Мазмұны
Кіріспе 5
1 Ақшаның қажеттілігі, мәні және түрлері 6
1.1 Ақшаның пайда болуы және оның мәні 6
1.2 Ақшаның қажеттілігі 7
1.3 Ақшаның формалары мен түрлері 9
2 Қазақстандағы ақша жүйесі мен құрылымы 16
2.1 Қазақстандағы ақшаның тарихы және реформасы 16
2.2 Қазақстандағы ақша қызметінің негізгі заңдылықтары 19
2.3 Қазақстанда осы заманғы ақша жүйесі 20
3 Экономикасы дамыған елдердің ақша жүйесі 22
3.1 Шет елдердің ақшасы 22
Қорытынды 24
Қолданылған әдебиеттер тізімі 25
Кіріспе
Ақша дегеніміз – тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі,
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарқоғамдық еңбектің
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі үлесін
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі
1 Ақшаның қажеттілігі, мәні және түрлері
1.1 Ақшаның пайда болуы және оның мәні
Экономикадағы ақшаның пайда болуын, мәнін, қызметі мен рөлін
Ақшаның пайда болуы, жаратылысы және мәні туралы ортақ
Біріншісі ақшаның туындауын мемлекеттің немесе адамзаттың жалпы келісімді
Келесі тұжырым ғылыми көзқарас болып саналады, ол тауардың
Құн тауарларды бір-біріне айырбастау кезінде ғана анықталуы мүмкін
Тауар айырбасының дамуы тауарлар құнының әр түрлі формаларының
- қарапайым немесе кездейсоқ форма, ол алғашқы қауымдық
- толық немесе жайылыңқы формадағы құн егіншілер мен
- Құнның жалпы формасы. Тауарлық әлемнен жалпы балама
Әр түрлі аймақтарда осындай тауар ретінде әр түрлі
Тауарды үлкен кеңістік ортасынан барлық басқа тауарлар ығыстырған
- Құнның ақшалай формасы ары қарайғы айырбас нәтижесінде
Сондықтан да ақшаның мәні мынада болады, яғни тауарлық
Ақшаның мәні үш қасиеттің біртұтастығымен өрнектеледі:
- Ақшаның жалпы тікелей айырбасталу қасиеті бар, яғни
- Ақша тауардың айырбас құнын бейнелейді. Соның көмегімен
- Ақша тауарда жинақталған жалпы жұмыс уақытының көрінісі
1.2 Ақшаның қажеттілігі
Нарқтық экономиканың әрекет етуі механизмін түсіндіру үшін ақшаның
Қоғамдағы ақшаның қажеттілігі тауар өндірісі тауар айналысының дамуынан
Ақша – бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы, тауар
Ақша жалпыға ортақ балама ретіндегі тауар өндірісі мен
Ақша өндірістік қатынастардың барлық жиынтығының маңызды буыны, онсыз
Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар, бірақ
Ақша – қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар
Ақшаны өзен үстінен өткен көпірмен салыстыруға болады, оның
тауарлар
ұлттық өнімнің жиынтық
шығыны
ресурстардың
төлемі
ресурстар – ақша
1.1 сызба - Дж.Долан, Д.Кемпбеллдің сызбасы.
Сызбада тауарлар мен қызметтер ағымы көрсетілген, оларды үй
Осы жағдайда барлық ресурстар үй шаруашылықтарына тиесілі, бұл
Ішкі айналымда ел маштабындағы жиыньық айналымдағы ұлттық табыс
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол шығындалған
Сонымен қатар ақшаның болуы мынадан туындайды:
- Шаруашылық қызмет нәтижелерін нақты өлшегіштерде ғана емес,
- Меншік нысандарының әр түрлі болуымен және оларға
1.3 Ақшаның формалары мен түрлері
Ақша айналымының тарихы мынаны дәлелдейді, яғни ақша біртекті
Ақшаның материалдық-заттық ерекшеліктеріне сәйкес оны толыққұнды және толыққұнсыз
Толыққұнды ақша – номиналды қны сатып алушылық құнымен
Толыққұнды емес ақша – сатып алушылық құны ақша
Ақша өзінің даму эволюциясында мынадай сатыларды өтті:
Металдық;
Қағаздық;
Несиелік;
Электрондық ақша.
Металл ақшалар – бұл толыққұнды, нағыз ақшалар, олардың
Монета – бұл заңмен бекітілген формасы, сыртқы пішіні,
Мемлекет монетадағы таза металдың қурамын (пробасын), салмағын, массасын,
Металл ақшалар өз дамуында ұзақ жол жүрді, яғни
Алғашқы монеталар біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырда Лидия
Өз бейінін монетада кескіндеген тұлға А.Македонский болды.
Айналымға сәйкестендірілген, стандартты монеталардың енгізілуі ақшалардың толық көлемде
Монеталар толыққұнды, сонымен бірге айырбастық болып бөлінеді. Ртолыққұнды
Айырбас монеталары арзан түсті металдардың қоспаларынан дайындалады, олардағы
Монеталарды құю эмиссия ретінде қарастырылады. Эмиссия латындық «emissio»
Ақшаның рөлі тарихи тұрғыда алтынға бекітілген. Алтынның барлық
Біріншіден, тұрақты, әдемі, жеңіл, шығынсыз бөліну сияқты табиғи
Екіншіден, оның жоғары құны бар, яғни басқа металдармен
Алтынды өндіру – өте қиын әрі капитал сыйымды
Алтынның негізгі өндірушілері болып Оңтүстік Африка Республикасы, Ресей,
Қазақстанда көптеген алтын кеніштері бар, шамамен алғанда алтынның
Тауарлық өндіріс пен айналым көлемдерін кеңейту айырбас операцияларының
Оларға ұсақ монеталар, қағаз және несиелік ақшалар жатады.
Қағаз ақшалар – нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихи тұрғыда
Қағаз ақшалардың өзіндік құны жоқ, егер оларды шығару
Табиғаты бойынша қағаз ақшаларға тұрақсыздық тән екендігін атап
Әрбір егеменді мемлекет өзінің ұлттық валютасын, яғни өз
Өндірістің дамуы, коммерциялық және банктік несиелеу саласының кеңеюі
Қағаз ақшалар сатып алу және төлем құралдары ретінде
Қағаз – ақша айналымы үнемі көмекші сипатта болады.
Несиелік ақшалар – айналымдағы толыққұнды ақшаларды алмастыратын және
Тауарларды сатып алу бойынша ірі мәмілелерге банктердің несие
Несиелік ақшалар өз дамуында мынадай сатылардан өтті: вексель,
Вексель – бұл вексель айналысының заңымен бекітілген мерзім
Аудармалы вексель (тратта) – вексель беруші кредитордың (трассант)
Вексель абстрактылығымен, яғни құжатта мәміле түрі жөніндегі ақпараттың
Демек, вексель несие және ақшалық есеп айырысу құралы
Вексельдерді пайдалану айналым шығындарын үнемдеуге ықпал етеді. Қазіргі
Вексельді айналым нәтижесінде банкноттық айналым пайда болды.
Банкнота – бұл эмитент банктің міндеттемесі. Ол вексельден
Қазақстандағы банкноттардың эмитенті болып Ұлттық Банк саналады, олар
Банкноттың айналым кеңістіктегі несиелік ақшалардың әрекет етуін кеңейтуге
Несиелік ақшаның келесі түрі чек болып табылады.
Чек – бұл талап бойынша құрылған қатаң есеп
Ішкі айналымдағы чектер банктерден қолма-қол ақшаны алу үшін:
Есеп айырысу чектері орден сипатында болады. Шот иелеріне
Банк қызметіне механикаландыру мен автоматтандыруды енгізу, банктік есеп
Электрондық төлемдер жүйесі қоғамның өте кең тобының өміріне
2 Қазақстандағы ақша жүйесі мен құрылымы
2.1 Қазақстандағы ақшаның тарихы және реформасы
Қазақстан территориясында ғалымдармен табылған ең көне ақша –
Мемлекеттік шығындарды өтеу үшін үкімет қағаз ақшаны қолданысқа
Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Қазақстан териториясында әр түрлі
Қайта құру кезеңінде бір адамның ауыстыратын ақшасының ең
1991 жылы 23 қаңтардан бастап бір уақытта салымдарды
Қайта құру жағдайында өндірістің құлдырауымен бірге айналыстағы ақша
1990 жылы нақты ақшаның эмиссиясы 25 млрд рубльді
1991 жылы қаңтарда «1961 жылғы 50 және 100
КСРО ыдыраған соң кеңес валютасы – рубль бірінші
КСРО ыдыраған соң ақшаны дезинтеграциялау процессі өте күрделі
КСРО республикаларының егемендігі жарияланғаннан кейін барлық 15 ұлттық
1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағаннан кйін Қазақстан ТМД-ның
1993 жылдың 23 шілдесінде Ресейдің Орталық банкі кеңес
Қазақстан Республикасы Президенттің Жарлығымен екі күн өткен соң
1992 жылғы бірінші жартысында-ақ Қазақстан Республикасының жетекшілері ендігі
1993 жылы 12 қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
Қолма-қол ақшалардың, рубльдік шоттардың, салымдар мен міндеттемелердің теңгеге
Қазақстан Республикасының 16 жастан асқан барлық азаматтары 100
15 қарашадан 18 қарашаға дейінгі аралықта халық теңгемен
Кәсіпорындардың баланстарындағы рубльмен берілген активтер мен пассивтер екі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі валюталық бағамын: 1 доллар=4
Инфляцияның өсуі біршама ірі ақша купюраларын қажет етті.
Сонымен Қазақстан теңгесі соңғы жылдары тұрақты төлемқұралы болып
Қазақстанға ұлттық валютаның сәтті енгізілуі, әрі қарай оның
2.2 Қазақстандағы ақша қызметінің негізгі заңдылықтары
Қазақстан Республикасының ақша туралы заңдар «Ақша аударымдары және
- Жалпы түсініктер;
- Төлемдер;
- Ақша аударымдары;
- Қорытынды.
Бұл 4 бөлім бірге 41 мақаланы құрайды. Негізгілеріне
Бұл заңның «төлемдер» атты 2 бөлімінде, төлемдердің атқаратын
Заңның 3 бөлімінде ақшаларды аудару туралы жазылған осы
2.3 Қазақстанда осы заманғы ақша жүйесі
Ақша жүйесі – қандай да бір елде ақша
Ақша жүйесі өз эволюциясында ақша – тауар қатынасының
- ақша жүйесін ұйымдастырудың принципі;
- ақша бірліктерінің атауы;
- ақша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі;
- ақша айналымын ақша-несие тұрғысынан реттеудің тетігі.
Ақша бірлігі – барлық тауар бағаларын өлшеуге және
Ақша-несие айналымының тетігі – ақша несиелік реттеу құралдарының
Ақша-несие саясатының негізгі құралдарына мыналар жатады:
- Ұлттық банктің банктерге несиесі бойынша сыйақы мөлшерлемелерінің
- Ұлттық банкте депозиттелген ең аз шамадағы міндетті
- Мемлекеттік құнды қағаздарды сату және сатып алу
- Банктерге несие;
- Валюта нарығындағы интервенция;
- Айрықша жағдайларға жекелеген түрлердің несиелік операциялардың деңгейі
- Ресми есептік мөлшерлеме.
Қазақстан осы заманғы ақша жүйесінің көп айырмашылық жоқ,
- ресми ақша өлшеміне (валютаға) 100 тиыннан тұратын
- теңге мен алтынның ресми арақатынасы белгіленбейді;
- қолма-қол ақшаны шығарудың айырықша құқығына Ұлттық банк
- теңге мен суррогаттардан басқа ақша бірліктерінің шығарылуына
- заңды төлем күші бар ақша түрлеріне банктің
1994-1998 жылдары теңге көп құнсызданды, осының нәтижесінде ұсақ
Қазақстан Республикасы Ұлттық банк банкноттар мен металл монеталардың
Ұлттық банк айналымға шығарған банкноттар мен монеталар барлық
Ұлттық банк банктер мен олардың клиенттеріне жаппай қызмет
3 Экономикасы дамыған елдердің ақша жүйесі
3.1 Шет елдердің ақшасы
Экономикасы дамыған елдердің осы заманғы ақша жүйесі алтын-қағаз
АҚШ-тың ақша жүйесі. АҚШ-тың ақша бірлігіне айналымға 1786
Ұлыбританияның ақша массасы. Ақша бірлігі – фунт стерлинг.
Ақша жүйесі 1971 жылға дейін он екі еселік
Англия Банкі айналымдағы ақша массасын ашық нарықтағы операциялар,
«Еуро» еуропалық валюта зонасы. Бүгінгі таңда Еуропалық Одақта
Ресейдің ақша жүйесі. 1995 жылдың 12 сәуірінде қабылданған
Ақша айналымын ұйымдастырумен байланысты шығындарды кеміту мақсатында 1998
Қорытынды
Қазіргі замандағы қоғамда ақша өте үлкен және алуан
Ақшаның нарықтық экономикадағы рөлі ақша жинақтарын қалыптастырудың механизмдерін
Ақша айналамының тарихы мынаны дәлелдейді, яғни ақша біртекті
Ақшаның материалдық-заттық ерекшеліктеріне сәйкес оны толыққұнды және толыққұесыз
Толыққұнды аша – номиналды құны сатып алушылық құнымен
Толыққұнды емес ақша – сатып алушылық құны ақша
Ақша өзінің даму эволюциясында мынадай сатыларды өтті:
- металдық;
- қағаздық;
- несиелік.
Экономикалық категория ретіндегі ақшаның мәні олардың қызметтерінде көрініс
Сөйтіп, қорыта айтқанда ақшалар ертеден адамзаттың пайда болуымен
24
Өнім нарығы
Фирмалар
Отбасы шаруашылығы
Ресурстар нарығы