ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І. Ұлттық банк, оның мақсаттары мен міндеттері және қызметінің
1.1. Ұлттық банкінің құрылымы мен басқару органдары
1.2. Қазақстан Республикасындағы банктерді ашу мен олардың қызметін ұйымдастырудағы
ІІ. Ұлттық банктің функциялары мен жүргізетін операцияларын талдау
2.1. Ақша айналасын басқару және ақша массасы
2.2. Ақша-несие саясаты мен негізгі құралдарын талдау
2.3. Банк қызметін реттеу мен қадағалау әдістерін талдау
ІІІ. Ұлттық банктің банк ресурстарын қалыптастыру шаралары
3.1. Банк ресурстарының құрылымы және түрлері
3.2. Банктің инвестициялық операциялары
3.3. Шетелдік тәжірибедегі орталық банктердің басқару ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Мен дипломдық жұмысынды «Ұлттық банк, оның құрылымы мен функциясы»
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және қаржы шаруашылығы:
Соның ішіндегі банкке келетін болсақ, банктер – банк жүйесінің
Кейбір ғалымдардың пікірікше, алғашқы банктер капитализмінің мануфактура тұсында және
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде –
«Банк» сөзі «banco» деген ағылшын тілінен аударғанда «айырбас столы»
Алғашқы банктердің Италияда пайда болу себебі, - сол уақыттарда
Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға болмайтынын,
Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне біртіндеп
Банктер қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан мыс қалмады. Банктің
Банк капиталының Қазақстанға енгізілу мерзімі ХІХ ғасырдың аяғын қамтиды.
Ресейдің мемлекеттік банкі 1860 жылы өз қызметін бастап, барлық
Басқа мемлекеттердің Орталық эмиссиялық банктерінен Ресей мемлекеттік банкінің айырмашылығы,
Мемлекеттік банктін бөлімшелері Қазақстан территориясында ірі сауда-өнеркәсіп қызметінің орталығы
Ірі коммерциялық банктер қатарында салалатын Сібір сауда – банкісінің
Жалпы, бірінші дүниежүзілік соғпатың бестапқы кезеңінде Қазақстанның әр аудандарында
Ал, КСРО-ның Мемлекеттік банкісінде халық шаруашылығының барлық салаларын қысуа
Барлық республикада, оның ішінде Қазақстанда барлық банктердің республикалық мекемелері
Қазақстандағы қайта құру тұсындағы банк жүйесінің дамуы, КСРО-да соңғы
Бұл реформалық өң жақтары ретінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды
70 жыл бойы КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда
1989 жылдан бастап, елімізде алғашқы коммерциялық банктер, кооперативтік және
1990 жылы Қазақстан Республикасы өз егемендігін жариялағаннан бастап нарықтық
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған «ҚазКРО-ғы банктер және қабылданған
Нарықтық экономикаға өтуде және экономикалық дағдарысты жоюда, макроэкономикалық тұрақтылыққа
Қазіргі уақытта қалыптасқан екі деңгейлі банктік жүйенің қызмет етуіне
Қазір Қазақстан Рсепубликасындағы жұмыс жасап отырған банктік жүйенің қалыптасуын
І кезең. 1988-1991 жж – мемлекеттік саласық мамандандырылған банктер
ІІ кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары – рубль
ІІІ кезең. 1993 жылдың қараша айынлы осы уақытқа дейінгі,
Бұл банктік реформалаудың көптеген кемшіліктері болды. Солардың басты кемшіліктеріне
Ұлттық банк қызметіне байланысты:
мемлекеттің қаржы саясатын жүргізу барысындағы Ұлттық банк пен қаржы
коммерциялық банктердің өнімділігін толық қолдау механизмінің жеткіліксіздегі;
валюталық реттеу және бақылау жүйесінің қалыптасуындағы артта қолушылық;
осы уақыттқа дейін пайдаланылып келген Ұлттық банк пен екінше
Екінші деңгейдегі банктерге байланысты:
Ұлттық банк нарапынан белгіленген экономикалық нормативтер мен банк клиенттерінің
орта және ұзақ мерзімде ірі жобаларды дербес түрде қаржыландыруды
прогрессивті қаржы құралдарын және технологияларды пайдаланып, игерудің баяулығы;
банк қызметкерлерін кәсіби жағынан даярлаудың жалпы төмен деңгейде болуы.
Сонымен бұрынғы салалық мамандандырылған банктердің қайта түрленуге байланысты бірқатар
Бірінші кезекте 1994 жылы Ұлттық банктің ұсынысы бойынша кабинет
Екінші кезекте, Қазақстан Әлем Банкін 1994 жылдың орта кезеңінде
Үшінші кезекте, мемлекеттік мамандарылған Халық банкін әмбебап банкке түрлендіру
Банк реформасына жүргізу бағдарламасының басты мақсаты – ҚР ұлттық
Осы мақсатқа жетуде Ұлттық банк мынадай міндеттерді шешу қажет:
ақша-несиелін реттеу әдістері мен құрылдарын жетілдіру;
елдің қаржы нарығына Ұлттық банктің араласуы арқылы қолма-қол ақша
Ұлттық банктің құрылымын жетілдіріп, кадр және техникалық жағдайын нығайту;
Ұлттық банктің басуа елдердің орталық банктерімен және басқа да
Елдің банк жүйесінің қызмет етуінің және реформалауының құқықтық қамтамасыз
Ұлттық банк, оның мақсаттары мен міндеттері және қызметінің бағыттары
1.1. Ұлттық банкінің құрылымы мен басқару органдары
Елімізде 1995 жылдың 31 тамызында қабылуанған «ҚР-ғы банктар және
ҚР Ұлттық банкі –мемлекеттік орталық банк ретінде бірінші деңгейді
Өзге банктердің барлығы – екінші деңгейді сипаттайды, сондықтан да
Қазіргі Қазақстанда қызметтетін банктік жүйенің он жыл тарихы КСРО-ның
Еліміздегі барлық несие жүйесін реттеуші ұйым ролін атқара отырып,
Орталық банктің тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгіобъектігіне экономикамыздағы жалпы қолма-қол
Ұлттық банк – бұл бұрынғы қарапайым клиенттерге қызмет көрсету
Ұлттық банк – ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті
Әлемдік тәжірибеде орталық банктің қызметін ұйымдастырудың әртүрлі иелесідей құқылық
мемлекеттің 100 ℅ қатысуымен капиталын құрайтын біртұтас банк формасында
акцияның бір бөлігі мемлекетке тиісті немесе мемлекеттің қатысынсыз акционерлік
оталық банктің функцияларын біртұтас атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі (АҚШ).
