Нарықтық экономиканың үлгілері

 НАРЫҚ МЕХАНИЗМІ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 2
І НАРЫҚТЫҚ МЕХАНИЗМІНІҢ ҚЫЗМЕТТЕГІ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МӘНІ
1.1 Нарықтық қатынастардың теориялық негіздері 2
1.2 Нарықтық механизмнің экономикалық элементтері және қызмет ету
ІІ НАРЫҚТЫҚ ҚҰРЫЛЫМ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ СЕГМЕНТАЦИЯСЫ 12
2.1 Нарықтық қатынастардың шеңбері 12
2.2 Нарықтық экономиканың үлгілері 17
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30
КІРІСПЕ
І НАРЫҚТЫҚ МЕХАНИЗМІНІҢ ҚЫЗМЕТТЕГІ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МӘНІ
1.1 Нарықтық қатынастардың теориялық негіздері
Экономикалық байланыстар өнімдердің өндірушілерден тұтынушыларға қозғалысын қамтиды: бір
Осындай айырбас процестері қоғамдық еңбек бөлінісімен белгіленеді. Бұл
Осы қатынастардың мазмүны неде? Экономикалық әдебиетте бұл сұрақка
Ағылшын экономисі У. Джевонс (1835-1882 жж.) нарықтың критериі
Байқасаңыздар, келтірілген анықтамаларда нарықтың мазмұны тек айырбас сферасымен
Нарықтың мәнін аныктағанда, оның екі жақты мағынасы бар
Айналыспен қатар, нарық қатынастарына мыналар жатады:
• екі субъектін өзара байланыстары нарық негізінде болғанда,
• еңбек биржасы арқылы жұмыс күшін жалдап пайдалану
• шетел фирмалары мен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процестері;
• белгілі процентке несие берудегі несие қатынастары;
• тауар, кор, валюта биржалары мен басқа құрылымдардан
Нарық қызметтерінің белгілі шарттары болады. Ақырғы уақытқа дейін
Бүгін осы шектеулер жойылды-мыс болып отыр. Бірақ олардың
Осыған байланысты, өркениеттік нарық қатынастарының біздің экономикадан тез
• меншіктің алуан түрлі формаларына (жеке меншікке, кооперативтік,
• мемлекеттік реттеушілерді сақтай отырып, өндірісті демократияландыру. Бұнда
• үш негізгі элементтерді біріктіретін: тауар мен қызметтер
Факторлардың екінші тобына құқықтық зандарды жасаумен байланысты шаралар
Нарықтың мәні оның функциялары арқылы толығырақ анықталады. Нарық
• тауар өндірісінің өзін-өзі реттеу қызметі. Бұл мына
• ынталандыру қызметі. Баға төмендегенде өндірушілер өндіруді азайтады,
• өндірілген өнім мен еңбек шығындарының қоғамдық маңыздылығын
• реттеу қызметі. Нарық арқылы экономикадағы, өндірістегі және
• шаруашылық өмірді демократияландыру, өзін-өзі басқару принциптерін жүзеге
1.2 Нарықтық механизмнің экономикалық элементтері және қызмет ету
Нарық экономикасының қызмет етуі, нарықтың белгілі элементтерінің болуын
Нарық экономикасының бірінші және өте маңызды элементі —
Нарық экономикасының екінші элементін өндіріс орындарының корпоративтік басқаруына
Нарық экономикасынын, үшінші маңызды элементі — баға. Бағаны
Нарық экономикасының төртінші, орталық буыны — екі құры-лымнан,
Нарық механизмшің бесінші элементі — бәсеке. Бұл пайданың
Нарықтың маңызды элементтеріне нарықтық инфрақұрылым жатады. Нарық тауар
Нарық экономикасы әрекеттерінің механизмі үш басты принциптерге негізделеді:
• маржиналдық (шекті) талдауға;
• балама тандау шығындарына,
• экономикалық рационалдық.
