикалық тәуекел болса , болашақта жасалатын келісім
Валюталық операцияларды кассалық және мерзімді деп екіге болады .
Мерзімді валюталық мәмілелерге мыналар жатады :
форвардтық валюталық операциялар ;
валюталық фьючерстер ;
валюталық опциондар ;
своп операциялары .
Валюталық тәуекелдерді басқарудың тағы бір әдісі бағамдардың өзгерісін талдау
Валюта бағамдарының өзгерісін фундаментальды талдау әдісі бойынша бағамның өзгерісі
Ал техникалық талдау әдісінің тұжырымдамасы бойынша мемлекеттің қысқа мерзімдегі
Шетел тәжiрибесi ретiнде өтiмдiлiк тәуекелiн басқ,ару ды қ,арастырып өтейiн.
С - (capital adequaty), капиталдың адекваттылығы;
А - (assets quality), активтердiң сапасы;
М - (management), басқару;
Е - (earnings), табыс немесе рентабельдiлiк
L - (liquidity), өтiмдiлiк.
Әлемдiк тәжiрибеде өтiмдiлiктi басқарудың мынадай әдістері қалыптасқан:
Қорларды конверсиялау әдісі;
Қордың пул әдісі;
резервтiк позицияны басқару әдісі;
несиелiк позицияны баскару әдісі;
портфельдi белсендi басқару әдiсi.
1. Қорлардың конверсия әдісі қаражаттардың тартылу көздері көп болған
2. Қордың пул әдiсi ақша нарығындағы операцияларға шек қойылған
оның орнын толтыруға арналган банктiк қаражаттардың көзiн сәйкестендiру
қолданылады. Яғни, оның негiзгi мақсаты өтiмдiлiктi қамтамасыз ету үшін
3. Резервтік позицияны басқару әдісі былайша сипатталады : резервтік
4. Несиелік позицияны басқару әдісі бойынша банк өтімділігін сақтау
5. Портфельді белсенді басқару әдісі . Бұл жағдайда секьюритизация
Тәуекелдерді басқару жүйесі стартегиялық басқару деңгейінде, ұйымдастырушылық бөлімшелер деңгейінде
банктердің өз қызметі туралы динамикалық және статистикалық ақпараттардың сенімділігін,
пайыздық мөлшерлеме динамикасы, олар банктің тәуекелділік деңгейі көтерілген кезде
жағымсыз жағдайларға кепілдік ретінде несиені сақтандыру ;
хеджирлеу (тәуекелді сақтандыру);
тәуекел өте жоғары болған жағдайда қарыз алушының ұсынысын қабылдамау
жеке несиелену және аз қарыз алған жағдайларда негізінен қолданылатын
оның шоғырлануын бейнелейтін тәуекелді диверсификациялау .Ол әртүрлі түрде көрінуі
несиелеудің жалпы сомасын сақтай отырып көп клиенттерге аз сомада
несие беру үшін бірнеше банктер консорциум құра отырып ,
депозиттік салымдар, бағалы қағаздарды көптеген салымшылардан аз сомада алу
берілген несиелер бойынша толықтай қамтамасыз етілуді алу .