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып
2004 жылдан бастап, «Ұлттық банкі» ҚР заңына жасалған соңғы
Сол сияқты, Ұлттық банкке мынадай қосымша міндеттер жүктеледі:
мемлекеттің ақша-несие саясатын жасау;
төлем жүйесінің қызмет етуін қамтамасыз ету;
қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
банктік қызметті реттейтін нормативтік құқылық актілерді қолдану арқылы қарыз
Ұлттық банктің несиелік ресурсы төмендегідей көздерден құралады:
меншікті қаражат есебінен;
басқа банктерден тартылған және Ұлттық банкте шартты негізді орналастырылған
ҚР төңірегінде тартылған қаражаттардан;
Арнайы мемлекеттін қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқан қаражаттар
Қазақстанның Ұлттық банкі-тігінен басқарылатын жүйедегі біртұтас орталық тандырылған құрылымды
Қазақстан Ұлттық Банкінің жоғары басқару органы Басқарма болып табылады
банк қызметіне қатысы бар ҚҰБ-нің нормативтік құқықтық актілерін бекіту;
Ұлттық Банктің банктермен операциялары бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін
жекелеген банктік операциялар түрлерін жүргізуге лицензиялар беру туралы шешім
банктер үшін резевтік талаптар нормасын бекіту;
алтын валюта активтерін басқарудың негізгі қағидаларын анықтау;
ҚР валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін бекіту;
ҚҰБ жұмыс туралы жылдық есепті қарау, қабылдау және Президенттің
ҚҰБ-нің жылдық балансын және табысы мен зияны туралы есебін
ҚҰБ туралы нұсқауды, оның жарғылық капиталы мен резервтік қордың
банктер үшін пруденциальдық нормативтер мен басқа да міндетті нормаларды
еңбек жағдайын, оған ақы төлеу жүйесі мен мөлшерін анықтау
ҚҰБ-нің халықаралық және басқа да ұйымдарда қатысуы туралы шетім
Директорларының Кеңесінің құрамын бекіту;
Бухгалтерлік есептің қазақстандық стандартын ескере отырып, ҚҰБ-на арналған саясатын
Ұлттық банктің Басқармасы тоғыз адамнан тұрады. Ұлттық банктің Басқармасының
Ұлттық банк төрағасы және бес лауазымды тұлғалары;
ҚР Президентінен бір өкіл;
ҚР Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Ұлттық банктің оперативтік басқару органы – директорлар кеңесі болып
Ұлттық банк тек қана ҚР Президентінің алдында есеп береді.
Парламенттің кейсімімен ҚР Президенті Ұлттық банк төрағасын 6 жылға
Ұлттық банк төрағасының орынбасарларын да Ұлттық банк төрағасының ұсынуымен
Ұлттық банктің жылдық есебін Президент бекітеді;
Ұлттық валюталық – теңгенің айшығының тұжырымын Президент бекітеді;
ҚҰБ ҚР Президентінің сұрады бойынша өзінің қызметіне байланысты ақпараттарды
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерирдегі облыстық басқармасы
Ұлттық банктің функциональдың құрылымына департаменттер мен басқа да бөлімшелерден
Ұлттық банктің орталық аппаратында департаменттер мен дербес басқармалары бар.
зерттеу және статистики департаменті;
шетел операциялары департаменті;
ішкі операциялар басқармасы;
сыртқы байланыстар бөлімі;
заң қызметі департаменті;
әкімшілік департаменті;
бухгалтерлік есеп департаменті;
есептеу жұмыс орталықтарының департаменті;
операциялдық басқарма;
төлем жүйесі басқармасы;
бақылау және аудит департаменті;
персоналдармен жұмыс басқармасы;
халықаралық қаржы ұйымдарының жобаларын іске асыру бөлімі;
мерзімді басылымдар және іскерлік ақпараттар бөлімі.
Сонымен қатар, ҚҰБ құрылымына мынадай дербес бөлімшелер де кіреді:
мемлекеттік сақтау қөймасы;
Ресей Федерациясының Ұлттық банк өкіметтілігі;
банкноттық фабрика;
монета сарайы;
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы;
Қазақстан ипотекалық компаниясы;
Ипотекалық несиелерді кепілдендіру қоры;
Актуарлық орталық;
Автобаза;
Банктік сервистік бюро;
Ұлттық ақпараттар технологиясы.
Бірінші бөлімнің екінші тармақтасында Қазақстан Республикасындағы банк алудағы Ұлттық
1.2. Қазақстан Республикасындағы банктерді ашу мен олардың қызметін ұйымдастырудағы
ҚР-ғы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30 наурызнда
Банктік операцияларды жүзеге асыруға алатын лицензиядан басқа ҚР Ұлттық
Сонымен қатар Қазақстандық коммерциялық банктерге бағалы металдармен операцияларды жүзеге
Коммерциялық банктер – банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғынан бастап қалыптасты,
1-кесте
ҚР-ғы коммерциялық банктердің сандық құрамы кезеңнің басында
Банктер түрлері 01
1996 01
1997 01
1998 01
1999 01
2000 01
2001 01
2002 01
2003
Екінші деңгейдегі банктердің барлығы
130
101
82
71
55
47
44
38
Соның ішінде мемлекеттік
4
4
6
1
1
1
2
2
Мемлекет аралық
1
1
1
1
1
1
1
-
Шетел капиталының қатысуымен
8
9
22
23
22
16
16
17
Еншілес банктер
5
5
7
11
12
12
11
11
[Сандық мәліметтер ҚР Ұлттық бантің №1 2000-2003 жж. статистикалық
90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, бұл алардың
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған «ҚР-ғы банктер және банктік
Банк ашуға Ұлттық банктен рұқсат алу;
Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
Банк операцияларын жүргізуге Ұлттық банктен лицензия алу;
Аталған заңға сәйкес, банкті заңды жеке тұлға ашуға құқылы.
рұқсат алу үшін беретін өтінші;
құрылтайшылық шарт (түп нұсқа);
банктің жарғасы (түп нұсқа);
банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;
құрылтайшылар туралы мәліметтер;
құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары туралы аудиторлық қорытынды;
егер банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым банк
банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын туралы мәліметтер, оның ішінде: банк
жаңадан құрылатын банктің толық ұйымдастырылу құрылымы;
жаңадан құрылатын банктің бизнес-жоспары болуы керек, оның ішінде: банк
Банк алу үшін рұқсат алуға берілетін өтініш үш ай
Ұлттық банк ашуға рұқсат беру өтініштердің есебін жүргізеді.
Екінші кезеңде жаңадан құрылатын банк Ұлттық банк рұқсат берген
Үшіншіден, банктік операцияларын жүзеге асыру үшін Ұлттық банктен лицензия
ұйымдастырушылық – техникалық шараларды орындау, оның ішінде: Ұлттық банктің
жарияланған жарғылық капиталды төлеу.
Лицензия алуға өтінішпен бірге осы аталған талаптарды орындағандығын растайтын
ҚР-ғы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын белгілемей, мысалы,
брокерлік – мемлекеттің бағалы қағаздарымен;
диллерлік – мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздарымен;
кастодиандық;
клирингтік.
Осы аталған қызмет түрлеріне Ұлттық банктен жекелеген және кешенді,
Банктік операцияларға аталған заңның 30 бабына сәйкес мыналар жатады:
заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;
заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, бері, қайта санау,
аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен байланысты
есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және
заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару шартымен
сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және бағалы
клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-ақ олар
сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы қағаздарын, құжаттарын
ламбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын
төлем карточкаларын шығару;
банкнота мен монеталарды және бағалы заттарды инкасациялау және жөнелту;
шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
төлем құжаттарын инкассоға қабылдау;
чек кітапшаларын шығару;
бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
анкридитивті формада орындалуды көздейтін, банктік кепіл хаттарды беру;
үшінші тұлғаның атынан ақшалай формада орындалуды көздейтін банктік кепілдеме
Сонымен қатар, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер өз қызметін жүзеге
Банктің филиалы – филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсетілетін
Заңда сәйкес, банктер өздерінің филиалың ашу үшін Ұлттық банктің
Филиал ашуға рұқсат алу өтініші;
Банк операцияларының тізімі көрсетілген банк филиалы туралы ереже;
Бірінші жетекші және бас бухгалтер қызметіне кандидаттар туралы мәліметтер.
Шетелдік банктердің ҚР аумағында филиалдарын ашуға заңмен тиым салынады.