Маржиналдық талдау принциптері негізінде нарық субъектілерінің іс-қимылы жүріп
Балама тсщдау шыгыпдарыиың припциптері. Балама тандау шығындарына, тікелей
Экономикалық рационалдық принципі табыс пен шығындарды салыстырып отыруға
Сирек кездесу нарық экономикасының өте маңызды шарты болып
Классикалық мектептің окілдері Д.Рикардо, А.Смит «сиректік» түсінігін құнмен
ІІ НАРЫҚТЫҚ ҚҰРЫЛЫМ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ СЕГМЕНТАЦИЯСЫ
2.1 Нарықтық қатынастардың шеңбері
Нарықтың құрылымы өте күрделі болады және ол экономиканың
• меншік формаларымен (мемлекеттік, жеке, ұжымдық, аралас);
• шаруашылық субъектілерінің әр түрлі формаларының экономикадағы үлес
• тауар айналымы сферасының ерекшеліктерімен;
• шаруашылықтың құрылымдық бөлімдерінің мемлекет иелігінен алыну және
• осы елде пайдаланатын сауданың түрлерімен.
Осы жағдайлар нарық жүйесіне ерекше қасиеттер береді. Құрылымы
1. Нарық қатынастары объектілерінің атқаратын экономикалық қызметі бойынша:
- игіліктер мен қызметтер нарығы;
- өндіріс құралдарының нарығы;
- ғылыми-техникалық жұмыстар нарығы;
- құнды қағаздар нарығы;
- жұмыс күші нарығы.
Нарықтың көп түрлілігі кәсіпорындардың өзара әсер етуінің барлық
2. Нарықтарды тауарлық топтар бойынша жіктеуге болады:
- өндірістік қызметке бағытталған тауарлар нарығы;
- халық тұтынатын тауарлар; азық-түлік тауарлар нарығы;
- шикізат пен материалдар және т.б. нарықтары.
Ауылшаруашылық шикізаттары нарығында азық-түлікке және ауыл шаруашылық шикізаттарына
3. Кеңістік (территориялық) критериі бойынша мынадай нарықтар болады:
- аймақтар ішіндегі;
- аймақаралық;
- республикалық;
- республикааралық;
- халықаралық, (әлемдік) нарықтар.
Осындай нарықтардың қалыптасуы республиканың мемлекеттік егемендігін қамтамасыз етеді.
4. Бәсекенің шектелуі дәрежесі бойыныша мынадай нарықтар болады:
- монополиялық;
- олигополиялық;
- салааралық нарықтар.
5. Нарық қатынастарының субъектілері бойынша мынадай нарықтар болады:
- көтерме сауда нарықтары. Бұнда сатып алушы
- бөлшек сауда нарықтары. Бұнда сатып алушылар —
- ауылшаруашылық өнімдерін мемлекеттік сатып алу нарықтары. Бұнда
Көтерме сауданың екі түрі болады. Бірінші түрі —
6. Экономикада заңдылықты сақтау жагынан мынадай нарық-тар болады:
- заңды, ресми нарықтар;
- занды емес, «көлеңкеленген» нарықтар, т.б. Нарықтардың құрылымын
Тауарлар мен қызметпіер нарыгы. Бұл топқа жататын нарықтар:
- тұтыну тауарларының нарықтары — азық-түлік және азық-түлік
- қызметтер нарығы — тұрмыстық, көлік, коммуналдық
- тұрғын үй және өндірістік емес ғимараттардьщ нарығы.
- жылжымайтын мүліктер нарығы;
- еңбек құралдарының;
- шикізат пен материалдардың;
- қуат ресурстарының;
- пайдалы қазбалардың нарықтары, Қаржылар нарыгы:
- капиталдар нарығы, немесе инвестициялық нарықтар;
- несие нарықтары;
- құнды қағаз нарықтары — акциялар, облигациялар, опциондар,
- валюта-ақша нарықтары.
Интеллектуалдық өнімдер парыгы — инновациялардың, ойлап табулардың, информациялық
Жұмыс күші нарыгы. Бұл еңбек ресурстары қозғалысының экономикалық
Аймақтық нарықтар: жергілікті, ішкі, ұлттық, сыртқы, халықаралық нарықтар.
Нарықтарды сегменттеу. Нарықтың негізгі түрлері әртүрлі субнарықтарға, нарықтық
1. Географиялық:
- аймақтар бойынша: Солтүстік, Орталық, Батыс, Шығыс, Оңтүстік;
- әкімшілік бөлім бойынша: республика, облыс, аудан, қала;
- тұрғындардың тығыздығы бойынша: қала, ауыл, қала маңы.
