Мазмұны
Кіріспе. . . . . . . . .
I тарау. Қазақ терминологиясы және оның зерттелуі мен
1.1 Заң терминологиясының зерттелу жағы. . . . .
II тарау. Заң терминдерінің қалыптасу және даму жолдары
2.1. 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ
тіліндегі заңдық, құқықтық ұғымдарды білдіретін атаулар . . .
2.2. Заң терминдерінің Кеңес өкіметі кезіндегі жай-күйі.. . .
2.3. Заң терминдерінің жасалу(шығу) көздері немесе шығу тегі. .
III тарау. Заң терминдерінің лексика - грамматикалық табиғаты
3.1. Лексикалық табиғаты.. . . . . . .
3.2. Грамматикалық табиғаты. . . . . . .
3.3. Заң терминдеріндегі жаңа атаулар. . . . .
Қорытынды. . . . . . . . .
Пайдаланған әдебиеттер. . . . . . . .
Кіріспе
Өз тәуелсіздігін алып, дербес мемлекет ретінде өркениетке қадам басқан
Осы орайда оның негізі туралы академик Әбдуәли Қайдаровтың "Ең
Еліміздегі қарқынды қоғамдық әлеуметтік өмір туғызып отырған күнделікті қызметтегі
Атап айтқанда, орысша-қазақша әскери атаулар (Қызылорда 1927), Терминологический словарь
Қазақ терминологиясын бұрынғыдан да гөрі түпкілікті етіп қалыптастыру, тілдік
Тақырыптың өзектілігі: Терминология мәселесі, оның ішінде салалық термин мәселесіне
Терминология – үздіксіз дамып келе жатқан ғылым саласы. Оның
Сонымен қатар, түрколог ғалымдар А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С. Аманжолов, Н.Сауранбаев,
Салалық терминология мәселесін зерттеудің бірнеше себептері болды. Атап айтқанда
Екіншіден, қазақ әдеби жазба тілі – мемлекеттік тілдің
Үшіншіден, қазақ тілі терминологиясы әртүрлі жағдайларға байланысты қазіргі кезде
Демек, қазіргі кезеңде мемлекеттік мәртебелі ана тіліміздің табиғатына сай
Қоғам дамуының жаңа кезеңіне көтерілгенде, халық тұрмысына, ғылымға, салалық
Республикамызда заң мамандарын дайындау XX ғасырдың 20-жылдарының аяғында басталды.
Ғылым мен мәдениттің шарықтай өскен заманында басқа терминдер
Заң терминдерінің негізін халықтың әдет-ғұрыптарынан, заңдарынан, жол-жолдарынан, қазақ әдет-ғұрып
Осы кезге дейін бізге мәлім боып келген заң терминдерінің
Сондықтан заң терминдерін бір ізге салудың, оларды қалыптастырудың маңызы
Алғаш рет заң терминдерін жүйеге салып, сөздік жасаған ғалым
Мысалы, 1960 жылы шыққан С.Байсалов пен Ұ. Құдайбергеновтің орысша-қазақша
Бұл сөздік – қазіргі кезде заң терминдерінен хабардар ететін
Заң терминдері ғана емес, жалпы терминология мәселесінің теориялық жақтары
Демек, Қ.Жұбанов, С.Бәйішев, К.Аханов, Ә.Сатыбалдин, Ә.Әбдірахманов т.б. еңбектеріндегі
Бүгінгі таңда Республикада заң терминдерін зерттеп білу міндеті өзінің
Заң терминдерін ғылыми жағынан зерттеудің маңызы зор. Әсіресе, жоғары
Демек, бұл айтылғандардың бәрі де зерттеп отырған мәселелердің өзектілігін
Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі заң терминдерінің мағынасы мен ерекшеліктері,
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Қазақ тіліндегі терминдік ұғымдарды, оның ішінде заң терминдерінің ерекшеліктерін,
зерттеу жұмысының теориялық әрі практикалық негізін анықтау;
заң терминдерінің қазақ тілінде бұрын қалыптасқан түрлеріне тарихи
заң терминдерінің лексикалық құрамын сипаттау;
заң терминдерінің құрылымы мен лексика-грамматикалық ерекшелігіне сипттама беру;
заңда қолданылатын терминдерге семантикалық талдау;
терминдердің арақатынасын, грамматикалық бағытын анықтау;
құқықтық терминдерді дұрыс пайдалану, оны жетілдіру бағыттары мен жолдарын
Зерттеудің әдістері мен материалдары. Зерттеу жұмысында баяндау, салыстыру, этимологиялық
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, үш тарау, қорытындыдан тұрады.