Банктік операцияларды жүзеге асырмайтын, яғни банктің тапсырмасымен және оның
Банк өкілдігі Ұлттық банктің келісімімен ашылады. Шетелдік банктер өкілдіктерін
өкілдік ашуға рұқсат алу өтініші;
өтініш жасаушы банктің құрылтайшылық құжаттары;
ҚР аумағында өкілдік алу туралы өтініш жасаушы банктің шешімі;
өтініш жасаушы банктің банктік қызметті жүргізуге арналған лицензиясының барлығын
аудиторлық ұйым куәландырған өтініш жасаушы банктің соңғы қаржылық жылға
өтініш жасаушы банктің ҚР аумағында өкілдігін ашуға қарсы еместігін
өкілдікте жұмыс жасайтын қызметкерлердің саны жетекшісі туралы мәліметтер.
Жарғылық капиталдың елу пайыздан астамы бас банкке тиісті және
ҚР ұлттық банкі екінші деңгейдегі банктерді ашуға берген рұқсатты
банк тарапынан өз еркімен қайта құрылу немесе таралуы туралы
банк қызметінің тоқтатылуы туралы сот шешімінің қабылдануы;
мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап бір жылдан астам уақытқа
мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылға дейін жарияланған
Қазақстандық тәжірибеде басқа дамыған шетелдік тәжірибелер сияқты жарғылық капиталдың
Жарияланған жарғылық қордың 50℅-ның ақшалай түрдегі сомасы сол банктің
ІІ-ші бөлімде Ұлттық банктің қызметі мен операцияларына тоқталамын. Соның
ІІ. Ұлттық банктің функциялары мен жүргізетін операцияларын талдау
2.1. Ақша айналасын басқару және ақша массасы
2004 жылдан бастап, Үкіметтің қаулысымен Ұлттық банктің құрылымынан қаржы
Оның құрамына: банктің қадағалау, бағалы қағаздар нарығын зерттеу және
Осындай өзгерістерге сәйкес Ұлттық банктің атқаратын қызметтері де қысқарып,
Ұлттық банк мынадай классикалық қызметтерді атқарады:
ақшаны эмиссиялау;
ақша-несие саясатын жүргізу;
төлем тәжірибесін ұйымдастыру;
төлем балансын құру;
валюталық реттеу және валюталық бақылау.
Ұлттық банк төмендегідей операцияларды жүргізеді:
бірінші кластың эмитенттермен шығарылатын алты айлық қайтару мерзімдегі міндеттемелерді
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
депозиттік сертификаттармен қайтару мерзімі бір жылға жататын борыштық бағалы
депозиттік және есеп айырсу операцияларын жүргізе отырып, бағалы қағаздарды,
қаржы құралдарымен операцияларды жүзеге асырады;
банктерде және қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
жарғыға қайшы келмейтін өз міндеттемелеріне сай келетін басқа да
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноталарды шығаруға
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың
Мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы қағаздардың шығарылуын – эмиссия дейміз.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноталар мен монеталардың
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің бірі –
Ақша айналымын реттеудің маңызды элементі – қолма-қол ақшаның қолдану
Ұлттық банк шығаратын ақшаларды ақша базасы дейміз. Оған айналымдағы
Артық резервтер дегеніміз банктердің Ұлттық банкідегі корреспонденттік шоттардағы қалған
Ол ақша – несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына байланысты, өйткені міндетті
Бұл айналымдағы қолма-қол ақшалардың банктерден тыс орналасқанда мультипликацияланбауына байланысты.
Қайта құру кезеңіне дейін «ақша айналымы» мен «ақша айналысы»
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма-қол ақша
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырынған жоспарлы экономика жағдайында ғана
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы тек жойылды. Тауар
Ақша айналысының объективті негізгі-тауар өндірісі мен тауар айналысы болып
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екі
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі төлем
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдайым артық
Ақша айналысын реттеудің маңызды элементті – қолма-қол ақшаның қолдану
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты өзінің
Дамыған елдерге бұл процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз
Өмірлік тәжірибе көрсеткеніндей, ақша айналысын ақша айналымынан бөлуге болмайды.
Бұл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды бөлу қажет
Сонымен, бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар болып
өнімді өндіру және сату процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп
тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз,
Ұлттық банк экономикалық айналымға оның қажеттіліктеріне сәйкес, несиелеу жолдары
Ақша айналысының екі облысының бірлігі, ақша массасының өзіне қандай
Ақша массасының көбеюі бірнеше каналдар бойынша жүреді:
Банкноттар мен монеталар эмиссиясы есебінен;
Орталық банктен коммерциялық банктердің несие алуы жолымен;
Орталық банктің ел үкіметіне мемлекеттік бюджет тапшылығын жабу үшін
Орталық банктің бағалы металдарды, шетел валюталарын және мемлекеттік бағалы
Коммерциялық банктердің салымдары жұмылдыру негізінде чектер эмиссиясын шығару немесе
Ақша массасының көлемі Орталық банк жүргізетін ақша-несие саясатымен тығыз
нақты бейнелеудегі ЖҰӨ-нің болжанатын өсімі;
жоспарлы кезеңдегі ақша айналысының есептелетін (жылдық ЖҰӨ номиналдық шамасының
жоспарланған кезеңдегі инфляцияның максималды рұқсат етілген деңгейі;
Ақша массасы өсуінің бақылау көрсеткіштері елдің экономикалық потенциялының болашақтағы
Егер ақша массасы ақырын айналса, бұл ұлттық өнімді орналастыру
Экономикадағы ақша айналысының жылдандығы Ұлттық банк арқылы тікелей реттелмейді,
Қазақстандағы және басқа да ТМД елдеріндегі қазіргі инфляцияның себептеріне:
Инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктен туындайтын бағаның
Шартты түрде инфляцияны мынадай түрлерге бөлуге болады: глобалдығына қарай-локальдық,
Егерде инфляция экономикадағы құлдырауға байланысты болса, онда бұл стигфляция
Көп уақыттар бойы айналыстағы ақша массасы мен инфляция арасындағы
Инфляция процесінің Қазақстандағы дамуы да осы көзқарасты куәландырады. Айналыстағы
Қазақстан тәжірибесі инфляциямен күресу тек қана фискалды-ақша саясаты көмегімен
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге
2.2. Ақша-несие саясаты мен негізгі құралдарын талдау
Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты-ұлттық валютаның тұрақтылығын,
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін,
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық дең гейдегі субъектісі – Ұлттық банк
Шаруашылық конъюнктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі типі болады:
Рестрикациялық ақша-несие саясаты;
Экспансиондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялық ақша-несие саясаты – екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар
Экспансиондық ақша-несие саясаты – несие беру көлемін кеңейтумен, айналыстағы
Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляция төмендету
сыйақы мөлшерлемесін белгілеу;
ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы бойынша ашық
банктерге және үкіметке несиелер беру;
валюталық нарықта интервенциялау;
кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен көлеміне
Қазіргі уақытта осы аталған құралдардың ішінде іс-жүзінде қолданылып отырғандары:
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша төмендегідей ресми сыйақы
ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі;
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
«овернайт» займдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
күндізгі займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі – ақша нарығын жалпы жағдайына,
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі – ақша нарығының жалпы жағдайына,
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері –
«Овернайт» заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі – Ұлттық банктің екінші
Күндізгі заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері – Ұлттық банктің екінші
Ұлттық банктің ресми сыйақы мөлшерлемелерін төмендегідей 2-кестемен беруге болады.
