ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
1. Ақша айналысы, оның заңы, ақша массасы 4
1.1. Ақша айналысының сипаттамасы және оның заңы 4
1.3. Ақша массасы және ақша базасы 7
2. Ақша жүйесі 10
2.1. Ақша жүйесі және оның эволюциясы 10
2.2. Ақша жүйесінің негізгі элементтері 11
3. Инфляция 17
3.1. Инфляция ұғымы және оның себептері 17
3.2. Қазақстандағы инфляциялық процестің дамуы 23
Қорытынды 26
Қолданылған әдебиеттер тізімі 28
КІРІСПЕ
Ақша адамдарға ежелден таныс. Бірақ оның қалай пайда
«Ақшаның соңынан ерме – оған қарама-қарсы жүр», -
Ендеше осы бәріміз ұмтылатын ақша төңірегінде, оның қоғам
1. Ақша айналысы, оның заңы, ақша массасы
1.1. Ақша айналысының сипаттамасы және оның заңы
Ақша айналысы — шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы
Ақша айналысының объективтік негізіне де тауар өндірісі жатады.
Ақша айналысының құрылымына қолма-қол ақшалар айналысы мен қолма-қолсыз
Қолма-қол ақшалар айналысы нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған
Қолма-қолсыз ақшалар айналысы — қолма-қолсыз ақшалар айналымынын ақшаларының
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар — чектер, пластикалық карточкалар электрондық
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс
Құн заңы және оның айналыс аясында пайда болу
Оның пікірінше, ақша айналысының заңының мәні ақшаның айналыс
Ақша айналысының заңы — тауарлар айналысы үшін қажетті
Ата =
Бұл жерде бір айта кететіні, ақшаның төлем құралы
Айналысқа қажетті ақша санын мынадай формуламен бейнелеуге болады:
мұндағы Ақ — айналысқа қажетті ақша саны;
Стб — сатылатын тауарлар бағасының
Нтб. — несиеге сатылған тауарлар бағаларының сомасы;
Мтс — міндеттемелер бойынша төлемдер
Өтс — өзара өтелетін төлемдер сомасы;
Аос — айналыс және төлем құралы ретіндегі ақша
Осындай жағдайларда айналысқа қажетті ақша санына өндірістің дамуының
Айналысқа қажетті ақша санына мыналар кері ықпал етеді:
• несиенің даму дәрежесі, себебі қаншалықты тауарлардың басым
• қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
• ақша айналысының жылдамдығы.
Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның
Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз
Ақша айналысын қолдап отыру шарттары мен заңдары мынадай
1.3. Ақша массасы және ақша базасы
Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы
Ақша массасы — жеке тұлғаларға, кәсіпорындармен мемлекетке тиісті
Белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша
Өнеркәсібі жағынан дамыған елдердің қаржылық статистикасында ақша массасын
• Ml агрегаты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды
• М2 агрегаты, ол М1 агрегаты қосылған
• МЗ агрегаты, ол М2 агрегаты қосылған арнайы
• М4 агрегаты, ол МЗ агрегаты қосылған ірі
АҚШ-та ақша массасын анықтауда төрт ақша агрегаты, Жапония
Қазақстанда ақша массасы Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі
Қазақстан Республикасында Ұлттық банктің 12.01.1995 ж. Директорлар кеңесінің
Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (MB) — бұл
MB = СІС + RR + DCB,
мұндағы СІС — айналыстағы нақты ақшалар; :
RR — міндетті резервтер;
DCB — екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі коршоттағы
мұндағы Н — айналысқа шығарылған банктік билеттер; С
Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі кезде ақша-несие статистикасын
• МО (айналыстағы қолма-қол ақша немесе банк жүйесінен
• Ml = МО + банктік емес заңды
• М2 = Ml + теңгедегі басқа да
• МЗ (ақша массасы) = М2 + банктік
• Аудармалы депозиттер — 1) әрқашан айыппұлсыз және
3) төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады. Аудармалы депозиттер қысқа
• Басқа депозиттер — негізінен, ол белгілі уақыт
2. Ақша жүйесі
2.1. Ақша жүйесі және оның эволюциясы
Әр елдің тарихы қалыптасқан және тиісті заңмен бекітілген
Экономикалық-әкімшілік тарату.
Нарықтық экономика жүйесі.
Биметалды ақша жүйесі. Бұл жүйеде валюталық металл болып
Монометалдық ақша жүйесі. Бұл жүйеде валюталық металл ретінде
Алтын монометалдық ақша жүйесінің үш түрі болды:
алтын - монеталық стандарт. Бұл стандартта алтын ақшаның
алтын — құйма стандарты. Бұл стандарт бойынша банкноттар
алтын — девиздік стандарт. Бұл стандартта жеке елдердің
Бұл жерде айта кететін маңызды нәрсе - алтын
Өткен ХХ-ғасырдың отызыншы жылдарының басында дүние жүзінде айырбасталмайтын
Кейінгі кезеңдерде, несиелік ақша белгілерінің айналымы негізінде, екі
СДР - арнаулы өзара қарыз құқықтары 1969 жылы
2.2. Ақша жүйесінің негізгі элементтері
Қазіргі жағдайда ақша жүйесі бірнеше элементтерден құралады. Оның
Елдің ақша бірлігінің аты. Бұл элемент, әр елдің
Ресейде ХVIII-ғасырда, кейбір княздықтарда қолданылған күміс құймалар "рубль"
Қазақстанда, егемендік алғаннан кейін 1993 жылдың 15-қазанында шығарылған
Қазақстанның ақша бірлігінің — «теңге» деп аталауы, менің
Қорыта айтқанда, содан бері үш ғасырды артқа салып,
Эмиссия тетігі. Ақшаны айналымға шығару және оны айналымнан
а) қолма-қол емес ақшаның айналымға шығару және оны
б) қолма-қол ақшаны айналымға шығару және оны айналымнан
— Айналымдағы ақша жинағының құрылысы. Бұл ұғым екі
— Ақша мен несиені реттеу тетігі. Бұл ақша-несие
— Ақшаның құнын белгілеу тәртібі. Бұл, осы елдің
Ақша түрлеріне заңды төлем құралы болып табылатын: несиелік
Эмиссиондық жүйе — бұл әр елдің орталық банктерінің
3. Инфляция
3.1. Инфляция ұғымы және оның себептері
Инфляцияның мазмұны мен оқыған әрбір оқулықта әр түрлі
Менің ойымша, бұл анықтаманың басты кемшілігі, айналымдағы ақша
1999 жылы, Алматыда шыққан "Толық экономикалық, орысша қазақша
Бұл анықтамадан байқайтынымыз, ең басты мәселе табыстың өсуінде
«Инфляция (латын. inflatio, аудармасы — «қабыну», «ісіну») —
Инфляция — бұл кез келген экономикалық даму үлгісіне
Қазіргі инфляция мынадай факторларға байланысты:
1) Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын жабуға пайдаланылған
2) Ақшалай емес факторларға: қоғамдық өндірістегі теңсіздікке, шаруашылықтың
Аталған факторлардың қанат жаюына байланысты инфляцияның екі типі
Сұраныс инфляциясы мынадай факторлардың әсерінен туындайды:
• әскери шығыстардың өсуі, яғни әскери техникалардың азаматтық
• мемлекеттік бюджет тапшылығы және ішкі қарыздардың өсуі,
• несиелік экспанциялау, яғни елдің орталық банкінің коммерциялық
• импортталған инфляция, яғни шетел валюталарын сатып алу
• ауыр өнеркәсіп саласына өте көп мөлшерде инвестиция
Шығын (ұсыныс) инфляциясы — бұл баға белгілеу процесіне
• еңбек өнімділігінің өсуін азайту және өндірістің құлдырауы;
• көрсетілетін қызметтің маңызының артуы;
• бір өнім бірлігіне жұмсалатын шығынның өсуінің жеделдетілуі,
• энергетикалық дағдарыс.
Инфляция жағдайында қағаз ақшалар мыналарға қатысты құнсызданады:
• алтынға;
• тауар;
• шетел валютасына.
Бірінші жағдайда қағаз ақшамен берілетін алтынның нарықтық құны
Инфляцияны мынадай белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
1) Инфляциялық процестің сипатына қарай:
• ашық инфляция, яғни бағаға ешқандай да кедергі
• жабық инфляция, яғни тауар тапшылығы жағдайында бағаға
• инфляциялық шок, яғни бір мезетте бірден баға
2) Таралу орнына қарай:
• локальдық инфляция, яғни баға бір ғана елдің
• дүниежүзілік инфляция, яғни кейбір елдер топтарын немесе
3) Бағаның өсу қарқынына қарай:
— баяу инфляция — баға баяу қарқынмен біртіндеп
— орташа инфляция — баға тез қарқында жылына
— ұшқыр инфляция — баға жылына 500-ден 1000%-ға
Өнеркәсібі дамыған елдер үшін бірінші түрі тән болса,
Инфляция қарқынының статистикалық көрсеткіші — тұтыну бағаларының индексі
Тұтыну бағаларының индексі тауарлар мен қызметтердің түрлерін қамтитын
Тұтыну бағаларының индексін (ТБИ) есептеуде мынадай формула қолданылады:
_ Ағымдағы жылдағы тұтыну қоржынының бағасы. Базалық жылдағы
Тұтыну бағаларының индексінің үш сандық мәні болуы мүмкін:
— баға индексі 100%-ға тең болады, яғни баға
• баға индексі 100%-дан жоғары, мысалға 140%-ға тең.
• баға индексі 100%-дан төмен, айталық 80%-ғa тең,
Инфляцияның тигізетін әлеуметтік-экономикалық салдарларын мынадан көруге болады:
• халық топтары, өндіріс сферасы, аймақтар, шаруашылық құрылымдары,
• халықтың, шаруашылық субъектілерінің ақшалай жинақтарының және мемлекеттік
• бағаның әркелкі өсуі нәтижесінде өнеркәсіп салаларындағы пайда
• жұмыссыздықтың өсуі;
• халық шаруашылығына деген инвестицияның қысқаруы;
• амортизациялық қорлардың құнсыздануы;
• бағадағы, валютадағы және пайыздағы алыпсатарлық ойындардың ұлғаюы;
• көлеңкелі экономиканың белсенді түрде дамуы;
• ұлттық валютаның сатып алу қабілетінің төмендеуі;
• қоғамның әлеуметтік топтарға бөлінуі.
Жоғарыда аталған инфляцияға ықпал ететін факторлар мен оның
Инфляциялық процестің жағдайларына байланысты ақша айналысын тұрақтандыру формаларына:
Ақша реформасы — ұлттық ақша бірлігін тұрақтандыруға, елдің
Ақша реформалары мынадай әдістер көмегімен жүзеге асырылады:
— жаңалау, яғни құнсызданған ақша бірлігін жою туралы
— қалыпқа келтіру, яғни ақшаның бұрынғы алтындық құрамын
— деноминация, яғни «нольдерді қысқарту» әдісімен ақшаның номиналдык
Сонымен қатар, инфляцияға әсер ететін факторларға жауап ретінде
Дефляциялық саясат — бұл ақша-несие саясаты арқылы ақшаға
Табыс саясаты — бағаға және жалақыға бақылау жасау
Біздің елімізде бағаға бақылау ҚР монополияға қарсы саясат
Әлеуметтік мотивтерге байланысты антиинфляциялық саясаттың бұл түрі өте
Индексациялау — ақшаның құнсыздану нәтижесінде болған зиянның орнын
Бұл әдіс 1999 жылы 5 сәуірде ҚР Үкіметінің
Сонымен қатар осы әдістің көмегімен бұрынғы КСРО-ның Жинақ
3.2. Қазақстандағы инфляциялық процестің дамуы
Қазақстанның 1993 жылдың қазанына дейін Ресейдің рубльдік аймағында
Ресей үкіметі мен рублдік аймақты қайта құру жөніндегі
Осындай жағдайда тұрлаулы бағамды Ұлттық ақшаның шығуы инфляцияның
Бірақ кең өріс алып кеткен өндірістің құлдырауы, ауыл
1994 жылдың бірінші тоқсанында-ақ инфляцияның, орташа өсу қарқыны
Кейінірек, Үкімет пен Ұлттық банкінің қатал монетарлық саясат
Ақшаның айналымдағы саны азайса бір жағынан оның бағамын
Инфляцияның Қазақстандағы ең төменгі шегі 1998 жыл болды,
Қорытынды
"Ақша - зат емес, ол қоғамдық қатынастар жиынтығы".
Ақша - тарихи дамыған экономикалық категория (санат). Ол
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әр түрлі
Сонымен қатар қазіргі кезде кәсіпорындарды жекеменшіктендіру де, мемлекеттік
Ақша нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуде айналыстағы ақша массасының
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Нормативтик құжаттар мен заңдар
1. «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы» ҚР заңы.
2. «Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және
3. «Қазақстан Республикасының банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу,
Әдебиеттер
1. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың редакциялығымен. —
2. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие, Алматы,
3. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина
4. Финансы. Денежное обращение. Кредит/Под ред.
5. Саниев М.С. Ақша, несие, банктер. Алматы, 2001ж.
2