- климат бойынша: теңіз, континенталдық, орташа, ыстық, т.б.
2. Демографиялық:
- адамдардың жасына сәйкес топтау;
- жыныстық топтау;
- отбасы мүшелерінің санына қарай топтау;
- табыстар дәрежесіне қарай;
- кәсіби құрамына сәйкес — ғылыми қызметкерлер, мемлекеттік
- білім дәрежесіне, діни көзқарасына сәйкес;
- ұлттық құрамға сәйкес топтаулар;
3. Психографиялық:
- халықты әлеуметтік құрамына сәйкес топтау;
- табыстардың дәрежесіне сәйкес;
- өмір салтына сәйкес: жастар, спортпен шұғылданатындар, ақсүйектер;
- жеке басының қасиеттеріне сәйкес: ашуланшақтар, өз-өзіншілігі
4. Мінез-құлықтық (тауарларды таңдауда):
- тауарды кездейсоқ сатып алады;
- сатып алуда пайда, бағалылық көздейді;
- сапалы заттар, төмен бағалы заттар алады;
- клиент болудың тұрақтьшығы, өнімнің қажеттілік дәрежесі:
- өнімге эмоционалдық қатынасы: позитивтік көзқарас, негативтік көзқарас.
2.2 Нарықтық экономиканың үлгілері
Нарық теориясында нарықтық қатынастар әрекет ететін шекараны белгілеудің
- нарық туралы информация іздеумен жөне сол нарықтағы
- келісімдердің шартын белгілеумен және оларды жасаумен байланысты
- тауарлардың сапасын анықтауға, стандарттар жүйесін жасауға, фирманың
- заң жүйесінің көмегімен құқықтық тәртіпті қорғауға жұмсалған
- нарықта ойланбай (оппортунистік) жасалған әрекеттерден болған шығындар.
Шығындардың осы формасын пайдалану өте көп тараған. Шекті
Айналыс сферасындағы шыгындарды теория жагынан дәлелдеу, өндіріс зандары
Осы әсердің дәрежесін білу үшін А.Смит пен Р.Коуздың
А.Смит теоремасы, немесе, айырбас теоремасы бойынша, еркін айырбас
Р.Коуздың теоремасының мәнін былай сипаттауға болады: егер меншік
Қазіргі заманда споттық және мерзімді нарықтар кең тарап
Споттық нарық дегеніміз қолма-қол жеткізілетін нақты тауарлармен сауда-саттық
Мерзімді нарық — Бұл мерзімді контрактар нарығы, яғни
Споттық нарыққа хеджерлер мен саудагерлер қатысады. Сұраныс пен
Саудагерлер болашақта болып қалуы мүмкін спот бағасын болжай
Форвардтық контракт — Бұл контрагенттер арасында биржадан тыс
Әдетте, форвардтық контракт шартында жеткізудің белгілі бір датасы
Фьючерстік контракт — Бұл контрактың предметі болашақта жеткізу
Контрактының предметі болып материалдық активтер — алтын, бидай,
Опциондық контракт. Опцион — Бұл белгілі базистік активтерді,
Орындалу мерзіміне байланысты, опциондар екі типке бөлінеді: американдық,
Дүниежүзілік практикада жасалатын контрактылардың көбі американдық опциондар.
Қазіргі уақытта Қазақстанда барша шаруашылық жүргізудің экономикалық жүйелік
Осы жағдайда нарық экономикасы жоғары дамыған елдер қолданып
• географиялық орналасу;
• табиғи ресурстардың бар болуы;
• тарихи даму жағдайлары;
• халықтың дәстүрі, әдет-ғұрыпы;
• өндіргіш күштердің даму дәрежесі;
• қоғамның әлеуметтік бағытталуы.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық шарттарының әр елдердің өзіне тән
Сонымен қатар барлық нарықтық үлгілердің ортақ көрсеткіштері болады:
• меншіктің әр алуан формаларының болуы;
• тауарлар мен қызметтерге көбінесе еркін баға болуы;
• еркін бәсекенің дамыған жүйесі;
• кәсіпкерлік әрекеттердің кең тарауы;
• экономиканы мемлекеттік реттеудің белгілі жүйесі.