2-кесте
Ұлттық банктің ресми сыйақы мөлшерлемелері пайызбен
Сыйақы мөлшерлемесінің түрлері 01.2001 ж. 01.2002 ж. 01.2003 ж.
1 Қайта қаржыландыру 14 9 7,5
2 Есептік (дисконттық) 12,5 8 8
3 Овернайт займдары бойынша 20 12 9
4 РЕПО операциялары бойынша, соның ішінде:
Овернайт
1 жұма
1 жұма
-
6,5
5,5
5
5
5,5
5,5
5,5
5,5
Сандық мәліметтер ҚҰБ статистикалық бюллетенінен алынған.
Ең төменгі резервтік талаптар.
Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілетін несиелер көлемін
Резервтік талаптар ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен қатар
Ақша несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда
Ашық нарықтағы операциялар.
Ашық нарықтағы операциялар – бұл Ұлттық банктің айналыстағы ақша
Бұл біршама ақша массасын, коммерциялық банктердің өтімділігі және несиелік
Ұлттық банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып
Несиелік операциялар
Несиелік және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары Ұлттық банктің қызметінің
Валюталық интервенция
Ұлттық банктің валюталық интервенциясы – деп ұлттық валюталық бағамына
Ұлттық банктің валюталық нарықтағы интервенция дербес түрде кез келген
Ұлттық банк ақша-несие саясатының бағыттарын бір жылға анықтап келсе,
Осындай ақша-несие саясаты қана Ұлттық банктің инфляцияны төмендету мақсатындағы
Ақша-несие саясаты қаржы нарығының тұрақтылығын сақтауға, сақтандыру нарығының, бағалы
2004-2006 жылға арналған ақша-несие саясатының негізгі көрсеткіштерінің балжымы 3-кестеде
3 кесте
2004-2006 жылдарға арналған ақша-несие саясатының негізгі көрсеткіштерінің болжамы
Көрсеткіштер 2003 (бағалау) 2004 2005 2006
Базалық инфляция
жылына, орташа, ℅
4-6 3-5 3-5
Инфляция (ТБИ)
жылына, орташа, ℅ 6,5 5-7 4-6 4-6
Қайта қаржыландыру
жылына, орташа, ℅ 7,0 6-6,5 6,0 5,5
ҚҰБ жалпы алтын-валюта резерві
млн.АҚШ доллары 4852 5156 5679 6438
өзгерістер, ℅ 54,5 6,3 10,1 13,4
Ақша базасы
млрд. тенге 312 411 495 574
өзгерістер, ℅ 50,0 31,6 20,3 16,1
Ақша массасы
млрд. тенге 1026 1325 1607 1898
өзгерістер, ℅ 34,2 29,1 21,3 18,1
Банк жүйесіндегі резиденттердің депозиттері
млрд. тенге 780 972 1183 1407
өзгерістер, ℅ 29,4 24,6 21,7 18,1
Экономикаға беретін банктің несиелері
млрд. тенге 940 1225 1520 1844
өзгерістер, ℅ 39,8 30,3 24,1 21,3
Жеке тұлғалардың теңгедегі мерзімді депозиттері бойынша орташа өлшемді мөлшерлеме,
10,0-11,0
9,0-10,5
8,5-9,5
7,0-9,0
3-кестеден көріп отырғанымыздай, 2004-2006 жылға арналған ақша несие саясатының
Инфляциялық таргеттеу тұсындағы ақша-несие саясатының негізгі құралдарының біріне «ашық
2003 жылы Ұлттық банк өзінің ресми мөлшермелерінің (оның ішінде
2003 жылы Қазақстан Республикасында валюталық режимді либеризациялау, бірінші кезекте
Жалпы 2003 жылы ақша-несие саясатын жүргізу қаржы нарығындағы тұрақтылықты
2003 жылы орташа жылдық инфляция 6,4℅ болды. Жыл бойы
2003 жылы Ұлттық банктің таза халықаралық резервтері 58℅-ға 4958,9
Ұлттық банктің таза халықаралық резервтерінің өсуі ақша агрегаттарының кеңеюіне
2003 жылы қаржы секторының негізгі сегменті – банксекторында дамудың
2003 жылы екінші деңгейдегі банктердің жиынтық активтері 46,5℅-ға 1,7
2.3. Банк қызметін реттеу мен қадағалау әдістерін талдау
1995 жылы 31 тамызда қабылданған «Банктер және банктік қызмет
пруденциялық нормативтер белгілеу;
банктердің орындауына міндетті нормативтік құқықтық актілер шығару;
банктердің қызметін тексеру;
банктің қаржылық жағдайын сауықтандыруға байланысты ұсыныстар беру;
банктерге ықпал ететін шектеу шараларын қолдану;
банктерге немесе олардың лауазымды тұлғаларына санкциялар беру.
Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы пруденциялық нормативтер.
жарғылық қордың ең төменгі мөлшері;
меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті;
бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғары мөлшері;
өтімділік коэффициенті;
ашық валюталық позиция лимиту;
негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалынған банк
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері.
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк Басқармасы
Меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті.
Меншік капитал (К) – бұл І деңгейлі капитал мен
Банк инвестициясы – акцияның (жарғылық капиталда қатысу үлесі) және
Ұйымдардың субординирленген қарызына жұмсалымдар мынадай шарттардың біріне сәйкес келуге
заңды тұлғалардың акциялары Қазақстан қор биржасының ресми тізімінің «А»
заңды тұлғалардың қаржылық есебі халықаралық стандартқа сәйкес жасалуы және
заңды тұлғалардың қарыз рейтингі Standard & Poors және басқа
Бірінші деңгейлі капитал (К1) мыналардан құралады:
төленге жарғылық капитал;
қосымша капитал;
өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс (өткен жылдардағы таза табыс
шегерілген (-);
материалдық емес активтер (Халықаралық қаржы есебіне Халықаралық стандартына сәйкес
өткен жылдардағы зиян;
ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылдағы табыстардан артық сомасы.
Екінші деңгейлі капитал мыналардан құралады:
ағымдық жылдағы табыстардан ағымдық жылдағы шығыстардың артық сомасы;
бағалы қағыздар мен негізгі құралдарды қайта бағалау мөлшері;
тәуекелді есепке алып өлшенген активтер сомасының 1,25℅-нан аспайтын сомадағы
бірінші деңгейлі капитал сомасының 50℅-нан аспайтын сомадағы банктің субординарлық
Банктің субординарлық қарызы – бұл мынадай талаптарға сәйкес келетін,
депозит немесе міндеттеме болып табылмайға тиіс;
банктің немесе онымен байланысты аффиширленген тұлғалар талаптары бойынша кепілдік
алдан ала (толық немесе жартылай) өтеммеуге тиіс;
банктің таратылуы барысында соңғы кезекте қанағаттандырылуға тиіс (акционерлер арасында
Банктің субординарлық қарызы – бастапқа қайтару мерзімі 5 жылдан
Облигация субординарлық қарызға және меншікті капиталға жатуы мүмкін, егер,
Банктің субординарлық қарызы меншікті капитал ретінде есепке алынады және
1-ші жылы – субординарлық қарыздың 80℅ сомасы;
2-ші жылы – субординарлық қарыздың 60℅ сомасы;
3-ші жылы – субординарлық қарыздың 40℅ сомасы;
4-ші жылы – субординарлық қарыздың 20℅ сомасы;
5-ші жылы – субординарлық қарыздың 0℅ сомасы.