Соңғы талапты жүзеге асырудың маңызда шарты кепілдік құқықтың болуы;
Қарыз алушылардың төлем қабілеттілігін дұрыс талдау мен бағалау қабілеті;
Лимиттерді бекітіп , банктер өздерінің стратегиясына сай тәуекелдерін шекті
Банк өзінің өмір сүруінің бастапқы кезеңінен өткеннен кейін
Бұл жүйе басшының тәуекелдің қалайтын деңгейіне жұмысшыларды бағыттайтын кезде
Банктің ішкі құжаттары жалпыланған лимиттері бар болуы жағдайы
Осылай , банк операцияларына лимит жүйесін құру оларды төмендетуге
Тәуекелді анықтау және өлшеу жеке операциялар, банк қызметінің бағыты,
Несиелерге бағаның пайда болуы процесін тәуекелді ескере отырып сипаттайық
Тәуекелді өлшеу жүйесінің күрделілік деңгейі банк қызмет жасайтын аймақтың
Тәуекелді бақылау . Банктің қызметін бақылайтын негізгі орган –
Банк қызметіне тән тәуекелдерді төмендету мақсатында Ұлттық Банк Екінші
Несиелеу және несиелік тәуекелдерді басқару саласында банк стратегиясын тиімді
Берілген жарғыда «Қазақстан Халық Банкі» АҚ-ның несиелік портфелі
Бір қарыз алушыға тәуекел :
банкпен ерекше байланыстағы тұлғалар үшін 15 %-дан жоғары
басқа қарыз алушыларға 25%-данжоғары емес
Банкпен ерекше байланыстағы қарыз алушыларға тәуекелдің жалпы сомасы 100
Бір қаржылық институт үшін 25%-дан жоғары емес
Бір саладағы кәсіпорындар үшін 125%-дан жоғары емес
Өндіріс саласының несие портфелінің жалпы сомасына байланысты . Несиелеу
ұзақ мерзімді несиелер (3 жылдан көп мерзім) 10%-дан жоғары
орта мерзімді несиелер (1жылдан 3 жылға дейінгі мерзім )
қысқа мерзімді несиелер(1 жылға дейін) 40%-дан жоғары емес
Несиелік портфельдің сапасы бойынша :
мерзімі өткен несиелер деңгейі 10%-дан жоғары емес
проблемалық несиелеу деңгейі 18%-дан жоғары емес
жалпы ссудалық портфельге құрылған провизиялар сомасының қатынасы 8%-дан жоғары
Несиелік тәуекел бойынша :
бір салаға салынған несиелер 40%-дан жоғары емес
бір салаға салынған несиелер 25%-дан жоғары емес
кәсіпорындар тобына ( бір-бірімен байланысты қарыз алушылар) 20%-дан жоғары
Тәуекелдерді бақылау функциясы банктің жұмысшылары тізімінің қызметіне, әртүрлі
Көптеген операциялардың тәуекелін дұрыс есептеу үшін оларды әртүрлі позицилардан
Тәуекелді бақылау менеджерлермен қоса, акционерлердің де (ең бірінші банк
Біріншіден, жоғары буындағы банк басшысына ол басқаратын ұйымның ресурстық
Мысалы, банкте жақсы талдамалық бөлім бар және өндірістік қаржылық
Тиімді және ішкі басқарушылық бақылау тәуекелдерді басқаруда маңызды роль
Қорытындысында айта кеткен жөн, тәуекелді төмендету немесе одан қашудың
Несиенің қайтарылмауы немесе төленбеуі тәуекелінен қашу немесе төмендету бойынша
«Қазақстан Халық банкі» АҚ жалақы жобасына міндетті түрде қатысатын
Бұл шартты жүзеге асыру үшін несиелік маманнан кәсіпорын жұмысын
Несие алудың басқа шарты – жастық шектеулер , «Қазақстан
Несиенің қайтарылуына кепіл . Мұндай кепілдемелер жоғары өтімділігі бар
Бұлардың ішінен ең тәуекелге әрине банктің өзінде орналастырылған депозиттік
Тәуекел деңгейі бойынша келесісі бұл- қозғалмалы және қозғалмайтын мүлікті
Тәуекелді төмендетудің келесі нұсқасы бұл заңды тұлғаның кепілі .
«Қазақстан Халық банкі» АҚ-ның несиелеу регламентіне сай тұрақты кәсіпорында
Менің көзқарасым бойынша үш ай мерзім аз .
Кепіл мен қарыз алушының жалақыларын банкке аударуды талап етіп
- Келесі шарт бұл несиенің максималды мүмкін
Табыс туралы ( жалақы туралы ) құжат бойынша клиенттің
Төлем қабілеттілігі = таза табыс / 2 * Т
Мұндағы таза табыс – бұл есептелген жалақыдан барлық алымдарды
Т – айлар бойынша жоспарланған несие мерзімі . Клиенттің
2. Несиенің максималды мүмкін сомасы .
Максималды мүмкін сома = төлем қабілеттілік / коэффициент
Мұнда, коэффициент = 1+ ( %*Т / 100
Т - айлар бойынша жоспарланған несие мерзімі .
