МАЗМҰНЫ
Кіріспе……………………………….........................3
I тарау
Ой сыртқы дүниенің ең жоғарғы формасы
Оқушылардың логикалық ойларын дамыту жолдары..............6
Тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысы............8
Тілдік жаттығулар – ой дамытудың негізі........................12
II тарау
Ақыл – ой әрекетін басқару...........................................16
Ойлау тәсілдері.......................................................19
Ойлау формалары...........................................................35
Ұғыммен жұмыс.........................................48
Қорытынды..................................................................59
Пайдаланылғн әдебиеттер.................................61
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Оқыту мен тәрбиелеу процесінде оқушының жан-жақты дамуының қажеттілігі қоғам
Мектепте балаға білім беру мәселесі теориялық ғылымдар жетістігіне сүйенгенде
Ана тілін оқыту әдістемесі тіл білімі мен психологияның теориялық
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
____________________________________________
1Беляев Б. В. Новое в психологии обучения иностранном языком.
2Қазақстан Республикасының 2005 жылға дейінгі білім беру тұжырымдамасы //Қазақстан
Жалпы білім беретін орта мектептерде
оқытып, оқушылардың шығармашылық ойларын қалыптастыру
сай азамат тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі оқыту процесінде
Диплом жұмысының мақсаты:
Қазақ тілі сабақтары барысында оқушының таным процесін, атап айтқанда,
Зерттеу жұмысының міндеттері:
қазақ тілі сабақтарында оқушының ойлау процесін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздерін
қазақ тілі сабақтарында баланың логикалық ойлауын қалыптастырудың ұтымды жолдарын
сабақ барысында ойлау процесін дамытатын әдәс-тәсілдерді белгілеу және олардың
қазақ тілі сабақ барысында оқушының логикалық ойлауын дамытатын әдіс-тәсілдердің
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Диплом жазуда орта мектепте қазақ
Зерттеу әдістері. Диплом жазуда баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау,
Диплом жұмысының жаңалығы:
- қазақ тілі сабақтарында оқушылардың логикалық ойын дамытудың ғылыми-әдістемелік
- қазақ тілі сабақтарында балалардың логикалық ойлауды дамытатын әдістемесі
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында ұсынылып
Зерттеу базалары ретінде Шымкент қаласындағы Т. Тәжібаев атындағы №
Диплом жұмысының талқылануы. Диплом жұмысының нәтижелері 2007 жылғы
Диплом жұмысының құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
Ой – сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы.
Оқушылардың логикалық ойларын дамыту жолдары.
Бүгінгі білім беру жүйесі оқыту процесінің екі аспектісін қарастырады.
Оқушылардың логикалық ойлауын дамыту мәселесі-
Әлемдік психология-педагогикалық әдебиеттерде адамның ойлауын дамыту
Барлық танымдық процестердің арасында ой ең
А.А. Стипановтың пікірінше: “Ойлау – адам соның
Міне, осылайша, ойлау мен логикалық ойлау сияқты
Бұл мәселе бойынша көптеген ғалым әдіскерлердің (
Ойлау формаларын қалыптастыру:
ұғым;
пікір;
ой қорытындылары.
Логикалық ойлау операцияларын қалыптастыру:
Талдау;
Жинақтау;
Салыстыру;
Классификациялау;
Жалпылау;
Нақтылау, т.б.
Ойлау белсенділігі мен өзбеттілігін дамыту:
әр түрлі болжам, пікір айта білу;
мәселені шешудің тәсілдерін ұсыну.
__________________________
1. Степанов. А. А., т. б. Жалпы психология.
2. Жарықбаев. Қ. Б. Психология. А., 1993, 144-бет.
Тіл дамытумен ой дамытудың диалектикалық байланысы.
Қоғамның ойлы да дарынды адамдарға деген зәрулігін
М.Жұмабаев: “Адам ойлау арқасында ғана заңдардың, көріністердің аралығындағы байламды
Ойлау осындай қымбат көрініс болса, әрине, оны өркендету керек.
1.Баланың жанында дұрыс әсерленулер һәм ашық суреттеулердің көп болуына
2. Бала заттарды, көріністерді ұқсас сындары бойынша топ-топқа
3. көріністердің, ойлардың араларындағы байламды олардың қайсысының себеп
А.Байтурсынов: “Бала оқытатындар бала оқытуын жақсы білерге керек.
_____________________________________________
1 Жұмабаев М. Педагогика. А., 1993, 70-71-беттер.
керек, екінші, баланың табиғатын біліп, көңіл сарайын
Балалардың таным процестерін дамытуда мектепте жүргізілетін
Тіл материалдарын небір тиімді әдістермен
Баланы жастайынан ақыл –ой өнеріне қалай баулу
Ойлау – адам таным процестерінің ішіндегі ең күрделі процестің
Ойлау мен тілдің органикалық байланысы
Дүниедегі заттар мен құбылыстар, сонымен
Ойлау әрқашан бір мәселені шешуге
____________________________________________________________
1 Байтұрсынов А. Тіл тағлымы . А., 1992, 433-бет.
2 Выготский А. С. Собрание соч. в 6-томах. М.,
3 Мұқанов М.М. К вопросу генезиса
бір жаңа заңдылықтармен, түсініксіз жайттармен
Ойлаудың басталуына жол ашатын не
Өйткені , ол ақыл-ойды белгісіз мәселені
Ойлау құбылыстар мен заңдылықтар арасындағы
Ойлау мен сөйлеу әр түрлі генетикалық
Сөз бен ойлаудың жалпыламалық
____________________________________________
1 Блонский П. П. Психологтческие произведения. М., 1964, стр.
2 Выготский А. С. Собрание соч. в 6-томах. М.,
3 Бұл да сонда.
жүргізілетін қазақ тілі пәнінің маңызы
Олай дейтініміз, М. Жүмабаевтың пікірінше,“бір ұлттың тілінде
тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай анық көрініп
Бүгінгі мектептің негізгі мақсаты- баланы жалпы дамыту.
Мектепке қазақ тілі материалдарын терең меңгерген сайын оқушыларға ұғымдық
Оқушының жаңа тілдік материалдарды талапқа сай меңгеруі өте маңызды.
1 Жұмабаев М. Педагогика. А., 1993, 72-73 беттер
2 Жұмабаев М. Педагогика. А., 1993
бейнеленбеген. Тіл атағанымен, ақыл-ой үнсіз. Егер сөз бен пікір
мағынасыз қабылданған болса онда еңбегіміздің еш кеткені. Бос сөзді
Кейде осыған қарама-қарсы құбылыс та байқалып қалады: оқушы ұсынылған
Егер оқушы өз ойы мен оқыған материалдарын тіл арқылы
Тіл дамыту мен ой дамытудың диалектиқалық байланысы осылай.