Меншікті қаражаттардың (меншікті капиталдың) жеткіліктігі төмендегідей екі коэффициенттің көмегімен
Банктің бірінші деңгейлі капиталының барлық активтер сомасына қатынасы 0,06-дан
[1]
мұнда,
КІ – бірінші деңгейлі меншікті капитал;
ИК – банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа да
А – банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтерінің сомасы.
Банктің меншік капиталының тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан активтерге қатынасы
[2]
мұнда,
К – банктің меншік капиталы,
Ар – тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан активтер және баланстан
Пс – арнайы резервтер (күмынді және үмітсіз активтер бойынша
3. Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғары мөлшері.
Бір қарыз алушы – ҚР-ның заңдарында немесе жасалған келісім
Бір қарыз алушыға келетін, тәуекелдің мөлшері мыналардың сомасынан тұрады:
банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға қатысты банк талабы;
соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз алушыға
ҚР заңдарында немесе жасалған келісім шартта көзделген негізде қарыз
(-) шегерілген,
қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз ету сомалары, оның ішінде:
банк қарамағына берілген депозиттегі ақшасы, ҚР Үкіметі және Ұлттық
- ҚР Үкіметі мен Ұлттық банкіне қатысты талаптары;
Standard & Poors және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің «ВВВ»
Бір қарыз алушыға келетін тәуекел мөлшері қарыз алушының міндеттемелері
[3]
мұнда,
Т – тәуекел мөлшері (несие лимиті);
К – банктің меншік капиталы.
К3-тің мыні мынадай екі жағдайда қарастырылады:
банкпен ерекше қарым-қатынастағы қарыз алушылар үшін, - 0,10-ден аспауға
басқа да қарыз алушылар үшін – 0,25-ден аспауы тиіс
4. Ағымдағы өтімділік коэффициенті.
Өтімділікті бақылап отыру мақсатында банктер ағымдағы өтімділік коэффициенттерінің есебін
Өтімділік коэффициенті екі коэффициент көмегі мен анықталады:
банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4.1);
банктің қысқа мерзімді өтімділігінің коэффициенті (к4.2).
Ағымдағы өтімділік коэффициентінің ең төменгі мәнім Ұлттық банктің басқармасы
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4) өтімділігі жоғары активтердің орташа айлық
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4.2) төмендегідей түрде есептеледі:
[4]
мұндағы,
Аор - өтімді активтердің орташа шамасы;
Мор – талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық шамасы;
К4 – ағымдағы өтімділік коэффициенті.
Банктердің қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті (к5) 3 ай мерзімнен
[5]
мұндағы,
Аор - өтелу мерзімі үш айдан аспайтын активтердің орташа
Мор – үш ай мерзімге дейін тартылған талап етілетін
К5 – қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті.
5. Ашық валюталық позиция – осы уақытта немесе алдағы
6. Негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалған
Негізгі қорларға және басқа да қаржылай емес активтерге жұмсалынған
[6]
мұндағы,
И – негізгі қорларға және басқа да қаржылай активтерге
Банктердің пруденциялық нормативтерді сақтауына Ұлттық банк бақылау жасайды. Әр
Ал осы пруденциялық нормативтердің Қазақстандық банктік тәжірибеде қаншалықты орындалып
5-кесте
Пруденциялық нормативтерді бұзған екінші деңгейдегі банктердің саны
Пруденциялық нормативтердің аттары 01.01.
2001 01.01.
2002 01.01.
2003
Жарғылық капиталдың төменгі мөлшері 1 0 0
Меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті коэффициенті (к1) 2 3 0
Меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті (к2) 2 3 0
Банкпен ерекше қатынастағы бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы
Жалпы клиенттері бойынша бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4.1) 3 3 0
Банктің негізгі құралдарға және қаржылық емес активтерге жұмсаған инвестицисының
Ашық валюта позициясы лимиті 7 2 0
Пруденциялық нормативтерді бұзшы банктердің саны 29 15 1
Қазақстан Ұлттық банкінің статистикалық бюллетенінен №6 (103) маусым 2003
Яғни кестеден көріп тұрғандай, пруденциялық нормативтерді бұзатын банктердің санының
Пруденциялық реттеу жүргізу нәтижесінде анықталған банк заңдарының бұзылуына жол
Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу Ұлттық банктің Қаржылық
Мұнда басты міндеттердің бірі – бұл банктердің қызметін реттеуді
Бұл қашықтан (дистанционды) қадағалау әдісі және инспекциялық әдісі.
Қашықтан қадағалау әдісі – бұл банктердің қадағалау органдарына мәліметтер
Қашықтан қадағалау механизмі 1-суреттегі тәртіпте жүзеге асырылады.
1 сурет
Ақпараттық есеп базасы. Банктердің қызметін кешенді түрде сипаттайтын ақпараттың
Қаржылық талдаудың мақсаты – енді пайда болып келе жатқан
Қашықтан талдау жүргізетін мамандар мынадай міндеттерді шешеді:
Банктередің пруденциялық нормативтер мен сақтауға міндетті басқа да нормалар
Банктердің қаржылық қызметін қарастыру, оның болашақтағы жұмысы мен дамуы
Екінші деңгейдегі банктердің қаржылық қызметін талдау банктердің қызметінің қаржылық
капитал;
активтердің сапасы;
пайдалылық пен рентабельділік;
өтімділік.
Қаржылық жолдаумен айналысатын мамандар банктік мәселелердің пайда болуының мүмкін
Капиталды талдау. Капитал – банктің қаржылық жағдайының ең маңызды
Капитал жеткіліктілігі, оның табыстылығы сияқты қашықтан бақыланып отыруға тиіс.
Жалпы капитал жеткіліктілігі туралы өзінің ойын қалыптастыратын талдаушы келесі
Банк капиталы стандарттарға жауап бере ме?
Ең төменге мөлшерді асқан жағдай бар ма?
Капитал деңгейінің банктің өзіне алған тәуекелге қатынасы қандай?
Ең төмекті стандарттармен жеткіліксіз есептеуге алынған тәуекелдер бар ма?