Осымен қоса тағы мынандай шарт ұсталынады . Мүмкін несие
Бұл шарт несие сомасы несие алушы жалпы жанұя табысына
а) несиелеудің басқа шарты – барілген соманы мақсатқа сай
егер несиенің мақсаты емделу болса , Денсаулық сақтау министрлігінің
несие мақсаты білім алу болса , Ғылым және білім
несиені демалуға немесе емделуге алатын болса, әртүлі дем алу
несиені халықтық тұтынатын тауарларды сатып алуға алатын болса ,
қолма-қолсыз несиелеу кезінде несиені мақсатты тұтыну мониторингін жүргізу оңай
б) бірнеше шарттарды былай сипаттауға болады :
жеке тұлға куәлігі бойынша ғана несие беріледі . Резидент
несие салық төлеуші тіркелгеннен кейін ғана беріледі . Құжатта
жеке меншіктегі пәтерлер коперативінен анықтама, ауыл әкімшілігі немесе басқа
в) несиелеу сомасы мен мерзімі бойынша лимиттік шектеулер бар
Жеке тұлғалардың кепілі тек 1000 АҚШ долларына дейінгі ҚР
Тұтыну шығындарына несие беру тәжірибесін қорытындылай келе «Қазақстан Халық
1-кезең
Есептік-кассалық бөлімшелер деңгейінде
Есептік-кассалық бөлімше клиенті
Есептік-кассалық бөлімшенің
Есептік-кассалық бөлімшенің
қаржылық бақылаушысы
2-кезең
Есептік-кассалық бөлімшенің
аудандық филиал деңгейінде
Есептік-кассалық бөлімшенің
Аудандық филиалдың несиелік
маманы
аудандық филиалдың заңгері
Аудандық филиалдың басқарушысы
7-суреттің жалғасы
3-кезең
облыстық филиал деңгейінде
Аудандық филиал
Аудандық филиал
Облыстық филиалдың Несиелік комитеті
4-кезең
аудандық филиал деңгейінде
Облыстық филиалдың Несиелік комитеті
Несиелік маман
аудандық филиал
ссуда алушы
ссуда алушы
7-сурет. Шешім қабылдау механизмі.
Бірінші кезеңде тұтыну мақстатында клиент несие алу үшін есептік-кассалық
несиені алу үшін өтініш жасауды талап етеді, онда мерзімі
клиент туралы толық мағлұмат беретін арнайы анкета жазуды
жеке тұлға куәлігі және салық төлеушінің тіркеу нөмірі көшірмесін
жанұя құрамы, соңғы 12 ай ішіндегі жалақы мөлшері туралы
кепілдендіріген жағдайда кепілге мүліктік құқықты тексереді;
құжаттардың барлығы бар болуы тексеріліп, оларды өтінішпен салыстырады
жеке тұлға кепілі жағдайында, анкета толтыруды, жеке тұлға куәлігін
Бірінші кезекте несиелік маман әлеуетті қарыз алушымен байланысқа түспейді.
Екінші кезеңде талдау жүргізіліп және «несиелік құжат» ашылады:
несиелік маман берілген құжаттарға байланысты талдау жүргізіп сұранатын сома
-келесі қадам бұл – маман заңгердің құжаттарды тексеруі және
Жұмыс тек құжаттармен ғана жасалынады, бұл менің ойымша жүйенің
Үшінші кезең несиелік комитетте несиені беру немесе беруден бас
Төртінші кезең екі мүмкін кезеңді қосады – бұл несие
Қорытынды
Соңғы жылдары Қазақстанның екінші деңгейлі банктері үшін «тәуекел» категориясының
Әр банк өзінің қызмет ету саласына байланысты өзіне тән
Банк үшін тәуекелді басқару ең маңызды мәселелердің бірі болып
Банктік тәуекелдердің түрлерін жіктеу мақсатында тәуекелдерді мына элементтер бойынша
коммерциялық банктің түрі мен мамандану саласы;
банктік тәуекелдің пайда болу немесе ыкпал ету аясы;
банк клиенттерінің құрамы;
тәуекелділікті есептеу әдістері;
банктік тәуекелдің деңгейі;
тәуекелді уақыт түрғысынан үлестіру;
;•
тәуекелді есепке алу сипаты;
банктік тәуекелді басқару мүмкіндігі.
Банк ісінде тәуекел деп банктің табысы
Сонымен берілген тақырыптың маңыздылығын тағы да бір айтып өткім
Нарықтық қатынастар жағдайында табыс пен тәуекелді салыстыру қажетілігі туындайды.
Айта кеткен жөн, банктер өз қызметі процесінде орын мен
Одан басқа, тәуекелдің барлық түрі бір – бірімен байланысты
Сондықтан да олардың деңгейінің нақты әдістерін таңдау, яғни оңтайлы
Банктің ішкі лимиттік жүйесі мен ережелері банктің міндеттерінің жалпы
Тәуекелдерді басқару тиімділігі банк басшылығына тәуекелдер, табыстар және шығындар
Банкте коммерциялық қызмет үшін бір жағынан, тәуекелдерді басқару мен
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, саясатты, оған байланысты ұйымдастырушылық құрылымды,
Банктің тәуекелдерді басқаруға және белгілі бір тәуекел түрлерін экономикалық
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы және
2. Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және
3. «Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР-сы заңы № 281-1 10.06.98
4. «Несиелік бюролар және несиелік тарихты қалыптастыру туралы» ҚР-сының
5. «Банкротық туралы» ҚР-сының заңы № 427-2 03.06.2003ж.
6. «Ұлттық банк туралы» ҚР-сы Президентінің Заң күші бар
7. «Банктер және банктік қызмет туралы» ҚР-сы Президентінің Заң
8. «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралы»№ 213
9. «Екінші деңгейдегі банктерде тәуекелді басқару және ішкі басқару
10. Правила предоставления займов физическим лицам в АО «Народный
11. Банковсое дело / Под ред. Белоглазовой Г.Н., Кроливецкой
12. Банковсое дело / Под ред. Колесникова В.И. –
13. Банковсое дело / Под ред. Коробовой Г.Г. –
14. Банковсое дело / Под ред. Лаврушина О.И. –
17. Банковсое дело / Под ред. Сейткасымова Г.С. –
18. Давлетов М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстана. Алматы:
19. Давлетов М.Ш:, Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық
20. Калиев Г.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстана. Алматы:
21. Көшенова Б.А. Ақша, Несие, Банктер, Валюталық қатынастар. –
22. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары.–Алматы: ИздатМаркет, 2004 г.
23. Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. – М.:
24. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. – Алматы:
25.Айманова Л.Б.Управление кредитными рисками Казахстанскими коммер-ческими банками // КазЭУ
26. Воронин Д.В. Устойчивость банковской систем, роль кредитных бюро.
27. Гаджиев Ф.Р. Управление валютными рисками.// Деньги и кредит.1999.№9
28. Ильясов С.М. Управление активами и пассивами банков. //
29. Кредитное бюро – мост между кредиторами и заемщиками,
30. Кулмагамбетов А.Р. Управление финансовыми рисками. // Рынок ценных
31. Кондратюк Е.А. Понятие банковских рисков и их
32. Копбаева Г.Ш. Управление кредитными рисками // Деньги и
33. Лисак Б.И. О системах управления рисками в коммерческих
34. Методология рейтингового анализа коммерческих банков // Рынок ценных
35. Осипенко Т.В. О системе рисков банковской деятельности. //
36. Сейтенова З. Риски банковских организаций // РЦБК .2005
37. Супрунович Е.Б. Управление рыночным риском // Банковское дело
38. Тлеукулова Г. Организация взаимодействия головного банка с филиалами
39. Инструкции и положения по кредитованию населения ОАО
40. Кредитная политика АО «Народный Банк Казахстана»
41. www.halykbank.kz .
42. www.google.kz .
Вальравен К.Д . Управление рисками в коммерческом банке
Сергеев С.С. Финансист // 1996 //16
Кондратюк Е.А. Деньги и кредит // 2004 // 6
4 Киселев В.В.Управление бановским капиталом (теория и практика)
5 Банковское дело . Учебник/Под.ред. О.И.Лаврушина-М.:Финансы и статистика
6 Абалкин Л.И. Зарубежный опыт оценки кредитоспособности заемщика, Финансы
69