Тілдік жаттығулар – ой дамытудың негізі
Мұғалім әр уақытта бала тілінің мазмұнды да мәнерлі, мағыналы
Мұғалім тілдік жаттығуларды дайындау барысында ақыл-ой операцияларына атап айтқанда,
Көбінесе оқушылар зат пен құбылыстың негізгі белгілері мен
Бақылау жүйелі түрде әр түрлі
Ғылымдардың белгілерін ажырату мен әр түрлі ұғымдарды жалпылау грамматиканы,
(зат есім, сын есім, сан есім, етістік және үстеуді),
Оқушыларды заттар мен құбылыстардың негізгі белгілерін ажырату дағдылары оқығандары
Мұғалім: Саябақта серуендеу сендерге ұнады ма?
Оқушылар: Өте ұнады. Бұл жер өте әдемі. Бұл –
Мұғалім: Күз мезгіліне арналған қандай өлеңдерді білесіңдер?
Оқушылар: Ж.Қашқыновтың «Ұнатам күзді мен», Т.Әлімқұловтың «Күз – береке»
Бұл әңгіме кіріспе бөлімі болды. Мұғалім енді негізгі міндетті
Мұғалім: Балалар, мына ағашқа назар сала қараңдаршы. Күзгі теректің
Оқушылар: Теректің жапырақтары сарғайған. Тек сары ғана емес, қызғылт
Мұғалім: Әне, ана жапырақты қараңдаршы, бұтақтан үзіліп, қалықтап ұшып
Оқушылар: Құсқа ұқсайды.
Мұғалім: Құсқа ұқсай ма? Күзгі тал, қайың жөнінде жазған
Оқушылар:
Қайың, терек басынан
Сарғылт тартып жапырақ.
Жерге түсіп шашылған,
Жел тұрса тек қалтырап.
(Т.Жароков)
Ұшты талдан жапырақ
Сары көбелек секілді.
(М.Әлімбаев)
Мұғалім: Көрдіңдер ме, балалар, құсқа емес, көбелекке теңеген екен.
Міне, осылайша, саябақтағы ағаштардың өзіне тән ерекшеліктері бақыланып, сөз
Серуен барысындағы сұхбат әсерлі де қызықты болып, оқушылар келесі
Міне, бесінші сынып оқушылары астра, георгин, хризантема, райхан, раушан
- Астра ақ, алқызыл, қызыл, ақшыл көк түсті болып
Оқушылардың бұл сүреттеуіне мұғалімнің мынадай жетекші сұрақтары негіз
Оқушылар мұғалімнің бағыттаушы сұрақтарынсыз белгілі бір зат не құбылыстарды
Оқушылар: Бұл – қант, түсі ақ, тәтті, адамдар шаймен
Мұғалім: Ойлаңдар, тағы қандай белгілерін атамай кеттіңдер ?
Оқушылар: Қант қатты болғанмен, суда тез ериді.
Мұғалім: Дұрыс. Қанттың белгілерін атадындар. Енді негізі белгілері мен
Оқушылар мұғалімнің көмегімен қанттың негізгі белгілері(тәттілігі,суда ерігіштігі) мен қосалқы
Мұғалім сиырдың суретін көрсетіп, балаларға оның белгілерін атап шығуды
Мұғалім: Адамдар сиырды не үшін бағады? Тағы қандай белгілері
Оқушылар: Сүті мен еті үшін асырайды.
Мұғалім: Дұрыс. Енді сиырдын негізгі және қосалқы белгілерін ажыратыңдар.
Оқушылар: Негізгі белгілері: сүттілігі мен қоңдылығы, тұяғының айырлығы. Қосалқы
Оқушыларды түрлі заттар мен құбылыстардың түсі мен түріне, көлемі
Іс - әрекеттің белгілерін анықтауда да арнаулы жаттығулар жүргізіледі.
Зат пен құбылыстың мәнді белгілерін ажыратуға дағдыландыратын бірнеше жаттығу
Қауынның (асқабақ, қарбыз, қияр, сәбіз) түрі, түсі, дәмі және
Қауын, қарбыз, асқабақ, қияр, сәбіздердің бірі ерекше белгіге ие.
Күннің, айдын, шамның белгілерін айтындар. Бұлардын бәріне тәң белгіні
Әрі жұмсақ, әрі жылы, әрі мамық (биік, сымбатты, сұлу,
Биік деп кімді (немесе нені), аласа деп кімді (немесе
Көктем мен күзге, қарға мен қараторғайға, бидай мен арпаға,
Бір заттың бірнеше белгілерін атаңдар. Мысалы: пышақ (темірден жасалған,
Адамдар асыққанда (мысалы, жұмысқа), жайбарақат асықпаған кезде (саябақта серуен
Адамдар ашуланғанда немесе дауласқанда қалай сөйлейді?
Досына не дұшпанына қалай қарайды?
Күн қалай жарқырайды, ал ай ше?
Бұлбұл қалай сайрайды, ал қарға ше?
Мұғалім осы үлгілер бойынша өтіліп жатқан материалды бақылау нәтижелерімен
Зат есім мен сын есімдердің мәндерін атаңдар.
Бастауыш пен баяндауыштыңнегізгі қасиеттерін атаңдар.
Қос сөздер мен біріккен сөздерді салыстыра отырып, мәнді белгілерін
Қайталама қос сөздер мен қосарлама қос сөздердің бір-бірінен айырмашылығын
Тұрақты сөз тіркестерінің негізгі белгілерін атаңдар.
Тұрақты сөз тіркестері мен еркін сөз тіркестерін салыстыра отырып,
Түсіндірме сөздік пен аударма сөздіктердің айырмашылықтарын көрсетіңдер.
Ақыл – ой әрекетін басқару
Оқыту процесінде оқушылардың ақыл-ой әрекетін қалыптастырудың негізгі жолы: оның
Оқытудың сапасын арттыруда дамыта оқытудың алатын орны ерекше. Академик
негізгі әдісі – проблемалы ситуация тудыру. Ол әрбір пәннің
Оқушылар проблемалы тапсырмаларды дәл осындай кезеңдерге бөліп, дұрыс шешу
Дамыта оқытуда оқушылардың ақыл-ой әрекетін басқару үшін оқытудың тиімді
Оқыту процесінің тартымды да сапалы болуы мұғалім мен оқушылар
Көптеген мұғалімдер сабақты өткізудің бастапқы кезінде оқушылардың бағдарлау әрекетін
сияқты жарамсыз қылықтарға жол беріледі. Бұл мәселе оқушылардың ақыл-ой
Осыларды тиянақты ұштастыру үшін мұғалім алдына қандай міндеттер қояды?
Оқушылардың грамматикалық терминдерді жан-жақты түсінуі мұғалімдердің біліміне, тәжірибесіне байланысты.
Қазіргі психологияның негізгі талабы – оқушыларға оқу материалдарын түсіндіруге,
Оқушылар үлгеріміне байланысты мұғалім тарапынан түсіндірілетін барлық жаңа әдіс-тәсілдер
Оқыту процесін басқарудың нәтижелілігі мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынасына байланысты.