Қазіргі заманда қолданылатын нарықтық үлгілердің бірнешесін атап өтуге
Американдық үлгі. Бұл үлгі «капитализмнің либералдық үлгі» деп
• мемлекеттің экономикадағы реттеуші рөлі өте төмен. Мемлекеттің
• кәсіпкерлікгі барынша қолдау (XX ғ. 80-ші жж.
• халықтың бай, кедей болып әйгілі бөлінуі;
• жалақы айырмашылығының тым алшақтығы. Фирманың бастығының жалақысы
- жетімді түрде қамтамасыз етілмеген топтардың әл-ахуалы жарамды
Жапониялық үлгі. Осы замандағы шаруашылық жүргізу үлгісі дамудың
• ұлттық экономиканың негізгі бағыттарына мемлекет әсері өте
• өзін-өзі қорғаудың дамуы мен нығайтылуының 5-жылдық жоспарларын
• фирмалардың басым көпшілігі жұмысшыларды барлық өмірлік мерзімге
• жалақы дәрежелерінің айырмашылықтары көп емес — фирма
• үлгінің елеуметтік бағытталуы. Әлеуметтік мәселелерді шешу көбінесе
Неміс үлгісі. Әлеуметтік-экономикалық мазмүны жағынан бұл үлгі Жапониялық
Неміс үлгісінің негізгі ерекшеліктері:
• экономикаға мемлекеттің зор әсер етуі. Бұл жағдай
• XX ғ. 70-ші жж.басында Германияда негізгі макроэкономикалық
• Неміс үлгісінде, Жапониялықтай, банктер шешуші рөл атқарады.
• Жапондық үлгідегідей, жалақы дәрежесінің айырмашылығы елеулі емес
Шведтік үлгі. Бұл үлгінің айырмашылықтары: әлеуметтік бағытталу, мүліктік
Француздық үлгі. Бұл үлгінің елеулі ерекшелектері американдық пен
Оңтустік Кореялық үлгі. Осы үлгі Оңтүстік Кореяны қысқа
Оңтүстік Кореяда көп уақыт несие-қаржы сферасында мемлекеттік монополия
Экспорт мәселелері ерекше бақылауға алынған.
Осының алдындағы бесжылдықта (1987-1991 жж.) экономикаға реанимация жасалған
Қытайлық үлгі. Қытайда экономиканы реформалау ауыл шаруашылығынан басталды.
Қазіргі жағдайда ауылдың ілгері дамуы талқыланып отыр. Шаруаларды
Реформа 1984 жылдан қалада басталды. Қытай ғалымдары экономикалық
Теориялық зерттеулерге сүйене отырып, ҚКП XVII съезі экономикалық
Экономикалық реформалар ауылда өнеркәсіптің дамуын жандандырды. Өткен 10
Өнеркәсштеп экономикалық өзгерістердің нәтижесінде, меншіктің әртүрлі формаларын және
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы "Қазақстан Республикасында 1998-2000жж.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы, Заң күші
3. Субъектілердін қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есөп шоттарының Бас
4. Сатмурзаев А.А., Абдыкалыков Т,А. "Бухгалтерский учет в
5. Әбдіқалықов Т.Ә., Сатмурзаев А.А. Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік
6. Тасмағамбетов Т.А., Радостовец В.К., т.б. Қаржы есебі.
7. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ
8. Елисеева И.И., Терехов А.А. Статистические методы в
9. Ержанов М.С. Теория и практика аудита.
10. Казахстанские стандарты по аудиту. С. Х. Кошкимбаев
11. Барышников Н.П. Организация и методика проведения общего
12. Барышников Н.П. Организация и методика проведения общего
13. Белуха Н.Т. Аудит: Учебник. Киев: Знання, 2000.
14. Бурцев В.В. Управленческий аудит системы сбыта бытовой
15. Бухгалтерческий учет и аудит в строительстве Под.
16. Бухгалтерский учет и аудит. 500 вопросов и
17. Бычкова С.М. Аудиторская деятельность. Теория и практика.
18. Бычкова С.М, Доказательства в
19. Витулева Т.П. Бухгалтеру об аудите. М.: Бико,
20. Волковой В.М., Лахова Е.В. Международные стандарты бухгалтерские