Банк капиталының деңгейінің өзгеру үрдісі қандай? Оның көбеюі мен
Банк капиталының сапасы қандай? Капиталдың кез келген бөлігін банк
Активтердің сапасын талдау. Банктің активтерінің сапасы банктік операциялардың барлық
Активтердің сапасын қашықтан бақылау мен талдау банктердің қызметін реттеу
Табыстар мен шығыстарды талдау. Капитал, банктің қаржылық жағдайының ең
Банк өз қызметін жүзеге асыру барысында көптеген банктік операцияларды
Операцияларды жүргізуде пайыздық, пайыздық емес және басқа да шығындары
Банктің шығындарын талдауда қарастыратын негізгі мәселер мыналар:
шығындардың құрылымы;
пайыздық шығындарды көлемі;
пайыздық емес шығындар мен басқа да шығындардың көлемі;
әкімшілік шығындар;
Өтімділікті талдау. Банктің өтімділік жағдайы оның барлық қызметінің көрсеткіштеріне
Банктің өз міндеттемелері бойынша жауап бере алмауы банкке деген
Екінші деңгейдегі банктердің жағдайы туралы ақпараттарды сақтайтын Қазақстан Республикасы
банк басшылығымен үнемі және тиімді байланыста болу;
өз бақылауындағы банктердің жағдайы туралы банктік қадағалау департаментінің директорына
банк басшылығы мен директорлар кеңесінің кемшіліктерді түзетуге қабілеті мен
өзіне бекітілген банкке қатысты әсер ету шараларының орындалуын бақылау
Банктердің кураторлары жаңа шарттар жоспары бойынша берілетін күнделікті баланстарға
Апта сайын ашық валюта позициясының лимиттері және валюталық нетто-позициясы
Банктердің өтімділігін бақылап отыру үшін куратор банктің апта сайын
Кураторлар банктердің қызметін реттеуде ең маңызды құралдарының бірі болып
Жалпы пруденциялық реттеу тәжірибесі екінші деңгейдегі банктердің пруденциялық нормативтерді
Екінші деңгейдегі банктер Ұлттық банктің Қаржылық қадағалау департаментіне есеп
ҰООН формасы бойынша күнделікті балансы;
ашық валюталық позицияныңлимиттері және валюталық нетто-позициясы туралы апталық есебі;
ағымдағы өтімділікті орындалғаны жайлы апта сайын есеп беру талаптар
пруденциялық нормативтердің орындалуы туралы ай сайын есеп беруі;
активтердің және шартты талаптар мен міндеттемелелердің ай сайын жіктелінуін;
тоқсан сайын үнемі қаржылық есеп беруі.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі пруденциялық нормативтері туралы ережесіне сәйкес,
Банктердің ең төменгі резервтік талаптарды орындаудың екі әдісі бар:
Баламалы – ай сайын қаражаттардың резервтік активтерде орналастыру, ондағы
Баламасыз – қаражаттарды Ұлттық банктегі резервтік шотта орналастыру, ол
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгіленген екінші деңгейдегі банктердің қаржылық
Кестеде берілген мәліметтер BOSS жүйесінің көмегімен автоматтандырылған әдіспен өңделеді
Сонымен банктер мен әр түрлі есеп берулердің негізінде қашықтан
Статус-Репорт – банктің ағымдағы қаржылық жағдайын толық бағалауға мүмкіндік
Статус-Репортты жасау барасында қашықтан қадағалау қызметтергері «CAEL» компоненттері бойынша
Берілген баға тек қана ішкі арналымдарға ғана қолданылады және
Бұл құжатты қарастыру қорытындылары банк бойынша сәйкес ұсыныстар берумен
Статус-Репортта көрсетілетін негізгі қаржылық көрсеткіштер мен басқа да мәліметтерге
Банк туралы жалпы мәліметтер
Меншікті капиталының көлемі мен құрылымы
Банктің активтері
Банктің міндеттемелері
Банктің табысы мен шығысы
Өтімділігі мен ең төменгі резервтік талаптар
Қосымша ақпараттар.
Сонымен қашықтан қадағалаудың талдаушысы екінші деңгейдегі банктердің банктік қадағалау
Сонымен қатар, қашықтан қадағалау талдаушысы:
банктерді ашу үшін табыс ететін құжаттарды қарастырады;
банктерге банктік операцияларды жүргізуге лицензия беру құжаттарын қарастырады;
банктің басқарушы қызметкерлерінің кандидатуралары бойынша Ұлттық банктің біліктілік комиссиясында
банктердің бағалы қағаздар проспектілерінің эмиссияларын сараптаудан өткізеді және оларды
банктің қаржылық жағдайын сауықтыру бойынша сондай-ақ оларға санкциялар немесе
Қашықтан қадағалаудың артықшылығы – онда банктердің жағдайы туралы мәліметтер,
Инспекциялық қадағалау – банктерді орналасқан жерінде тексеру арқылы олардың
Инспекциялау әдісінің артықшылығы – банктің барлық операциялары мен тәуекелін
Инспекциялауды жүзеге асыру үшін қадағалау органдары банктік операциялар пен
2 сурет
Инспекциялық қадағалау механизмі
Қашықтан қадағалау, инспекциялау барысында анықталған мәселелерді жою бойынша жұмыстардың
Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу механизмі қазіргі
Ендігі кезекте үшінші бөлім. Бұл бөлімде: банк ресурстары дегеніміз
ІІІ. Ұлттық банктің банк ресурстарын қалыптастыру шаралары
3.1. Банк ресурстарының құрылымы және түрлері
«Банк ресурстары» термині «несиелік ресурсы» қарағанда кең ұғымды білдіреді.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында біршама өзгерістер
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы, әмбебаптығы және қызметінің
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
Банктің меншікті капиталы
Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған қаражаттарға қарағанда
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте ашылатын
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай баптар құрайды:
жарғылық капитал;
резервтік капитал;
қосымша капиталдар;
банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмеңдету мақсатында құрылған қорлар (резервтер);
бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
банк пайдасы;
акциялар шығару;
құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
облигациялар шығару жатады.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық формаларда құрыла
акционерлік банк формасында;
пай қосу ардылы, яғни жауапкершіліктілігі шектеулі серіктеснік формасында.
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылпайшылық құжатта
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі – акционерлік капитал. Бағалы қағаз
Акционерлік капитал көлемі акцияны ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді. Акционерлік
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі )ұзақ мерзімді вексельдері, облигациялары).
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент алып
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде табыс
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей кезеңдерден тұрады:
Бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан өткізу;
Бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу:
Банк-эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
Шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:
банкті акционерлік формада құру;
банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік қор-банк
Сондай-ақ резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған аударымдар
Арнайы қорлар – негізгі қорларды қайта бағалау қоры, яғни
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
Банктік капитал банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық
қорғаныс қызметі;
шұғыл қызметі;
реттегіштік қызметі;
айналым қызметі;
резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының шанасының банктің
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктің салым иелеріне жәрдем
Сондықтан да, оның азаюы банктің банкротқа ұшырауына жол береді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа банктердің
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі мөлшеріне
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, ие
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес, сондай-ақ
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты міндетті түрде
Банктің капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына байланыссыз, банк
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде болғанын
Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ болуы үшін капиталдың
Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы дұрыс
Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын төмендегідей факторларды ескеру
банктердің дивидендтері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне,
банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі,
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар банктердегі
Банк капиталының жиынтық деңгейінің жеткіліктігі банк жүйесін қолдайтын басты
Банк меншікті капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-ші жылдардың
Кук коэффициенті, банк капиталы мен оның баланстан тыс активтері
Базель келісіміне сәйкес, банктің капиталы екі деңгейге бөлінеді: І
І деңгейлі капиталға: қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол сияқты
ІІ деңгейлі (қосымша) капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға арналған
Кук коэффициентті біздің тәжірибемізде есептеу үлгісі 2-тақырыпта пруденциялық нормативтер
6-кесте
Банктік меншікті капиталының динамикасы млрд тенге
Баптардың аттары 01.01.2002 01.01.2003 өсім, ℅
І деңгейлі капитал 91,1 110,6 21,4
Жарғылық капитал 76,8 77 0,3
Қосымша капитал 8,7 11,2 28,7
Бөлінбеген пайда 8,7 15,0 72,4
ІІ деңгейлі капитал 36 55,7 54,7
Ағымдағы пайда 7,4 20,6 178,4
Субординирленген қарыз 15,3 30,1 96,7
Барлық меншікті капитал 122,1 161,2 32,0
Сондықтан мәліметтер Ұлттық банктің 2002 ж. есебінен алынған.
2003 жылдың 1 қантарына екінші деңгейдегі банктердің меншікті капиталы
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті қаражаттармен салыстырғанда
Банктік тәжірибеде барлық тартылған қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен
депозиттік қаражаттар;
депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің алған қарыздары
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара ажыратылады.
3.2. Банктің инвестициялық операциялары
Банк қызметіндегі инвестициялаудың өзіндік ерекшелігі бар. Кең мағынада, банктік
Ал, тар мағынада, банктік инвестиция – табыс немесе пайда
Сонымен қатар, банктік инвестициялау деп негізгі капиталға жұмсаған қаражаттарды
Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат көмегімен жүзеге асырылады.
Банктердің инвестициялық саясаты – банк қызметінің тұрақты жұмыс жасауын,
Банктің инвестициялық саясатының басты бағыттары мындай бөлімдерді қамтиды:
инвестициялық саясаттың басты мақсаты;
баланс активі мен пассивіндегі квазиинвестициялық операциялардің шегін (үлесін) анықтау;
инвестициялық операциялардың сапасы үшін жетекшілер мен атқарушылардың жауаптылығы;
инвестициялардың құрамы мен құрылымы;
бағалы қағаздардың сапасының деңгейінің және өтеу мерзімінің тиімділігі;
инвестициялар портфелінің диверсификациялануына қойылатын негізгі талаптар;
портфельдің құрамына түзетулер енгізу механизмі;
сақтау тәртібі және сақтандыру механизмі;
пайдалар және зияндардың есебі;
компьютерлік қамсыздандыру бағдарламалары.
Банктердің инвестициялық операциясы бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды сипаттайды. Банктің
Қор бағалы қағаздарының өзін екі негізгі топқа бөледі:
мемлекеттің бағалы қағаздары;
мемлекеттік емес (корпоративтік) бағалы қағаздар.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттің бағалы қағаздарын өзіндік сипатына қарай төмендегідей
7-кесте
ҚР мемлекеттің бағалы қағаздары сипаты
Түрі Шығарумақсаты Орналастыру тәсімі Айналыс мерзімі Номинал құны
Ұлттық банктің қысқа мерзімді нотасы Айналыстағы ақша массасын реттеу
Ұлттық банктің арнайы валюталық нотасы Еркін өзгермелі валюта бағамына
Арнайын валюталық мемлекеттік облигациялар (АВМЕКАМ) Жинақ зейнет ақы қорлардың
портфелін жинақ зейнет ақы қорларымен айырбастау 5 жыл 100
Мемлекеттің арнайын қазынашылық міндеттемесі (МЕАКАМ) Ұлттық банкке Үкіметтің қарызын
Мемлекеттің қысқа мерзімді қазынашылық валюталық міндеттемесі (МЕКАВМ) Республикалық бюджеттің
Мемлекеттің индексацияланатын қазынашылық міндеттемесі (МЕИКАМ) Республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын
Мемлекеттің орта мерзімді қазынашылық міндеттемесі (МЕОКАМ) Республикалық бюджеттің ағымдағы
Мемлекеттің қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемесі (МЕККАМ) Республикалық бюджеттің ағымдағы
Мемлекеттік ішкі займдық ұлттық жинақ облигациялар (ҰЖО) Республикалық бюджеттің
Мемлекеттің бағалы қағаздары табыстылығына қарай үш түрге бөлінеді:
Дисконттық, мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықты инвесторларға жеңілдікпен (номиналдық
Құпандық, яғни номиналдық құнына пайызбен бейнеленген табыс әкелетін бағалы
Аралас, яғни купон және дисконт түрінде қатар табыс әкелетін
Сонымен қатар активтерінің бір бөлігін өтімді корпоративтік бағалы қағаздарға
акциялар;
облигациялар;
депозиттік және жинақ сертификаттары;
ипотекалық куәліктер;
депозитарлық қолхаттар.
Осылардың ішінде инвестициялау операциялары акциялар мен облигацияларға байланысты көп
Акция – бұл акционерлік қоғамның жарғылық капиталына үлес қосқандығын
Дивидент төлеу тәсілінің айырмашылығына байланысты жай және артықшылықты акцияларға
Акциялар шығару формасына қарай да ажыратылады: құжатты түрде және
Облигация – оның иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын және
Қазақстандағы айналыста жүрген облигациялар табыстылығына қарай екі түрге бөлінеді:
купондық облигация-инвестор-банкке пайыз мөлшерлемесі формасында, яғни алты айда немесе
дисконттық облигация-инвестор-банктің облигацияны шығарушыдан номиналдық құнынан төменгі бағада сатып
Бүгінгі таңда ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық операцияларға бағытталған
3.3. Шетелдік тәжірибедегі орталық банктердің басқару ерекшеліктері
Барлық ақша және банк жүйелерінің өзегі – АҚШ-ның федералдық
Басқарушылар Қеңесі ақша-несие саясатының негізгі мәселелерін шешеді және оларды
олар орталық банктер болып саналады;
квази-қоғамдық банктер болып есептелінеді;
«банктердің банкісі»
ФРН-нің жұмысында АНФК маңызды роль атқарады. Ол ақша және
Жеке коммерциялық банктермен күнделікті оперативтік байланысты 9 директордан тұратын
Бұл банктер квази қоғамдық банктер болып табылады, яғни олар
Шетелдерде тексерудің дифференцияланған мерзімдерін белгілеу және банктердің түрлі категориялары
АҚШ-тың федералдық резервтік жүйесі өзінің мәні жағынан басқа елдердің
ФРЖ үш деңгейлі жұмыс органдарынан тұрады – Басқарушылар кеңесі;
АҚШ аумағы 12 федералдық резервтік банктерге бөлінген. Осылар арқылы
Неміс федералдық банк (Дойче Бундесбанк) 1957 жылы 26 шілдеде
Кеңес-ақша-несие саясатының қалыптасуына жауапты негізгі орган болып табылады. Кеңесті
Директорат – жоғары атқарушы орган. Ол кеңестің шешімдерін жұзеге
Жер орталық банктері – Неміс федералдық банкінің жергілікті басқармасы.
Ағылшын банкі – дүние жүзіндегі көне және беделді орталық
Одан бөлек, банктер кассалық активтер коэффициентін касса және Ағылшын
Ағылшын банкі екі департаментке бөлінген – эмиссиялық және банктік.
Жапон банкі 1882 жылы құрылған. Қазіргі Жапон банк туралы
Банкті басқарма басқарады. Ол орталық банктің барлық қызметтерін атқарады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Мен «Ұлттық банктің құрылымы мен функциясы» тақырыбына жазған дипломдық
Нарық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, адамның еңбек етуге
Банктер нарықтық экономикада басты делдал болып табылады. Өздерінің қызметтерінде
Нарық экономикасында банктер қоғамның барлық капиталы иеленетін монополистерге айналады.
Банктердің нарықтық экономикадағы ролі мемлекеттік меншікті реформалаудағы, инфляцияны төмендетудегі
Банктік реформаны жүргізудің қажеттігі мыналармен түсіндіріледі: қаржы ресурстарының дұрыс
Қазақстанда банктік реформаны жүргізу нәтижесінде екі деңгейлі банктік жүйе
Банктердің негі типтеріне – мемлекеттік , жеке, акционерлік, аралас,
Банктер заңға сәйкес бастапқыда мәлімдеуші акцияны шығаруға құқысыз жабық
Банк өз қызметін – құрылтайшылардың шешімімен, Ұлттық банкінің лицензияны
Банктің ұйымдастырылу құрылымы біртұтастығымен анықталады. Банктер өздерінің филиалдарын және
Екінші деңгейдегі банктер мен Ұлттық банк арасындағы қарым-қатынас банктік
Банктер арасындағы және банктер мен клиенттер арасындағы қатынастар келісім-шарттар
Банктерге жасалатын бақылау мен қадағалау: мемлекеттік, халықаралық, аудиторлық және
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының орталық банкі ретінде
Ұлттық банк – оның жоғары үкімет органы тұлғасындағы мемлекеттік
ҚР Ұлттық банктің негізгі қызметтері мыналар: айналыстағы ақша массасының
ҚР Ұлттық банкінің ақша-несие саясатының мақсаты ұлттық валютаның тұрақтылығын:
Эмиссия – мемлекеттік банкнота, монета, бағалы қағаздарды шығаруы. Ол
Айналыстағы ақша массасын реттеудің біршама ыңғайлы әдісі – ақша
ҚР Ұлттық банкі «банктердің банкі» қызметін атқарады, яғни коммерциялық
ҚР Ұлттық банкі бас банкир, қаржылай кеңесші және Үкіметтің,
ҚР Ұлттық банкі Қазақстанда және шетелде шетел валютасындағы кез-келген
Жалпы алғанда, Ұлттық банк алтын қорларын басқару бойынша консервативті
Ұлттық банктің қызметінің біріне – екінші деңгейдегі банктер қызметіне
Қазақстан Республкасы екінші деңгейдегі банктердің қызметтерін реттеу механизмі қазіргі
Қашықтан қадағалау, инспекциялау барысында анықталған мәселелрді жою бойынша жұмыстардың
Осымен бірге қадағалау орындары қызметкерлерінің есеп берулерді тексеру, инспекциялау
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында банктік салада банк әр түрлі
Қазіргі кездегі банктік нарық тәуекелдіксіз әр түрлі көлемде болуы
Банктік операциялардың дамуында ерекше рольді ақпарат пен коммуникацияның қазіргі
Банк жүйесі дамуындағы маңызды құбылыс ретіндегі несиелік мекемелердің «көтерме»
Банктер арасында клиенттерді тарту жөнінде бәсекенің күшеюі банктердің клиенттермен
Банктің клиентпен экономикалық жұмысы – банкке клиентті тартудан бастап,
Сонымен қатар Ұлттық банктің ақша массасының көлемін шектеу, банктердің
Өз экономикасын нарықтық жолға қайта құрушы Қазақстан үшін әлемдік
Өзгерен экономика жағдайларына сәйкес банктік қызметтің өзінің дәстүрлі банктік
Сол себепті отандық және шетелдік банктік тәжірибені салыстырудың өзіндік
Банк секторының ішіндегі барлық қатынастар жүйесі, Орталық банк тарапынан
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Қазақстан Республикасы Президентінің 30
2. Қазакстан Республикасы Президентінің 31
3. Қазақстан
4. Қазакстан Республикасының
5. Қазақстан Республикасының
6. Қазакстан Республикасының
7. Қазакстан Республикасының
8. 23 мамыр
9. 23 мамыр
10. Қазакстан Республикасы Ұлттык банкіиің 23
11. 15 кыркүйек
12. 15 кыркүйек
13. 5 желтоқсан 1998 жылы ҚР аумағында
14. 23 мамыр 1997
15. 23 желтоқсан 1998 жылғы №201
16. 3 шілде
17. 14 маусым 2000 ж. №1155 ҚР
18. 7 желтоқсан
19. 31 желтоқсан 2000
20. ҚР екінші деңгейлі банктерінің жаңа шоттар жоспары
21. Қазақстан Республикасының экономикасын
22. 20 сәуір 2000 жылғы №109 «Қазақстан
23. 15 қараша 1999 ж.
24. 15 қараша 1999 ж.
25. 23 мамыр
26. 24 сәуір 1997
27. 26 желтоқсан 1998
28. 29 тамыз 1997 ж. «Екінші деңгейлі банктердің
29. 21 сәуір 2000 жылғы №146
30. Қазақстан Республикасы банктерінің құжатгамалық аккредитивтермен опе-рациялар жүргізу
31. 11 ақпан 2000
32. «Қазақстан Республикасында телем карточкаларын шығару мен
33. 25 қараша 2000
34. 5 қараша 1999
35. 13 қазан 2000 ж. №395 «Қазақстан
36. Қаржылық лизингтің есебі және
37. Абрамов М.А., Александрова Л.С. Финансы, денежное
38. Адекенов Т. Банки и фондовый рынок. -
39. Андросов А.М. «Бухгалтерский учет и
40. Андросов А. Бухгалтерский учет в банках:
41. Андросов А.М.
42. Анесянц С.А. Основы функционирования рынка ценных
43. Асхауер Г. Введение в банковское дело.
44. Ачкасов А.Н. «Активные операции коммерческих банков».
45. Бабичева Ю.А. Банковское дело. - М.:
46. Банковское дело: Справочное пособие / Под
47. Баринов В.Т.
48. Брейли Р., Майерс С. Принципы корпоративных финансов.
49. Бухвальд Б. «Техника банковского дела». -М.:,
50. Дробозина Л.А. Фиңансы. Денежное обращение. Кредит. -
51. Ефимова Л.Г. Сборник образцов
52. Емчиков В.К. Учет и операционная техника
53. Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции. -
54. Козлова Е.П., Галанина Е.Н. Бухгалтерский учет в
- М.: Финансы и статистика, 1996.
55. Колесников В.И., Кроливецкая Л.П. Банковское дело.
56. Лаврушин О.А. Банковское дело.-М: Финансы и
57. Макеев А.В., Савенков В.Н. Вексель -
58. Маркова О.М., Сахарова Л.С., Сидоров В.П.
59. Мэтьюс М.Р., Перера М.Х.Б. Теория бухгалтерского учета.
60. Мюллер Г.,
- М.: Финансы и статистика, 1996.
61. Нидлз Б., Андерсон
- М.: Финансы и статистика, 1996.
62. Носкова И.Я. Международные валютно-кредитные отношения. -
63. Парфенов Г.К.
- М., 1997.
64. Платонова И.Н. Валютный рынок и валютное
65. Лрактический курс бухгалтерского учета в современном банке
66. Рудакова О.С. Банковские электронные услуги. -
67. Рябова Р.И. Операции в банке с
68. Сейткасимов Г.С. Банковское дело. - Алматы:
69. Соколинская Н.Э. Учет и анализ
70. Ткач В.И.,
- М.: Финансы и статистика, 1992.
71. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. Управление
- М.: Все для вас, 1993.
72. Уткин Э.А. Справочник банкира.
73. Хендриксен Ван Бреда. Теория
74. Хоргрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий
75. Эдвин Дж.Долан, Косин Дж.Кэмбелл, Рознари Дж.Кэмбелл.
- М., 1996.
Қашықтан
қадағалау
Ақпараттық есеп беру базасы
Қаржылық
талдау
Салыстырмалы топтық талдау
Капиталды талдау
Өтімділікті талдау
Активтер сапасын талдау
Табыстар мен шығыстарды талдау
Қашықтан талдау нәтижесі бойынша ұсыныстар
CAMEL жүйесі бойынша тәуекелді бағалау
Инспекциялық қадағалау
Жоспарлы және мақсатын тексеру
Толық ауқымды тексеру
Мақсатты тексеру
Тексеру әдістемесі
«BOSS» қашықтан қадағалау жүйесіндегі банк тәуекелдерін бағалауда өзгерістер енгізу
CAMEL жүйесі бойынша тәуекелді анықтау, бағалау
Тәуекелді төмендету жөнінде банктің шараларды орындауына бақылау мониторингін жүргізу
Банк жетекшісіне ұсыныстар жасау
Тексеру жөнінде біртұтас есеп жасау
Қашықтан талдау мәліметтерінен
Ішкі және сыртқы аудан ұсыныстарымен танысу