мұғалімнің оқушыға деген гуманистік қатынасы қажет. Бұл шәкірттерінің шығармашылық
Ойлау тәсілдері
Мәселені шешу процесі бірқатар ойлау операцияларынан құралады. Олар: салыстыру,
Талдау мен жинақтау . Ойлау процесі қабылданатын зат не
Талдау мен жинақтау бір-бірімен тұтас бірлікте болады. Бұлардың тұтастығы
Мәселен, белгілі бір әңгіме мазмұнын талдай отырып, мұғалім сыныпқа
Ойлау процесінің бәрі де осындай схемамен жүреді. Ол әрқашан
Мысалы, тіліміздегі қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, амал-тәсілін, мекенін,
Сонымен, сөйлемде қимыл, іс-әрекеттің, сын-сапаның әр түрлі белгілерін, сипатын,
Біз жоғарыда адамдардың ойлауы Ж1-Т – Ж2 схемасы бойынша
Тіл материалдарын игертуде грамматикалық, фонетикалық және лексикалық талдаудың үлкен
Танымалы ғалым Н.Оразахынова талдау мынадай сатылардан тұратындығын көрсетеді:
Құрамына қарай: бір, екі, үш... құрамды.
Тұлғасына қарай: негізгі, туынды. Туынды түбір, жасалу жолдары: синтетикалық
а) негізгі түбірге сөз тудырушы жұрнақ жалғану арқылы;
ә) серптік жалғауының көнеленуі арқылы;
б) туынды түбірге сөз тудырушы жұрнақ жалғану арқылы.
ІІІ. Құрылысына қарай:
а) дара;
ә) күрделі.
IV. Лексикалық мағынасы.
V. Грамматикалық мағыналары.
а) жалпы грамматикалық мағына;
ә) категориялық грамматикалық мағына;
б) қатыстық грамматикалық мағына.
Сөз құрамына қарай, лексика-грамматикалық мағынасына талдаудың үлгісін ағаштар сөзін
І саты. Бір сөз екі құрамнан тұр: ағаш –
ІІ саты. Тұлғасына қарай негізгі түбір (ағаш), өйткені, сөздің
ІІІ саты. Құрылысына қарай – дара. Өйткені бір
IV саты. Сөзде бір лексикалық, екі грамматикалық мағына бар.
V саты. Лексикалық мағынасы: отын, үй материалы ретінде пайдаланатын
VI саты. Бірінші грамматикалық мағынасы – лексикалық мағынаның жалпылануынан
VII саты. Екінші грамматикалық мағына ( тар ) көптік
Ақылды сөзінің сөз құрамына, лексика-гармматикалық мағынасына талдаудың сызбаша үлгісі:
Бұл сөз екі құрамнан тұр: ақыл-ды.
Тұлғасына қарай – туынды. Себебі синтетикалық тәсіл арқылы жасалған.
Құрылысына қарай – дара.
Сөзде бір лексикалық, екі грамматикалық мағына бар.
Лексикалық мағынасы – адамның ерекше белгісіне берілген атау.
Бірінші грамматикалық мағынасы – жалпыграмматикалық мағына ( сын есім
Екінші грамматикалық мағынасы ( -ды ) зат есімнен сын
Бұл сөз үш құрамнан тұр: әке-шешені.
Тұлғасына қарай – туынды. Өйткені аналитикалық тәсілмен екі түбірдің
Құрылысына қарай – күрделі, қос сөз.
а) қосарлама қос сөз. Өйткені екі басқа түбірдің қосарлануынан
ә) екі сыңары да мағыналы;
б) қос сөздің екінші сыңары қосымшалы.
Сөзде бір лексикалық, екі грамматикалық мағына бар.
Лексиеалық мағынасы – туыстық атау.
Бірінші грамматикалық мағынасы – лексикалық мағынаның жалпылауынан жасалған жалпы
Екінші грамматикалық мағынасы (-ні) – табыс септік жалғауы арқылы
Бұл сөз екі құрамнан жасалған: әуе-жай.
Тұлғасына қарай – туынды. Өйткені аналитикалық тәсілмен екі түбірдің
Құрылысына қарай – күрделі, біріккен сөз.
Сөзде бір лексикалық, бір грамматикалық мағына бар.
Лексикалық мағынасы – мекендік объектіге берілген атау.
Бірінші грамматикалық мағынасы: жалпы грамматикалық мағына (зат есім).
Біз ғалым Н. Оразахынованың түбір сөз синтетикалық немесе морфологиялық
бойынша үнемі талдау жұмысын жүргізіп отыру тиімді екенін айтады.1
Тіл материалдарын талдау ойлау операцияларының бірі болғандықтан онда осылайша
Енді ғалым Базаркүл Омарованың морфологиялық талдау үлгісімен таныстырып өтелік.2
қайтармақ болды. ( Б. Майлин ).
Ағайын-туғандарымен – қосымшалы, мәндес қос көз, деректі, жалпы есім
аға – түбір сөз, атаушы сөз, есім, зат есім,
іні – түбір сөз, атаушы сөз, есім, деректі, жалпы
туғандарымен – тәуелдеулі көмектес септік формалы заттанған есімше
ту – түбір сөз, атауыш сөз, етістік, негізгі етістік,
-ған – қосымша, жұрнақ, сөз түрлендіруші жұрнақ, өткен шақ
-дар – қосымша, жалғау, көптік жалғау
-ы – қосымша, жалғау, ІІІ жақ оңаша тәуелдеу
-мен – қосымша, жалғау, септік жалғау, көмектес септігінің жалғауы,
ақылдасып - өткен шақ көсемше формалы туынды түбір етістік
ақыл – түбір сөз, атаушы сөз, есім, зат есім,
-дас – қосымша, жұрнақ, сөз тудырушы жұрнақ, өткен шақ
болыстан – шығыс септік жалғаулы кірме сөз
болыс – түбір сөз, атаушы сөз, зат есім, жалпы
-тан – қосымша, жалғау, септік жалғау, шығыс септігінің жалғауы,
өтініп - өткен шақ көсемше формалы туынды түбір етістік
өт – түбір сөз, атаушы сөз, етістік, негізгі етістік
-ін – қосымша, жұрнақ, сөз тудырушы жұрнақ, етістіктен етістік
____________________________________________________
1 Оразахынова Н. Сөз құрамын, лексика-грамматикалық
сатылай комплексті талдау. «Қазақ тілі мен
2 Омарова Б. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы мен
2000, 22-23-беттер.