1 Терминология және оның зерттелуі мен дамуы
Қазақ терминологиясының қалыптасу және даму жолдары. Заң терминдерінің зерттелу
«Термин» - латын тілінен алынған сөз. Бастапқы мәні «шекаралық
Белгілі тіл маманы А.А.Реформатский термин мен терминология ұғымының
А.А.Реформатский терминнің басты белгілеріне тоқталады:
«термин емес сөздердің мағынасы контексте ашылу керек те, ол
терминологиялық жүйенің элементі ретінде;
жалпы тіл жүйесінің элементі есебінде./3.46-54/
Ғылыми терминдерді тексергенде олардың қай сөз таптаптарынан жасалатынын білу
Г.О.Винокур терминдер тек зат есім болуға тиіс деген пікір
Н.А.Щегловтың еңбектерінен де осындай пікірлерді кездестіруге болады. /5.89/
Әзірбайжанның көрнекті тілшісі А.А.Оруджев: «дербес мағынасы бар кезкелген сөз,
В.Н.Прохорова «Актуальные проблемы современной русской лексикологии» деген еңбегінде терминге
Термин жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Атап айтқанда, энциклопедиялық сөздіктердің
«Термин – рим мифологиясында шекара құдайы. Т. – терминалдар
О.С.Османова «Словарь лингвистических терминов» деген еңбегінде: «Термин (ағыл.) дегеніміз
Термин жөніндегі осындай пікірлерді қуаттай отырып, Д.Э.Розенталь мен М.А.Теленкова
Сайып келгенде, бірсыпыра тілші ғалымдар әртүрлі болжам жасағанмен негізінен
Термин – ерекше лексикалық құбылыс. Оны қолданушы топ сапалы
Қазақ тіл білімі трихында теңдесі жоқ үлгі қалдырған ғажап
Қазақ тілі терминологиялық жүйесін қалыптастыру, салалық терминдерді ретке келтіру
Қазақ тіл білімінде, терминдерді қалыптастыру, оларды қазақ тілі
1920-30 жылдар аралығындағы «термин» деген атаулар өзі бірде «термин»,
Қазақ терминологиясының даму тарихында елеулі пікірлер айтып, пән атауларын
Сондай-ақ, Х.Доамұхамедов терминдердің жүйеленуі туралы: «Бүтін қазақ халқы үшін
Н.Төреқұлов «Жат сөздер тұралы» деген мақаласында «қазақ тіліне кіретін
Сол кезеңде термин жөнінде пікір айтқан адамдардың көпшілігі кірме
1927 жылы Қызылорда қаласында «Пән сөздігі» деген атпен Қ.Қаратышқановтың
1930 жылдары термин жасау, дамыту және қалыптастыру ісіне
1920 жылдары мәдени-ағарту саласында үлкен өзгерістер болды. Бұл кезеңде
Қазақ терминологиясының негізгі басқа халықтар сияқты, алдымен туыстық, мал
Қоғамдағы саяси-әлеуметтік, экономикалық т.б өзгерістер тілдегі көптеген терминдердің, атаулардың
Бір тілден екінші бір тілге сөз ауысып отыруы, тіл
Жалпы қазақ терминологиясының қалыптасу процесі XIX ғасырдың екінші жартысынан
Тілімізде кірме сөздердің бірқатары қазақ тілінде ертеден сіңісіп, әбден
араб-парсы тілдерінен енген сөздер;
б) орыс тілі арқылы енген кірме сөздер;
Араб-парсы сөздерінің қазақ еліне енген сөздердің ену кезеңін XI
мұсылманша діни ұғымдарды білдіретін сөздер;
б) діни ұғымға қатысы жоқ сөздер
"Дала уәлаяты" газеті тілін зерттеуші Б.Әбілқасымова; "Араб-парсы тілдерінен сөз
Қазақ топырағында ғылыми ой-пікірлердің өрбуіне байланысты сөздік қорымыз орыс
Европа тілдерінен енген сөздердің дыбысталуы туралы Ж.Аймаутов "Емлені оңайлату
Мемлекеттік терминология комиссиясы Ұлы Отан соғыс жылдарында да тоқтатпады.
1956 жылы Тіл білімі мен әдебиет институтының құрамында терминология
60-жылдан бастап, 70-80 жылдарда қауырт дамыған бұл жұмыс қазақ
1950-70 жылдарда термин жасаушылар 1920-30 жылдардағы тәжірибені жеткілікті түрде
Ал, қәзіргі тіл дамытудағы өзгерістерді байқап отырсақ, сол кезеңде
Бүгінгі күні орын тауып, қолданысқа қайтадан еніп, орнығып жатқан
Сөз болып отырған мерзімде қоғам өмірінің көптеген салаларын қамтитын
Алпыс жылдан астам уақыт ішінде мемлекеттік терминология комиссиясының құрамы
Қазақ терминологиясының әр кезеңдегі дамуы, ұстанған принциптері, бағыттары, қолдану
Термин жасауда негізгі принциптері анықталып, бұл істегі жүйелік қалыптаса
Принциптер бойынша ана тіліміздің ішкі қоры, өз сөз
Қазан төңкерісінен кейін дінге деген көзқарас мүлдем өзгеріп,
Неологизм болып еніп, кейін тілде қолданыстан шығып қалып архаизм
Сол кезеңде неологизм болып, кейін архаизмге айналған атаулар. Олар
Орыс тілінен енген терминдер алғашқыда аударылып, кейінен ол баламасы
Қорыта кеклгенде, қазақ тілінде термин жасау ісін шартты түде
Екінші кезең – 30 - 40 жылдар арасы. Бұл
Үшінші кезең – 40 - 50 жылдар аралығы. Негізінен
Төртінші кезең – 50 - 70 жылдар аралығы. Бұл
Бесінші кезең – 70 - 90 жылдардың екінші жартысы.
Бірінші – тоқырау жылдары атанып, тарихқа енген Брежнев заманы.
Екіншісі – қайта құру.
Үшіншісі – Кеңес одағының құлап, Тәуелсіз мемлекеттер достастығының пайда
Бұл құбылыстың әрқайсысының тілде қалдырған өзіндік ізі бар. Әсіресе,
Академик Ә.Қайдаровтың "Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас" деген еңбегінде қайта
Терминология саласындағы жарты ғасырдан астам тәжірибемізде біз қазақ тілінің
Олай болса, біз 70 жылдың ішінде термин жасауда ана
Өмірзақ Айтұлының 1997 жылы жарық көрген "Қазақ сөзі (Қазақ
Бұл көлемді әрі мазмұны жағынан ғылыми деректерге толы монографиялық
Сондай-ақ, еңбекте терминді зерттеудің қазіргі жайы тілінде термин қалыптастырудың
Шерәлі Біләловтың "Ұлттық ғылым тілі негізіндерін қалыптастыру"(математика саласы бойынша)
Автор бұл еңбегінде ұлттық ғылым тілі А.Байтұрсыновтан бастау алған
Сондай-ақ, тілдің танымдық, кумулятивтік, бейнелеушілік, ой құралындық қызметтерін талдап,
"Аударма – мағынаны бір тілдік кеңістіктен екінші тілдік кеңістікке
Бұл күнде қазақ тіліндегі терминдер барлық ғалымдар саласында жүйеленген,
Кейінгі жылдары қазақ тілі мамандары ғылымның жеке-жеке салалары бойынша
Қазақстан Республикасының Ғылым мен Академиясы Тіл білімі институты жанындағы
Азаматтар мен қызметтегі лауазым иелерінің жаңа Ата заң талабы
Қазақстан Республикасы осы бір өтпелі кезеңде заң мамандарын ана
"Мемлекет және құқық теориясы" пәні бойынша жасалған заң атауларының
Соның бірі 1996 жылы «Жеті жарғы» баспасынан А.Ибраеваның «Заң
Бірінші бөлімде заңтану саласында жиі қолданылып жүрген заңдық атауларға
Екінші бөлімде терминдердің терминдердің орналасуы жалпы сөйлем құрау тәсілімен
«Мемлекет және құқық теориясы» пәні бойынша аса маңызды деп
Автор жоғарғы оқу орындарының оқулықтары мен оқу құралдарында жиі
Заң ғылымының докторы, профессор С.Байсаловтың басшылығымен 1986 жылы «Қазақстан»
Қызмет бабындағы қылмыс (должностное преступление) – өкімет орнын немесе
1995 жылы «Жеті жарғы» баспасынан Қайрат Сапарғалиевтің «Заң терминдерінің
Сөздіктің практикалық маңызы бар. Сөздікте күнделікті заң тәжірибесінде жиі
Егеменді мемлекет болғаннан кейін жаңа заңдар қабылданды. Біраз жаңа
Әрине, сөздік күнделікті қолданыстағы барлық құқықтық терминдерді қамти алмаған.
Науқастық қағаз (больничный листок) – еңбекші жұмысқа уақытша қабілетсіз
Болжам (версия) – алдын-ала тергеуде, анықтама жүргізуде және сот
Қос азаматтық (двойное гражданство) – екі мемлекеттің азаматы болу.
Адамның өз басына ешкімнің тимеуі – соттың қаулысы немесе
1995 жылы «Жеті жарғы» баспасынан Н.Дулатбековтың «Заң терминдерінің қазақша
Ұлт тілінің мүмкіншіліктері – термин жасаудың негізгі көзі болғанымен,
Терминдер деп ғылым мен техника, саясат пен дипломатиядағы,
Сөйтіп, терминдердің табиғатын түсіну үшін олардың функционалдық, құрылым-генетикалық, лексика-семантикалық,
Терминдерді екі сферада (қарастыратын, көрінетін жерлерін айтып отырмыз) кездестіреміз:
Осыдан келіп терминдерді саналы түрде нормалау мәселесі туады. Ал
Терминдерді нормалау дегенде ең алдымен оларды ретке келтіру (тәртіптеу)
Нормаларды тәртіптеудің жалпытілділік белгілері деген ұғымға мыналар кіреді:
Терминдерді түсінудегі, реттеудегі нормативтік белгілері деген ұғымға терминдердің пайда
Қайсыбір ғылым саласының термині болмасын, оларды жүйелеу, тәртіпке келтіріп,
Термин сөздерді лексиканың басқа топтарынан ажырататын басқа да құрылымдық
Өзектілік принципі мынадан көрінеді. Кейбір тілдік механизм жаңа ғылыми-техникалық
Ғылыми-техникалық ұғымдарды атаудың қажеттігінен осы күнде қазақ тілінде тұйық
Терминдер, терминдер жүйесі, жалпы терминология мәселесі тілдің лексикалық құрамындағы
2 Заң терминдерінің қалыптасу және даму жолдары
2.1 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ тіліндегі заңдық,
Терминдік даралық сипат алған сөздер мен сөз тәіркестері бейнелей
Осы кезде қолданылмай жүрген, бұрын қолданылған әртүрлі праволық ұғымдар
байланысты әйел бостандығын қорғаудың бір проволық көрінісі ретінде қылмыстың
Осы кезге дейін бізге мәлім болып келген заң терминдерінің
Осындай пайда болу төркіні әртүрлі сөздердің де қай-қайсысының
Заң терминдерінің қалыптасу кезеңдері;
Заң терминдерінің шығу төркіні (генезисі).
Қазақ тіліндегі заң терминдерінің лексикалық жүйе ретінде қалыптасуы елімізде
Сонымен қазақ тіліндегі заң терминдер жүйесінің ғылыми термин ретінде
Қазан революциясына дейінгі тіліміздегі құқықтық атаулардың
жай-күйі;
Кеңес дәуірінде тіліміздегі заң терминдерің жай-күйі;
Қазақстанның бұрынғы тарихында әлеуметтік өміріндегі келелі-келелі оқиғалар болып жатты;
Қазақ жеріндегі қоғамдық құрылыстың жіктеле бастаған кезінен ұзақ
Қазақтың әдет-ғұрып заңында билердің рөлі күшті болды."Би" деген термин
Хандықта құқықтық істі басқаратын арнаулы органдарды болмағандықтан, адамның қоғамдағы
Үлкен феодалдық билік;
Көшпенді ел басшысы;
Сот.
Билердің көпшілігі ірі феодалдар еді. Қалыптасқан әдет-ғұрып бойынша үкім
Қазақтың әдет-ғұрып нормаларын күннен-күнге нығая түсіп келе жатқан феодалдық
"Жеті жарғыда" да бұдан бұрынғы орта ғасырлық заң жинақтарындағыдай
Биде тақпақ, мақал бар байқап қара
Бұрынғы ескі биді тұрсам барлап,
Мақалдап айтады екен, сөз қосарлап
Ескі бише отырман бос мақалдап
Деген жолдарында ақын өз тұсының билері емес, реформаларға дейінгі
Абай мен оның тұстарында би сөзінің бұл мағыналары да
Құн – қазақ әдет-ғұрып заңында көп таралған жаза жүйесінің
Жалпы құн жазасы жоғарыда айтқандай ауыр жазаларды ауыстырған. Шектен
Бұл күндегі заң терминдері ішіндегі күрделі бір күрделі бір
Қазіргі "заң" сөзінің білдіретін ұғымы да, о баста осылай
"Айып" сөзі – қазір абстракт ұғым атауы. "Айыбы жоқ",
"Айып" әдет-ғұрып заңының атауы ретінде қолданылған да, жазаны негізгі
"Дау" сөзі де халқымыздың әдет-ғұрып құқығы жүйесінде термин ретінде
Қазіргі әдеби тілімізде жиі ұшырасатын қоғамдық-саяси ұғымдарды білдіретін "бостандық",
Айтып отырған кезеңдегі заң термині ретіндегі жиі қолданылған сөздердің
Үкім бойынша айыпкерден өндірілетінт мал-мүліктің бір бөлігі мен ханңға
Абай тілінде билік сөзінің көп пайдаланғандығы мына жолдардан көруге
Терминдік мәнде ертеден тұрақталған тіркестің бірі – жан беру.Осы
Қазақтың әдет-ғұрып заңы қылмыстың екі түрін көрсеткен: қастық, абайсыздық.
"Жесір дауы" термині арқылы әйелге ерінің, түскен елінің меншігіндегі
"Жаза" – Тәуке хан жарғысында көрсетілген құқықтықтермин. Ол
Жазаның түрін білдіретін терминдік ұғымда көп қолданылған сөздің бірі
Ендігі бір терминдік мәнде жұмсалған сөз – ұрлық. Алғашында
Зақым сөзі де әдет-ғұрып заңында құқықтық атау қызметінде
Қазақстанның Россияға қосылуына дейінгі кезеңнің бір ерекшелігі – сот
Ал XIX ғасырдан бастап болысаралық, руаралық істерді қарайтын
Хан мен сұлтандардың жанында төлеңгіт деп аталатын феодалдық тәуелді
Әдет-ғұрып заңдары күшіндегі кезеңдерде алым-салық түрлері де көп болды,
Қазақ хандығының мал өсіретін аудандары мен егіншілікпен айналысытын жерлердегі
Егіншілікпен айналысатын жерлердегі алым-салықтың жүйесі әрсалалы еді. Отырықшы
Әскерлерді азық-түлікпен жабдықтау мақсатымен шаруалар мен қала тұрғындарынан заттай
Тәуке хан жасап қалдырған "Жеті жарғыда" қазақтың бұған дейінгі
Қазақстан тарихында 1731 жыл ерекше аталады. Бұл жылы императрица
Қазақстаның Россияға қосылып, оған бағыныуының нәтижесі бұрынғы әдет-ғұрып, салт
Осындай жағдайда патшалық Ресей өкілдері бірден аңғарды және оған
Мәселен, "Сібір қазақтарын (қырғыздардың) уставқа сүйеніп басқарудың жаңа бағыты"
Қылмысты істер; 2) Даулы істер; 3) Басқару үстінен берілетін
Қылмысты істерге сол кездегі заң ережесі бойынша мемлекетке опасыздық,
Қыр еліне тұңғыш рет сайлау жүйесін енгізді. (устав, сайлау
Бұл кезде көшпелі және жартылай көшпелі «Сібір қырғыздары облысының»
Қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрпына негізделген билер соты;
Шариғат жолмен соттау;
Ресей империясының соты.
Осыған орай үш түрлі заң атауы қолданылды. Билер соты
Мысалы: Жоғарғы сот төрағасының тағы бір атап өткеніндей, соңғы
Бұл әрекет қылмыстық оқиғаларды уақытында тіркемеу, есепке қоймау деректерін
Ресей империясының құқықтық нұсқаулары негізінде енген ұғымдарды білдіретін атаулардың
"Арыз" терминінің негізінде арыз беруші, арызданушы, арыз иесі,
Тергеу, сұрау сөздері де XVIII, XIX ғасырларда заң термині
Алқа ортырысында Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қызылорда,
Іс сөзі бұл күнде терминдік сипат алған. Ол
Қылмыстыларды сақтайтын жерді шығыс тілдерінен ауысқан зындан сөзі
Бұл сөзді В.В. Радлов неміс тіліндегі гауптвахта сөзінің қазақ
Ипмериялық соттың құрылуы әдет-ғұрып құқығында бұрын болмаған жазаның жер
Қазақ хандықтарының Ресейге қосылуының нәтижесінде келген қоғамдық-әлеуметтік құрылыстағы
Бұл кезде би сөзінің де терминдік мәні өзгерді. Бұрын
XIX ғасырдың ортасында Қазақстан Россияның товар өткізетін ең ірі
1867-1869 жылдардағы реформалар арқылы әскери сот комиссиялары мен уездік
Мұсылман халқы тығыз орырықшы және көшпелі ауылдарда ғы істі
Осы тұста терминдік мағынаға ие болған мынандай байырғы сөздерді
Бұл жылдары, әсіресе, орыс тілінен ауысып келген заң терминдерін
Осы кезде терминдік мән алған "төре" сөзі көбінесе "алу",
Сонымен,XIX ғасырдың екінші жартысында әкімшілік билеудегі сот ісіндегі
Сонымен Қазан (1917 жылғы) төңкерісіне дейінгі заң терминдерінің жайы
а) Бұл уақытта ана тілімізде қолданылған заңдық ұғымдарды білдіретін
Бұл кезеңдерде елдегі біраз даулы мәселелерді шариғат заңымен
ә) Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ тілі лексикасындағы заңдық ұғымды
2.2. Заң терминдерінің Кеңес өкіметі кезіндегі жай-күйі
Қазақ терминологиясының басқа саласы сияқты заң терминдерінің де ерекше
1925-1935 жылдардың арасында Қазақ АССР Оқу Халық комиссариаты жанынан
Осы кездерде Қазақ терминологиясының заңдылықтары мен негізгі принциптерін жасауда
Н.Сауранбаев терминология мәселесіне арнап ”Қазақ әдеби тілі және
Қоғамдық дамудың жаңа кезеңдерінде – еліміз егемендік алып, бүкіл
Бұл кезде заңдық ұғымды білдіретін атаулар жалпыхалықтық тіліміздің негізінде,
Сондай-ақ, прокурор, адвокат, заседатель, банк, бандитизм, абонимент, аванс, автономия,
Бұл күндері қазақ тілінің заң терминдері күрделі сөздермен де
а) шабуыл жасап тонау, сыйға тарту келісімі, жалақы алу
ә) жолдастық сот, азаматтық құқық, тәртіп сақтау батальоны, тұрмыстық
б) авторлық құқық, автономиялы округ, аккредиттетелген чектер, адвокаттар
Кеңес үкіметі тұсында қалыптасқан заң терминдерінің одан бұрынғы кездегі
Заңдық ұғымды білдіретін сөздер бұл күндері қазақ тілі лексикалық
Осы кездегі құқықтық мекемелерді, оқу орындарының көбейе, ұлғая
Құқықтық терминдер тобы басқа тілден ауысып келген кірме сөздермен
Заң терминдерінің құрамы өзіміздің ана тіліміздің төл сөздерінің негізінде,
Заңдық ұғымды білдіру үшін ана тіліміздегі сөздерді пайдаланғанда, оларды
Сонымен бірге, заң терминдерін қалыптастыру бағытында осы кезде жүргізілген
2.3. Заң терминдерінің жасалу (шығу) көздері немесе шығу тегі
Ө.Айтбаев өзінің ”Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы” деген
”Осы үш бұзақының үстінен іс қозғалды. Көп жылдан бері
Неке сөзінің мағынасындағы өзгерістерден де заңдық атаудың біртіндеп қалыптасқандығын
Сонымен, ұлттық тіліміздің құрамындағы заң терминдерінің дені төл тіліміздің
Төл тіліміздегі сөздердің мағыналық жағынан дамып, жаңа заңдық терминдердің
а) дау, қаулы, атақ, дәреже, қылмыс, тонау, жала, нұсқау,
ә) қорғаушы, асыраушы, тергеуші, тонаушы, жалақор , қылмыскер,
Күрделі құрамды терминдерге мысалдар а) жатақхана, алыпсатарлық, сенімхат,
Заң терминдерінің жасалуының енді бір көзі кірме сөздердің
Сонымен бірге, тіліміздегі төл атаулар сияқты бұл да терминдік
Заң терминдерінің қалыптасу және даму жолдары әлеуметтік өмірдегі болып
Қазақ тіліндегі заң терминдер жүйесінің ғылыми термин ретінде қалыптасуын,
Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілі лексикасында заңдық ұғымды білдіретін
Қазақ терминологиясының басқа саласы сияқты заң терминдерінің де
Қазақ терминологиясының заңдылықтары мен негізгі принциптерін жасауда тіл мамандарының
Тіл бүгінгі деңгейіне жету жолы оның тарихына толығу, толысудың
3 Заң терминдерінің лексика - грамматикалық табиғаты
3.1. Лексикалық табиғаты
Заң терминдерінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері туралы оған қатыстыт бір қатар
Заң терминдері де тіліміздің лексикалық құрамындағы кез-келген сөздер сияқты
Сонымен, заңдық ұғымды білдіретін сөздер өз бастауын жағынан абстракцияланады.
Заң терминдері де лексикалақ қордың басқа стильдік топтарының құрамындағы
Жалпыхалықтық лексикадағы сөздер әр түрлі функционалдық стильде ғылыми әдебиеттерде
Мысалдар: "Бұл кісі біздің үйдің прокуроры" деген сөйлемдегі прокурор
1. Оның мағынасы ауысқан ( заң қызметкері деген
2. Экспрссивтік-эмоционалдық мағынада айтылған, яғни сөзге логикалыұ екпін түсіріп,
Мысалдар: "Күнә" сөзі. Зәбір көргенді, куәларды қазбалап сұрап
"Жала" сөзі де термин болып саналады: "Клевета -
Осы сөздің негізінде пайда болған "жалақор" сөзі де –
Құқықтық ұғымдар әр түрлі болғандықтын олардың атауы терминдер
Тек пен түрдің ара қатынасын заң терминдерінің барлық аласынан
Заң терминдерінің мағыналарын айтқанда терминдердің басқа салалары сияқты моносемантизм
"Прокуратураның тергеушісі ", іскі істер органының тергеушісі, мемлекеттік қауыпсіздігі
"Дәлел – аргумент доказательство, довод, основания, мотивировка". Осыларды салыстырғанда
Заң терминдерінің, онымен синонимдік қатар түзетін атаулардың жасалу жолдары
Кейде заң терминдері қатарынан кейбір сөздердің жалпыхалықтық лексикаға өтіп
Заң термині қызметінде жұмсалып жүрген сөздердің көпмағыналылығы, омонимділігі, синонимділігі,
Грамматикалық табиғаты
Қазіргі заң терминдерінің негізгі үш түрлі жолмен жасалғандығын көруге
1. Атрибутивтік – есімді (мемлекеттік есеп, мемлекеттік аппарат, мемлекеттік
Етістік – субстантивтік ( орталықтандырылған тәртіп, талап қою құқығы,
Бірнеше сөзден жасалған заң терминдер көбінесе зат есімнен,
Екі зат есімнен жасалған заң терминдері: Мемлекет қаржысы,
Сын есім мен зат есімнің тіркесіп келуінен: Қажетті қорғану,
Етістік пен зат есім тіркесінен жасалған заң терминдері: сынау
Үш компоненттен жасалған заң терминдерін же жиі кездестіруге болады.
Төрт және бес компоненттен жасалған заң терминдері: Тұрмыстық прокаттың
Зат есім мен етістіктің байланысы арқылы жасалған терминлдер: пенсия
Жоғарыда келтірілген мысалдардың сыңарлары терминдер құрамына енбеген кезінде
Сондықтан термин жасауда, оны қолдануда практикада мынадай кемшіліктерді байқадық.
а) бір мәндегі терминдік ұғымның бірнеше мәнде қолданылуы;
ә) көптеген терминдердің синонимдік қатар түзеуі;
б) кейде сөздер бір ғылым саласында терминдік қызмет атқарса
в) терминдер туралы анықтаманың шегі әлі де бір жүйеге
Екі ұғымның ұқсастығына сай жаңа ұғымға термин етіп бұрын
Термин қашан да нақтылығымен бағалы. Ал нақтылық кейде көп
3.3 Заң терминдеріндегі жаңа атаулар
Тіл – өмірмен өзектес жанды құбылыс. Сондықтан оның сөздік
Әлеуметтік, шаруашылық, мәдени өмірімізге, халықаралық жағдайда пайда болып жатқан
Міне, осындай жаңа қолданыстар тек жаңа ұғымдарды білдіру үшін
Бұрыннан "право", статья закона, классификация, юрист, аналогия закона, гарантия,
Заң терминдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері туралы оған қатысты бірқатар мәселелерді
Заңдық ұғымды білдіретін сөздер өз бастауын жалпыхалықтық лексикадан алғандығын
Бүгінгі таңда қазақ тілінде жаңа сөздер мен тіркестерді, жаңа
Демек, әлеметтік, саяси, мәдени, рухани өміріміз әкеліп отырған жаңа
Мұндай жаңа сөздер мен тіркестер тіл ғылымы үшін өте
Қорытынды
Қоғамда болып жатқан өзгерістерге орай тіліміздегі терминдер
Қоғам дамуында, адамдардың өз тіршілігі не материяалдық игіліктер өндіруде
Бұрын термин жасау жұмысымен тек лексиколографтар мен лексикологтар,
Атап айтқанда, 1920 жылдардағы баспасөздердің алатын орны мен маңызы
Қазақ тілінде термин жасау ісін шартты түрде
Әсіресе, қайта қуру мен тәуелсіздік туы желбіреген соңғ,ы 5-10
Сонымен қатар, еліміздің егемендік алуы, қазақ жұртшылығының ана тілінде
Қоғам өмірін, мемлекет органдарының қызметін, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеудің
Өйткені құқықтық терминдерді әрқашан дұрыс және біркелкі қолдану заңдарды
Көпке мәлім, Конституция қазақ тілінде жазылған заң емес. Ол
Заң терминдері ған емес, жалпы терминология мәселесінің теориялық жақтарының
Соның нәтижесінде, мемлекет пен құқыққа байланысты ұғымдар мен терминдер
Зерттеп отырған жұмыста заң терминдерінің қалыптасу және даму кезеңдерін
Зерттеу нәтижесінде жоғары оқу орындарындағы заң факультеттері студенттері, заң,
Заң терминдерінің сөздігі, сондай-ақ, заң құқық мәселелері жөнінде Профессорлар
Қазақ тілінде заң терминдерінің қалыптасу, даму ерекшеліктерін анықтау арқылы,
Заң актілеріндегі, кодекстердегі байырғы заң терминдерінің құрамы сұрыпталып, талданды;
Заң терминдерінің лексикалық құрамына талдау жасалды;
Заң термидерінің құрылымы мен лексика-грамматикалық ерекшеліктерін сипаттау арқылы заң
Бұрынғы ұлт тілінде қалыптасқан заң терминдеріне этимологиялық талдау жасалды.
Қазақ әдеби тіліндегі заң терминдерінің қазіргі қолданылу өрісінің тілдік
Сонымен, қазіргі қазақ терминологиясына қазақ тілінің ең күрделі
Мемлекеттік тіліміздің мәтебесін республикада ғана емес, халықаралық деңгейге
Пайдаланылған әдебиеттер
Қайдаров Ә.
Алматы 1993, 99-112
2. Жубанов К.
Алматы, 1960, 285-б
3. Прохорова В.Н. Актуальные
русской лексикологии. М.,Изд. МГУ. 1973,
с.10
4.Винокур Г.О
русской технической терминологии.
(труды)
5. Щеглова Н.А.
терминологизации русских глаголов и
профессиональной речи. Уч. зап. МОПИ.
1963, т. 38. Вып. 8
6. Оруджев А. Г.
упорядочении существующих терминов на
азербайджанском языке. Изд. АН АзССР,
№12, 1951. С. 12.
7. Айтбаев Ө.
қалыптасуы. Алматы, 1988. 10, 12.
8. Ахманова О.С. Словарь
Изд. "Советская энциклопедия". М., 1966.
С. 18.
9. Алдашева А.
Сарыбаев Ш
Уәлиев Н.
10. Кенжебаев Б.
мәдениет. Алматы, "Жеті жарғы", 1997.
11. Даниленко В. П. Русская
12. Лотте Д. С
Иноязычных терминов и термино-элементов.
М., 1982, с. 147.
13. Айтбайұлы Ө.
53, 64, 67, 116, 155, 166, 179.
14. Толыбеков К.
1971.
15. Әбілқасымов Б. XVIII –
жазба нұсқалары. Алматы, "Ғылым", 1992. 27-74
16. Абай тілі сөздігі. Алматы, "Ғылым",
17. Ағыбаев А.
Баймұрзин
18. Ерғазиева Н. И.
В кн: Преподавание русского языка казакских
группах вузов. Алматы, 1974. (вып.7)
19. Әбдірахманов Ә. Бекітілген терминдер мен
"Қазақстан", 1976.
20. Әбдірахманова Ә. Тіл мәдениеті және терминология. Алматы,
"Өнерлі өнер", 1976.
21. Әбдірахманова Ә. Терминдерді дұрыс пайдаланайық. "Социалис-
тік Қазақстан", 1973, 25 желтоқсан.
22. Сызздық Р.
23. Зиманов С.
Вины XIX века. Алматы, "Наука", 1958. 27, 154,
155, 200, 442, 466, 576, 577,
24. Зиманов С.
Первой половины XIX века. Алма-Ата, 1960, 27,
42, 54, 64, 66, 193, 201, 225.
25. Заң терминологиялық сөздігі. Алматы, 1964. 59, 78
26. Байсалов С.
Құдайбергенов Ұ Алматы, 1960. 11, 55
27. Байсалов С.,
Уәлиев М.,
Сапарғалиев Г. 1984.
28. Балақаев М.
29. Бәйішев С.
негізгі принциптері мен міндеттері.
(Терминология сөздігі. Алматы, 1949. 1- кітап)
30. Бәйішев С.
"С.Қ", 1947, 11 шілде.
31. