МАЗМҰНЫ
Кіріспе 2
1 Тарихи мәліметтер 3
2 Мыс өндірісі 4
3 Мыстың химиялық, физикалық, механикалық кәсіпілімдік қасиеттері 5
4 Мыстың қорытпалары, олардың қасиеттері және қолдану аймағы
5 Айқындау өлшемдерінің есептері 13
Әдебиеттер тізімі 19
Кіріспе
Машина жасау саласының жарақтаушы – инженерін дайындауда кәсіпілмдік
Құрылғылық металл жадығаттарымен қатар машина жасауда түсті металл
Металдар табиғатта таза күйінде өте сирек кездеседі. Олар
Мыс табиғатта алтын және күміс сияқты тума металл
1 Тарихи мәліметтер
Мыс ғасыры – немсе энолит дәуірінен қола дәуірінен
Адам баласы мыс металын мыңдаған жылдар бойы пайдаланып
Мыстың адам баласына біздің жыл санағымызға дейін 7-5
Сол ұзақ дәуірде мыс Мысыр жерінде Сынай түбегінде
Европада мыс өндіру ісі ХІІ ғасырдың екінші жартысынан
Америкада мыс өндірісі ХІХ ғасырда ғана пайда болды.
2 Мыс өндірісі
Мыстың басқа элементтермен (қола) адам баласы ерте заманнан
Кейбір капиталистік мемлекеттердегі мыс өндірісінің жайын мынадай
1913 жылы АҚШ-та дүние жүзі бойынша қорытылған мыстың
АҚШ-та қорытылған мыстың өндірістің түрлі салаларында жұмсалуының мөлшері
а) электр өндірісінде 48-52%;
б) автомобиль өндірісінде 9,6-10,3%;
в) темір жол транспортында 0,5-1,8%;
г) басқа тұтыну салаларында 34-35%.
Басқа мемлекеттерде тұтынатын мыстың мөлшері, шамамен, АҚШ өндірісінің
Мысты минералдардың түрі сан алуан. Бірақ, олардың көпшілігі
Мыс өнімдерінің жанама өнімдері. Түсті металлругия кәсіпорындарның жанама
Үйінді шлак пен күкірт газдарының жылуды жылыту жүйелернің
3 Мыстың химиялық, физикалық, механикалық кәсіпілімдік қасиеттері
Мыстың физикалық қасиеттері..
Мыс-қызғылт сары түсті, соғылғыш, созылғыш, жұмсақ металл. Ол
Балқу температурасы 1083(С, қайнау температурасы (600(С-ге тең, аллотропиялық
Мыс жылу мен электр тоғын жақсы өткізеді. Бұл
Мыстың химиялық қасиеттері.
Мыс-Менделеевтің периодты жүйесінің І тобындағы химиялық элемент,
Құрғақ ауа мысқа әсер етпейді. Ал ылғал ауада
Азот қышқылымен оның тұз қышқылымен қоспасы мысты жақсы
Екі валентті мыстың хлориді, бромиді, сульфаты, нитраты –
Мыстың механикалық қасиеттері.
Оның беріктік шегі (((((((Мн/м (((((( кг/мм), салыстырмалы ұзаруы
4 Мыстың қорытпалары, олардың қасиеттері және қолдану аймағы
Мыс қорытпалары
Легрлеуіш элементтер ретінде қалайы, мырыш, қорғасын, никель, алюминий,
Сонымен мыстың ең негізгі екі қорытпасы: 1) жез
Қола мне жез үшін сан реті әртүрлі. Деформацияланатын
Құйма жез бен қолада оның атын білдіретін қорытпа
Жез
Жез-дегеніміз негізгі легрлеуші элементі мырыш болатын екі немесе
1-сурет. Cu–Zn күй жай кесте сызбасы
Мыс пен мырыш қорытпаларында қатты күйде алты фаза
(-мырыштың мыстағы қатты ерітіндісі, бөлме температурасында мырыштың мыстағы
(- CuZn қосылысымен электрондық типтің (электрон саны/атом саны=3/2)
(-қатты ерітіндісі Cu5Zn8 қосылысының 21/13 электрондық типі
(-(/( электрондық типінің СuZn8 қосылысы негізіндегі қатты
(-қатты ерітінді, осы қатты ерітіндінің негізіндігі химиялық қосылыс
(-мыстың мырыштағы қатты ерітіндісі.
Технологиялық принцип бойынша жез қысыммен өңделетін және
Қола
Мыстың әртүрлі элементтер (қалайы, алюминий, берилий, қорғасын, кремний,
ХХ ғасырда құрамында қалайы жоқ, бірақ әртүлі сипаттамалары
Кремнилі қола қысыммен кесіп жонып өңдеуге ыңғайлы әрі
Берилилі қоланы қыздыру арқылы өңдегеннен кейін оның төзімділігі
Қорғасынды қолада дейін қорғасын бар. Мұның жылу
Мыс-қалайылы құйма қорытпаларының құрамы тепе-теңдік жағдайдан ауытқиды, сондықтан
14%-ға дейінгі қалайыдан құралған жасытылған қола құрылымы бойынша
Қоланың жоғары құймалық қасиеті қоладағы аз шөгуімен сипатталады.
Қоланың сұйықтай аққыштығы төмен, себебі ликвидус және солидус
Қалайының мыстың механикалық қасиеттеріне әсері мырыштікіне сәйкес келеді,
Құйма қолада эвтектоидтық қаттының болуы қажалуға жоғары қарсылықты
Қоланың жоғары химиялық төзімділігне байланысты одан арматуралар
Мыс рудалары
Мыс рудалары - құрамынан мыс алу экономикалық жағынан
Мыс рудалары сом және сеппелі тарамшалы болып бөлінеді,
Дүние жүзіндегі барланған мыс қорының 40%-тен астамы мысты
Өндірістегі қоланы арзандату үшін 5-10% мырыш қосылады. Мырыш
Подшипниктер жасайтын қорытпа ретінде қорғасынды қолалар пайдаланылады. Олардың
Мыстың алюминимен, кремнимен, берилимен және басқа да элементтермен
Мыстың алюминимен, кремнимен, берилимен және басқа да элеметтермен
Бағалы механикалық және технологиялық қасиеттерге алюминилі қола ие.
Қолдану аймағы
Мыс көптеген комплексті қосылыстар түзеді. Мыс сульфидін өртеп
Мыстың тиімді механикалық қасиеттері мен электр тоғын жақсы
Бүкіл дүние жүзі бойынша өндірілетін мыстың төрттен бірі
Мыстың едәуір шамасы қорытпа түрінде пайдаланылады. Олардың ішінде
5 Айқындау өлшемдерінің есептері
Cu-Tі. Мыс – титан
50 ат. % Cu құрамды қорытпалыр (1-сурет). Бұл
Үлгілер 1200(-қа дейінгі температурада пісірілген кварцтелген құбырда жылумен
Tі2Cu болжанған фазасы Tі3Cu2О (соңғысының құрамы айнымалы болу
(((() аумығының шекарасы алдымен магнетермиялық Ті негізді қорытылған
Кристалдық құрылым. Ті2 Сu фазасының - элементарлық ұяда
Ті3Сu фазасының торы Сu3Аu (құрылымдық тпи L12) бұрмаланған
[3,5] жұмыстардың берілгендері бойынша бұл фаза жоқ. [2,4]
Cu –Mg. Мыс –магний.
Ерігіштік күй жай кестесызбасы [1] жұмыста аз зерттелген
1-кесте
Cu-Mg жүйесіндегі сипаттмалы құрамдар сал. % (ат. %
Сипаттамалық нүкте Әдебиеттер
[2] [3] [4]
(((gCu2 эвтектикасы 9,7
(21,9)
725( (9,5
(21,5)
728-730( 9,7
(21,9)
722(
MgCu2 799( 797( 819(
MgCu2Mg2Cu эвтектикасы 35,0
(58,4)
555( 32,5-33
(55,6-56,1)
555( 34,6
(57,9)
552(
Mg2Cu 570( 570( 568(
Mg2CuMg эвтектикасы 66,6
(83,9)
480( (69
(85,3)
485( 69,3
(85,5)
485(
Магнидің мыстағы қатты күйдегі ерігіштігі әлі толық белгісіз
Барлық зерттеушілер микроскопиялық пен рентгенографиялық әдісті қолданған сияқты
2,3 ат. % Cu қосқанда магнидің қайнау температурасы
Кристалдық құрылым. (-фазасының тор периодының өлшемдері (7, 8,
MgCu2 фазасы С15 құрылымының прототипі болды (элементарлық ұяшықта
Cu-Fe. Мыс – темір
1900 жылға дейінгі әдебиет [1] жұмыста жүргізілген, ал
Мыс пен темір әртүрлі пропорцияда ери ме әлде
Бұл сәйкеспеушілікті жою үшін фазалар ережесінде сұйық күйдегі
[7] жұмыс негізінде, әсіресе [16], сондай-ақ [17-19] жұмыстар
Ликвидус қисығы [7, 5,6, 16, 18] жұмыстарда анықталды.
3-суретте берілген қисық (16( жұмыстың берілгендері бойынша тұрғызылған.
Эвтектоидтық тепе-теңдік үшін (((((Cu) жүргізілетін температуралар жылыту мен
(Cu) фазасының шекарасы [24], [25] және [26] жұмыстарда,
Мыстың (-темірдегі ерітіндісі қазіргі уақытқа дейін нақты анықталмаған,
Cu-Ga. Мыс – галий
Бүкіл жүйенің күй жай кестесызбасы ең бірінші [1]
Солидус пен (-фазасының ерігіштік қисығы микроскопиялық анықталған. Тор
Мсықа бай аралық фаза электрондық қосылыспен электрондық шоғыр
(1, (2 және (3 фазалары (-жез құрылымның модификациясы
Кристалдық құрылым. (-қатты ерітіндісінің тор периодының мәні (((
Әдебиеттер тізімі
А.П. Гуляев Металловедение.- М.: ((Металлургия((, 1986.
Ю.М. Лахтин, В.П. Леонтьева Материаловедение.- М.: ((Машиностроение((, 1990
И.А. Оңаев Түсті ауыр металдар.- А., 1976.
Қазақ совет энциклопедиясы 4-том, 1974.
Қазақ совет энциклопедиясы 6-том, 1975.
Қазақ совет энциклопедиясы 8-том, 1976.
1
20