-іп – қосымша, жұрнақ, сөз түрлендіруші, өткен шақ көсемшенің
Әбдірахманды – табыс септік формалы біріккен түбір, зат есім,
Әбді – түбір сөз, атаушы сөз, есім, зат есім,
Рахман - түбір сөз, атаушы сөз, есім, зат есім,
-ды – қосымша, жалғау, септік жалғау, табыс септігінің жалғауы
қайтартпақ – мақсатты келер шақ туынды түбір етістік
қайт – түбір сөз, атаушы сөз етістік
-ар – қосымша, жұрнақ, сөз түрлендіруші жұрнақ, болжалды келер
-т - қосымша, жұрнақ, сөз тудырушы жұрнақ, өзгелік етіс
-пақ – қосымша, жұрнақ, сөз түрлендіруші, мақсатты келер шақ
болды – жедел өткен шақ формалы негізгі түбір етістік
бол – түбір сөз, атаушы сөз, етістік, негізгі етістік
-ды – қосымша, жұрнақ, сөз түрлендіруші жұрнақ, жедел өткен
Б. Омарова осылайша морфологиялық талдауды меңгерген кезде сөз
Мысалы, Қыстауға қонғаннан бері кеш сайын ешкімге білдірмей елеусіз
қыстауға – барыс септік формалы туынды түбір зат есім
қонғаннан - өткен шақ есімше формалы негізгі түбір етістік
бері – көмекші сөз, септеулік шылау
кеш – түбір формалы зат есім
сайын – көмекші сөз, септеулік шылау
ешкімге – барыс септік жалғаулы тұтаса біріккен болымсыздық есімдігі
білдірмей – көсемше формалы туынды түбір болымсыз етістік
елеусіз – етістік негізді туынды түбір, қатыстық сын есім
ғана – көмекші сөз, демеулік шылау
әжесімен – тәуелдеулі комектес септік формалы негізгі түбір зат
оңаша – негізгі түбір, сын-бейне үстеуі
қалады – осы шақтағы ІІІ жақ формалы негізгі түбір
Тіл материалдарын талдауды көрсеттік. Енді жинақтау операциясы қалай жүргізілетініне
Сурет – түбір сөз, атаушы сөз, зат есім,
-шы – қосымша, жұрнақ, сөз тудырушы, зат есімнен зат
Сөзді осылайша талдаған соң, енді жинақтау процесі жүргізіледі.
Суретші – есім негізді туынды түбір зат есім.
Оқушылардың өтілген тіл материалдарын талдауды игеруімен бірге жинақтау операциясына
Қайталау сабағында үстеуден өтілген бүкіл материал кестелер арқылы жинақталып,
Сабақты осылайша өту, біріншіден, тіл материалының әр уақытта берілген
тұтастық оқу мазмұнын қабылдауға игі ықпал етеді, үшіншіден,
Қазақ тіліндегі сөз таптары 4 - 7 – сыныптарда
Мұғалім қорытынды сабақта сөз таптарынан өтілген материалдар кестелер арқылы
қ/с Сөз таптары Сұрақтары Сөйлемдегі қызметі
1. Зат есім Кім? не? кімдер? нелер? 1. Бастауыш.
2. Баяндауыш.
3.Толықтауыш.
4.Анықтауыш.
5. Пысықтауыш.
2. Сын есім Қандай? қай? 1. Анықтауыш.
2.Баяндауыш.
Заттанып барып:
1. Бастауыш.
2. Толықтауыш.
3. Сан есім Қанша? неше?
нешінші? нешеу? 1. Анықтауыш. 2. Бастауыш.
3. Баяндауыш. 4. Пысықтауыш.
Заттанып барып:
1. Бастауыш. 2. Толықтауыш.
4. Есімдік Қай сөз табының орнына жүрсе сол сөз
2. Толықтауыш.
3. Анықтауыш.
4. Пысықтауыш.
5. Баяндауыш.
5. Етістік Не қылды? не істеді? қайтеді? 1.
2. Пысықтауыш.
3. Бастауыш.
4. Анықтауыш.
5. Толықтауыш.
6. Үстеу Қашан? қалай? қайда? қайтіп? не себепті? қайдан?
2. Баяндауыш.
3. Күрделі анықтауыш.
7. Еліктеу сөздер Қандай? қалай?
нені? т.б. 1. Көмекші етістікпен тіркесіп баяндауыш қызметін атқарады.
2. Көмекші етістікпен тіркесіп пысықтауыш қызметін атқарады.
3. Еліктеу сөздер қосарланып келіп пысықтауыш қызметін атқарады.
4. Көмекші етістікпен тіркесіп келіп толықтауыш қызметін атқарады.
8. Шылаулар
Лексикалық мағынасы жоқ , тек сөз бен сөзді, сөйлем
9. Одағайлар
Лексикалық мағынасы жоқ , тек адамның көніл-күйін, сізімін немесе
Міне осылайша, жинақтау нәтижесінде оқушыда сөз таптары жайында естен
Салыстыру. Оқу материалын терең ұғынуда салыстыру ой тәсілі негізгі
Орыстың ұлы педагогі К.Д. Ушинский: “Біз өмірді салыстыру арқылы
Оқушы зат не құбылыстың белгілерін толық білумен бірге мәнді
Салыстыру тәсілін қалыптастыруға арналған жаттығуларды даярлау барысында мына талаптарды
1. Салыстыруға жалпы ұқсас белгілері бар заттар мен құбылыстар
2. Салыстыру тәсілі мақсатқа байланысты ұсынылуы тиіс. Мысалы, қой
3. Салыстыру нәтижесінде оқушы білгілі бір қорытынды жасауы тиіс.
4. Ең алғаш екі зат не құбылыстарды салыстырудан бастап,
5. Салыстырудың қарама-қарсы белгілерден бастап жүргізілгені мақұл. Өйткені мұндай
Мұнан соң оқушылар ұғымдардың арасындағы ұқсас белгілерін табуға қызығады.
Ойлаудың бұл тәсіліне жаттықтыру алдын салыстыруды жүргізу жолымен үлгісі
Мұғалім: Балалар, борщқа қандай көкөністер пайдаланады?
Оқушы: Орамжапырақ, картоп, пияз, қызылша, қызанақ.
Мұғалім: Олар бір-біріне ұқсай ма?
Оқушы: Жоқ, ұқсамайды.
Мұғалім: Бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар?
Оқушы: Қызылша қызыл түсті, орамжапырақ көкшіл түсті, пияз сарғыш
Мұғалім: Тағы қандай айырмашылықтары бар?
Оқушы: Пияз ащы, қызылша тұшы, ал орамжапырақ мен картоп
Мұғалім: Бұлардың енді қандай ұқсас белгілері бар?
Оқушы: Бұларды адам асқа пайдаланады, көктемде егіп, дақылдарын күзде
Оқушылар мұндай жұмыс түріне төселгеннен кейін, мұғалімнің жетекші сұрақтары
Оқушыларға мына заттар мен құбылыстарды салыстыруға ұсынуға болады: Өсімдіктер:
Оқушының сыныптан сыныпқа өскен сайын жаттығулар күрделеніп, бірнеше заттарды
Сынып өскен сайын салыстыру тәсілі одан әрі жетілдіріле түседі.
Күн батарда
Сәулесі шашыраған күн қып-қызыл алтын табақтай болып, аспан мен
Мұндай салыстыру жаттығулары балаға сөз құдіретін терең танытуға, айтайын
Жоғары сыныптарда абстрактілі заттар мен құбылыстар, адамдардың жеке типтік
Мұндай жаттығу жұмыстары материалды терең қабылдауды қамтамасыз етумен
Тіл әр түрлі грамматикалық формалардың болатыны белгілі. Мәселен, септік
Көптеген грамматикалық құрылымдар арасында айырмашылықтармен бірге біршама ұқсастықтар да
Ұқсастық жақтары: екі сөздің де түбірі зат есім, табыс
Айырмашалығы: баланы – септеудің жай септеу түрі, баламды –
Осындай жұмыстар нәтижесінде оқушыларбір ұғым мен екінші ұғымды, белгілі
Оқушылыр кейде сөз таптары мен сөйлем мүшелерін шатастырады, (
Салыстыру әрекетін грамматиканың кез келген тақырыбын өтерде пайдалануға болады.
Ұқсастық жақтары: бұлардың екеуі де еркін сөз тіркестері, екі
жалғаулар арқылы байланысқан, байланысу формасына қарай бұлар меңгере байланысқа
Айырмашылықтары: бірінші сөз тіркесіндегі (баланы көреді ) басыңқы
Оқушылар бұл сөз тіркестердің бір-бірімен салыстыра отырып олардың айырмашылықтары
Мұндай жаттығу жұмыстары балалардың зейінін активтендіріп, грамматикалық ұғымдарды нақтылап
____________________________________________
1 Гоноболин Ф.Н. Психология. А., 1976, 187-бет
қызметін белсенді етеді»1 деген пікір бұл әдістің тек математика
Абстракциялау. Салыстыру операциясы абстракциялау (абстракциялау латын сөзінен abstractio -
Абстракциялау операциясына қарама-қарсы операцияны нақтылау дейді. Абстракциялау операциясы заттар
жинақтаумен байланысты болса, нақтылау абстракциялық ұғымды соған сәйкес келетін
Мектептегі қазақ тілі сабақтарында осы ойлау операцияларының қайсысы жиі
толық түсінуге мүмкіндік бермейді. Бұл тек абстракциялау операциясының негізінде
____________________________________________
1Рахымбек Д.Орта мектепте математиканы оқыту әдістемесі. Шымкент, 2003,67-бет
2 Мұқанов М.М Жас және педагогикалық психология.
3 Жарықбаев Қ.Б. Психология. А., 1993, 149-бет
осылардың екі арасында көзге бірден біліне қоймайтын белгілеріне сүйене
Ойлау формалары
Ұғым-ойлаудың бастапқы формасы. Ойлау ой операцияларымен
бастапқы формасы болып ұғым есептеледі. Ұғым дегеніміз-нәрселер тобының
1) есім сөз; 2) заттың санын, саналу
Тағы бір мысал келтірейік. «Еркін сөз тіркестері» деген ұғымда
байланыста айтылады; 3) тіркескен сөздер анықтауыштық, толықтауыштық және пысықтауыштық
Ұғым тілдік материалдар мен сөздердің негізінде туып,өмір сүреді. Сөз
қабағы. Мысалы,жалпы ауыл туралы ұғым «ауыл» деген сөзбен
Жоғарыда келтірген мысалда ойлау арқауы болып тұратын ауыл. Ой
Айтылуы бірдей сөздердің түрлі ұғымдарды білдіретін кездері де
____________________________________
1Тұрғынбаев Ә.Логика. Алматы,2000,22-бет
құрал.Осындай омоним сөздер контексте дұрыс қолданылмаса ұғымдардың беретін мағынасы
Әрбір ұғымның мазмұны мен көлемі болады.Ұғымның мазмұны дегеніміз-нәрселер класының,тобының
Мысалы, «Сөйлемнің бірыңғай мүшелері» деген ұғымға мынандай мәнді белгілер
Егер ұғымның мазмұны болмысты дұрыс белгілендірсе, болмысқа
Ұғымдарда нәрселердің белгілері жайында білім болумен қабат, сол ұғымның
Ұғымның көлемі дегеніміз--мәнді белгілері сол ұғымда бейнеленген
Нәрселердің көлемі түрліше болуы мүмкін.Мысалы, «жұрнақ» деген ұғым
Ұғымдардың мазмұны мен көлемі арасында белгілі бір қатынастар
Ал «Шартты бағыныңқылы сабақтас» деген ұғымның көлемі «сабақтас құрмалас»
Жаңа белгілердің есебінен ұғымның мазмұны кеңи түседі. Мысалы,
атаулы сөйлемнің қандайы болсын, ол- жай сөйлем, демек «атаулы
мазмұнындағы белгілер көбірек. Алайда көлемі жағынан «атаулы сөйлем»
Сөйтіп, көлемі кең ұғымдардың мазмұны тарлау болады. Ұғымдардың
Мұны былайша түсінуге болады: ұғымның мазмұны неғұрлым кең болса,оның
Тағы бір мысал келтірейік. «Белгісіздік есімдігі» деген ұғымның ішінде
«есімдік» деген ұғымның барлық белгілері бар. Бірақ белгісіздік есімдігінің
Есімдікке анықтама бергенімізде мына белгілерді ғана атаймыз. Есімдік
Тіл біліміндегі ұғымдар бір-бірімен өзара байланысты, бір-бірімен
Кейбір ұғымдар арасында байланыс өте әлсіз,елеусіз болады.
Мұндай сөздердің мазмұны бір-біріне алыс
Ал қалған барлық ұғымдар салыстырмалы ұғым болады.
Егер екі немесе одан да көп ұғымдардың
Бұл қатынастар түсінікті болу үшін
Сыйыспалы ұғымдардың топтарын қарастырайық.
Тепе-теңдік қатынасы. Өздерінің мазмұнында айырмашылық болса
«тұрақты сөз тіркестері». Бұл екі
Тепе-теңдік қатынас- бірінің үстіне бірі салғанда, үйлесіп
(1-сурет) Бір ұғымның көлемі (фразеологизмдер) (А),
Мысалы, «оқшау сөздер» және «қаратпа сөз»,
«Жамбыл Жабаев» және «ХХ ғасырдың
Бағыныштылық қатынас. Бағыныштылық қатынаста жалпылығы кемірек
Мысалы, «етістік» және «сөз табы» (2-сурет)
Жалпылығы кеңірек (тектік) ұғым- бағындырушы ұғым
Егер бағыныштылық қатынастағы екі ұғымның
А- сөз табы
В-етістік
С-есімше
3-сурет
Тағы мысал келтірейік. «Тура толықтауыш» ұғымның
А-Тұрлаусыз мүшелер
В-Толықтауыш
С-Тура толықтауыш
4-сурет
Бағыныштылық қатынасқа тіл білімінде көптеп мысалдар келтіруге
болады. Оқушылар мұндай жаттығуларды орындау арқылы
Көлемдердің ішінара сәйкестік қатынасы. Көлемдері ішінара
5-сурет
Және бір мысал келтірейік. «Жазушылар» мен «ғалымдар», «ұстаздар» мен
«спортшылар» мұнда да «жазушылардың» бірқатары «ғалым»,
«ғалымдардың» бірқатары «жазушы» болады.
Осы сияқты көлемдері ішінара үйлесіп келетін
Қатар бағыныштылық қатынас. Бір тектік ұғымға
Мысалы, «қатаң» , «ұяң», «үнді» ұғымдары қатар
Тағы бір мысал келтірейік. «Дыбыс
ұғымдары қатар бағыныштылық қатынаста, олай
Яғни,қатар бағыныштылық қатынас дегеніміз-- жалпы текке
Мысалы,
Қатар бағынышты- А,В және С
Д- оқшау сөз
А-қаратпа сөз
В-қыстырма сөз
С-одағай сөз
6-сурет
Қатар бағынышты ұғымдардың ( қаратпа сөз,қыстырма сөз, одағай
Және бір мысал келтірейік. «Қосымшалар арқылы
табылады.
Қарама-қарсылық қатынас. Бұл ұғымға жататын
Мысалы, «жақсы» және «жаман» бұл ұғымдардың
Ұғымдарды анықтау. Сөз ұғымды тануда грамматикалық тілдік
Ұғымға қалай анықтама беруге болады?
ұғымға анықтама беруде оның негізгі
Адам деп өз ара қарым-қатынаста
( тілі,санасы, еңбекке икемді қолы) мен тектік
Грамматикалық ұғымдарға анықтама беруде де
Құрылысына қарай анықтама негізгі екі
Жоғарыда келтірген мысалда «жұрнақ» деген ұғым
Мұғалім сабақ барысында белгілі бір тілдік ұғымның негізгі белгілерін
салмай, негізгі түр ерекшеліктерін мысалдар келтіре отырып оның толық
Шылау деп толық лексикалық мағынасы жоқ, сөз бен
Дәл осындай анықтауларды кез келген тілдік ұғымдарға бергізуге болады.
Оқушыларды ұғымдарға дұрыс анықтама беруге қалыптастыру үшін мынадай ережелер
1. Анықтаманың өлшемділігі: анықтама берілетін ұғымды басқа ұғымдардан
2. Анықтамада тек негізгі белгілері таңдалуы тиіс.
ажырататын елеулі қасиеттері көрсетілген.
3. Берілген анықтама теріс болмауы тиіс. Мысалы, «Үстеу есім
4. Анықтамамда бос сөздер болмауы керек. Бұл анықталатын ұғымды
Мысалы, қосымша дегеніміз-сөзге үстеме мағына беретін қосымша.
Жоғары сыныптардағы қазақ тілі курсында жаңа ұғымдарға анықтама беруді
1. сабақ барысында кездескен жаңа ұғымдар туралы алғашқы түсініктер
2.ұғымдардың негізгі белгілерін айқындау және анықтаманы оқушылардың өздеріне қорындылату;
3.ұғымдардың анықтамасын оның мазмұнын дәл ашатындай тұжырымдату;
4.тілдік терминнің мағынасы мен ұғымның анықтамасы арасынадағы
байланысты ашу;
5.ұғымның қолдану функциясын көрсету.
Мектепте жүргізілген зерттеу жұмыстары мен нәтижесі белгілі бір ұғымға
Ұғымның мағынасын толық та дәл ашылмаған анықтамалар.
Мысалы: Бір сөздің қайталанып айтылуы арқылы жасалатын сөздерді қос
2.Тектік ұғымдарға қатысты берілген қате анықтамалар.Анықтама берілетін ұғымның тегі
3. Түрлік белгілерге байланысты қате анықтамалар. Анықтама берілгелі тұрған
Келтірген анықтамада біріккен сөздің жаңа бір ұғымды білдіретін
4. Ұғымға берілетін анықтамаға оның негізгі емес қасиеттерін қосуға
Анықтаудың орнына жүретін амалдар:
көрсету-өзі көріп, ұстап қана түсінік алатын заттармен таныстыруға тура
суреттеу- жеке заттар мен құбылыстарды немесе қандай да болса
мінездеме беру – қандай да болса бір зат
салыстыру – қандай да болса бір ұғымды оның
айыру–бір ұғым мен екінші ұғымдардың арасындағы айырмашылықтарды көрсетуде пайдаланылады.
Түсіндіру мен дәлелдеу. Тіл материалдарын меңгеру барысында оқушылар
Егер оқушы тіл жаттығуларын талдау барысында тек грамматикалық терминдерді
Оқушылардан бастауыш сыныптарда-ақ жаттығуларды талдау, жинақтау барысында өзі айтқан
Оқушы жаттығу мен жазбаша жұмыстарын орындау барысында қате
Тіл заңдылықтарын дұрыс түсінбегендіктен қате пікір қалыптасады. Міне сондықтан
--Балалар, атау тұлғалы зат есім сөйлемде кім? не? деген
Мұғалім:
-- Дұрыс, атау тұлғалы зат есім тұрлаулы сөйлем
Атқара алатын болса, мысал келтіріп дәлелдеңдер.
Оқушылар көп ізденістің нәтижесінде атау тұлғалы зат есім (темір
Міне, осындай материалды талдай отырып дәлелдеу оқушының ойын ұштайды,
Ұғымды бөлу. Ұғымның көлемін қалай ашуға болады?
Және бір мысал келтірейік. «Сөйлем» деген ұғымды оған енетін
Ұғымдарды бөлудің екі түрі бар. Олар: бірінші, белгілердің түрінің
Бөлудің негізін құрайтын белгілерінің түр өзгерісіне қарай бөлінуші ұғымды
мүшеге (политомияға) бөлуге болады. Мысалы, «Сөйлем мүшелері», «тұрлаулы» және
«пысықтауыш» болып бөлінеді десек бұл үш мүшелі
Ұғымды бөлуде оның негізі болып табылатын белгісін дұрыс таңдар
негізгі белгі етіп алсақ, онда ол «хабарлы» «сұраулы», «лепті»
Оқушылар ұғымдарды бөлу барысында мынандай ережелерді басшылыққа алуы тиіс.
1.Бөлу шамалас немесе толықболуы тиіс. Мұны қалай түсінуге болады?
Бұл ереже екі жағдайда қате болуы мүмкін. Бөлу шамадан
шамадан тыс кең, сондықтан қате болып шығады.
2. Бөлу бір негіз және мәнді белгі бойынша жүргізілуі
Мұны былайша түсінуге болады. Тектік ұғымды бөлу үшін
құрамына қарай (бір, екі, үш құрамды).
мағынасына қарай (сапалық және қатыстық).
Тұлғасына қарай (негізгі, туынды).
Құрамына қарай (дара, күрделі).
Басты ескеретін мәселе бөлінуші ұғымның негізі ретінде біз тек
3. Бөлу мүшелері бірінен-бірі өзара
Бөлу дұрыс жүргізілсе бөлу мүшелері бір- бірінен тысқары болады.
Мысалы, «етістіктің шақтарын»: «осы шақ», «келер шақ» және
деп бөлсек, онда бөлу мүшелері бір-бірінен тең дәрежеде тысқары
4.Бөлу секірмелі болмауы тиіс. Тектік ұғымды бөлу мүшелеріне
Дихотомиялық бөлу. Дихотомиялық бөлу дегеніміз-тектік ұғымды, яғни
Дихотомиялық бөлу тіл білімінде теориялық және іс-тәжірибелік жаттығуларда да
Дихотомиялық бөлу көптеген ғылыми зерттеулерде де кеңінен қолданылады. Өйткені
Ұғыммен жұмыс.
Мектепте қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарындағы оқу
барлығы да белгілі бір жүйемен алынған абстрактылы ұғымдардан тұрады.
Біз жоғарыда ұғымның мәнді, мәнсіз белгілері болады
жылан да жұмыртқалайды, сол себепті оларды да құс
оқушы не дерін білмей қиналады.
Баланың қатесі неде? Оның құс ұғымының мәнді, мәнсіз белгілерін
өз деңгейінде ажырата алмауында деп түсінген дұрыс. Құс атаулының
келетіндігін түсіндіргенде ғана «құс» ұғымын
Сол сияқты қазақ тілі сабағында мұғалім бастауыш пен
жауап береді; 4) баяндауышпен жақ жағынан жекеше, көпше түрде
Ал баяндауыштың негізгі белгілері: 1) бастауыштың ісін, жай-күйін білдіреді;
5) кейде бастауышсыз-ақ сөйлемге ұйтқы болады.
Бұл ұғымдардың (бастауыш, баяндауыш) ұқсас белгілеріне сөйлемдегі сөздердің басын
Міне осылайша, бұл екі ұғымның өзгешеліктері
Қазақ тілі сабақтарында ұғымдарды меңгертуде мынадай жаттығу жұмыстарын жүргізуге
1. Берілген тілдік ұғымдардың мазмұнын анықтату. Мысалы, «сөйлем»
ұғымының мазмұнын анықтауда оларға тән белгілерді атап
Осылайша балаларға «үндестік заңы», «антоним», «синоним», «қос сөздер»
2. Белгілі бір тілдік ұғымның көлемін анықтату. Мысалы, «оқшау
3. Тағы бір мысал келтірейік. «мекен пысықтауыш» және «пысықтауыш»;
Оқушылар бұл ұғымдардың көлемін салыстыра отырып «пысықтауыштың» көлемін
4. Ұғымдардың мазмұнын анықтату. Ұсынылып отырған ұғымдардың қайсысының мазмұны
5. Тепе-теңдік қатынастағы ұғымдармен жұмыс және олардың схемасын сыздыру.
6.Бағыныштылық қатынастағы ұғымдармен жұмыс. Мысалы, «Сөйлемнің айқындауыш мүшелері» және
7.Тектік ұғымды айқындау. Мысалы, «қиысу», «матасу», «меңгеру», «қабысу», «сөздердің
8. Бағындырушы ұғымды айқындау. Мұғалім оқушыларға бір-біріне бағынған бірнеше
А-сөз табы
В-сан есім
С-есептік сан есім.
Мынандай жаттығуларды ұсынуға болады. «Етістік», «өздік етіс», «етіс»,
9.Ұғымдардың ішінара сәйкестік қатынастарын таптыру. Мұғалім зат есімдерді өткенде
А-саясаткер,оңтүстік қазақстандық,қазақ
В-мұғалім, аңшы, жүргізуші
10.Берілген ұғымдардың ішінен қатар бағыныштылық қатынаста болатындарын анықтатып, олардың
«салыстырмалы шырай», «ашық рай », «асырмалы шырай», «сын есім»,
ұғымдарының жалпы ортақ тегі- «сын есім» екенін табуы керек.
А= сын есім
В= жай шырай
С= күшейтпелі шырай
d= салыстырмалы шырай
е = асырмалы шырай
11. Берілген сөздердің ішінен бір-біріне қарама-қарсы қатынастағы
Мысалы, жоғары, жақсы, тез, төмен, баяу, жаман, т.б. сөздерді
12. Белгілі бір текке енбейтін ұғымдарды даралау. Мысалы, «қос
«Қос сөз», «біріккен сөз», «қысқарған сөздердің» тегі –
Тағы бір мысал келтірейік. «Сұрау есімдігі», «өздік есімдігі», «ортақ
13. Белгілі бір ұғымның ең жақын тегін таптыру. Мысалы,
Оқушылар «шартты бағыныңқылы сабақтас» пен «қимыл-сын бағыныңқысы сабақтас» ұғымдарының
14. Тектік ұғымның көлемін ашу. Оқушыларға белгілі бір тектік
15.Оқушыларға бірнеше тілдік анықтамалар беріп, олардың дұрыстығын не бұрыстығын
д) Айтылу мақсаты жауап қайыруды қажет ететін сөйлемді сұраулы
16. «Зат есім», «есімдік», «есімше», «одағай», «түбір сөз», «туынды
17.Дұрыс бөлінген ұғымдарды бір бөлек, қате бөлінген ұғымдарды бір
бөлінеді. в) сөйлемдер хабарлы, сұраулы лепті, жай сөйлем және
Сабақ барысында оқушыға тектік ұғымның көлемін аштыру жаттығуын мысал
Көптен күткен көктем де келді. Күн жылынып, қар
Біз жер аудардық.. Атам кетпенмен жүйек салды. Жүйектерге шалғам,
Көріп отырғанымыздай, оқушы «Көкөніс» ұғымының мазмұнын толық аша алмаған.
Классификациялау. Ұғымдарды бөлу нәтижесінде түрлік ұғымдар шығатынын, оларды бөлудің
деп атайды. Классификация түрлік ұғымдардың тармақталған жүйесін көрсетеді. Бөлу
Бөлудің жоғарыда қарастырылған түрлерінен классификацияның айырмашылығы-ол ғылымда және күнделікті
Сонымен, классификация дегеніміз-зат пен құбылыстарды өзара ұқсастықтары мен олардың
Балалар мазмұны, құрылымы мен құрамы әр түрлі грамматикалық ұғымдармен
Ысқақова Р., Ғабитов Т. Логика А., 2004, 33-бет.
мәнді белгілеріне сүйене отырып, кез келген сөзден оның түбірін,
Белгілі бір заттарды негізгі белгілеріне қарай классификациялауды үйрету де
оқушыларды логикалық ойлау әрекетіне жаттықтыру болып табылады. Мысалы, мұғалім
арыстан, қой, ешкі, жолбарыс,сиыр, қасқыр,аю, жылқы, түйе сөздерін ұсынып,бұлардың
Үй жануарлары: қой ,ешкі,сиыр,жылқы, түйе.
Түз жануарлары, жыртқыштар: арыстан жолбарыс,қасқыр т.б.
Егер мұғалім бұларға қоса қаз, үйрек, тауық,
Құстар: қаз, үйрек,тауық,күркетауық.
Қазақ тілі сабақтарында сөздерді, сөз таптарын, сөйлемдегі қызметіне т.б.
Мұғалім фонетика саласын аяқтаған кезде,оқушылардың білім деңгейін анықтау мақсатында
1)Дауысты дыбыстардың қатысына байланысты:
Құлын,қант,бұлт,қоян,аю Жуан дауысты дыбысты сөздер
әже, жүрек Жіңішке дауысты дыбысты сөздер
Кітапхана,әсемпаз Жуан,жіңішке дауысты дыбыстар,аралас сөздер
2)Буын санына байланысты:
әже,жүрек,қоян,аю Екі буынды сөздер
Құлыншақ, әсемпаз Үш буынды сөздер
Кітапхана Төрт буынды сөздер
3) Буын түрлеріне байланысты:
әже, аю Ашық буынды сөздер
Қант,бұлт Бітеу буынды сөздер
Қоян,жүрек,кітапхана,әсемпаз Аралас буынды сөздер
4)Дыбыс пен әріптің сай келу-келмеуіне байланысты:
Қоян,аю әрпінен дыбысы көп
әже,көгершін,әсемпаз,кітапхана әріптері мен дыбыстары тең
5) Айтылуы мен жазылуындағы айырмашылықтарына байланысты:
Құлыншақ, жүрек Жазылуы мен айтылуында
айырмашылықтар бар
әже, қант, бұлт,кітапхана, әсемпаз Жазылуы мен айтылуында
айырмашылық жоқ.
Міне, мұндай жұмыстар балалардың зейінін активтендіреді
Ұғымдарды шектеу мен жалпылау. Күнделікті ойлау жүйесінде біз
Ұғымдарды жалпылау дегеніміз – жалпылығы кемірек ұғымнан
жалпылығы кеңірек ұғымға көшу. Ал, ұғымдарды шектеу дегеніміз,
оған керісінше, жалпылығы кемірек ұғымға қарай көшу болып табылады.
Ұғымдарды шектеу қалай жүргізіледі? Шектеу – тектік ұғымнан
Ал жалпылау түрлік белгілерді шығарып тастау арқылы шектеуге кері
Қорыта айтқанда, оқушы грамматикалық ұғымдарды игеру арқылы
Балада ұғымды қабылдау тілдік құбылыстарды бақылау,топтау,талдау және классификациялау т.б.
Психолог ғалымдар ұсынған (Ә. Алдамуратов, А.А. Любинская, Е.Н. Кабанова-Меллер,
меңгерілетін ұғымды белгілейтін фактілерді (сөздерді) бақылау мен іріктеу;
игерілуге тиісті әрбір жаңа ұғымды талдау, ондағы белгілі бір
берілген ұғымды негізгі емес белгілерінен дерексіздендіру (абстракциялау), салыстыру т.б.
жаңа ұғымдарды бұрыннан мағынасы таныс сөздермен белгіленген тиісті тектерге
Қорытынды
Оқушылардың қазақ тілі сабақтарында логикалық ойлауын дамыту дәрежесін
Эксперименттің мақсаты: қазақ тілі сабақтарында оқушының логикалық ойлауын дамытатын
Анықтау экспериментті барысында бақылау және эксперимент топтары белгіленді: эксперимент
(2-бет).............................................................................................................................
Эксперименттің бірінші кезеңінде бақылау сыныптарының тәжірибеге дейінгі көрсеткіші мынадай
«2»-13 %; «3»- 48 %; «4»- 25 %;
Эксперименттің екінші кезеңінде қазақ тілі сабақ барысында оқушының логикалық
(4 бет).................................................................................................
бақылау сыныптарының қалыптасу экспериментінің көрсеткіші нәтижесі «3» баға –
Қорыта айтқанда, зерттеу барысында қазақ тілі сабақтарында оқушылардың логикалық
қалыптастыру; ұғым, пікір, ой қорытындылары. 2) Ойлау операцияларын қалыптастыру:
3) Ойлау белсенділігі мен өзектілігін дамыту: әр түрлі болжам,
Ойлаудың бастапқы формасы болып табылатын ұғымның көлемі мен мазмұны
Ал ұғымның көлемі дегеніміз – мәнді белгілері сол ұғымды
Ұғымдардың мазмұны мен көлемі арасында белгілі бір қатынаста болады.
Егер екі немесе одан да көп ұғымдардың көлемдері жолағымен
Сыйыспайтын ұғымдар жеке-теңдік қатынаста, бағыныштылық қатынаста, ішінара сәйкестік қатынаста,
Қазақ тілі курсында жаңа ұғымдарға анықтама беруде мына төмендегі
1. сабақ барысында кездескен жаңа ұғымдар туралы алғашқы түсініктер;
2. ұғымдардың негізгі белгілерін айқындау және анықтаманы оқушылардың өздеріне
3. ұғымдардың анықтамасын оның мазмұнын дәл ашатындай тұжырымдату;
4. тілдік терминнің мағынасы мен анықтамасы арасындағы байланысты ашу;
5. ұғымның қолдану функциясын көрсету.
Пайдаланылған әдебиеттер
Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992, 433-бет
Блонский П.П. Психологические произведения. М.,1964, стр.500
Выготский А.С. Собрание соч. В 6-томах. М.,1982, стр105
Гоноболин Ф.Н. Психология А.,1976 187 бет
Жарықбаев Қ.Б. Психология. А., 1993, 144 бет
Жұмабаев М. Педагогика А., 1993, 70-71 беттер
Мұқанов М.М. К вопросу генезиса внутренной речи в связи
Омарова Б. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы мен морфологиясы
Оразахынова Н. Сөз құрамын, лексика грамматикалық мағынасын сатылай комплексті
Рахымбек Д. Орта мектепте математиканы оқыту әдістемесі. Ш.2003
Степанов А.А. Жалпы психология А., 1980, 219 бет
Тұрғынбаев Ә. Логика А., 2000, 22 бет
Челпанов Г.И. Логика А. 1948, 25 бет
Ысқақова Р., Ғабитов Т. Логика А., 2004, 33 бет
Челпанов Г.И. Логика. Алматы, 1948, 25-бет.
5
Сөз
Ақылды
Әке-шешені
Әуежай
Үстеу
мағынасына қарай
сұрақтары
жасалуы
Мезгіл үстеулері
Мекен үстеулері
Сын-қимыл үстулері
Себеп-салдар үстеулері
Мөлшерлік үстеулері
Күшейткіш үстеулері
Мақсат үстеулері
Қайдан?
Қалай?
Қашан?
Қайда?
Негізгі үстеулер
Туынды үстеулер
Күрделі үстеулер
Күрделі туынды үстеулер
A=B
етістік
сөз табы
1-сурет
2-сурет
А
А
В
С
А
В
С
Дәрігер-
лер
Қарағанды-
лықтар
С
В
А
А
Д
антоним
жаман
жақсы
сын есім
А
В
С
В
А
А
d
С
е
В
е
С
В
Үстеу
Төмен
жоғарыыы
Сын есім
жаман
жақсы
Е
А
В
С
Д
Д
С
В
А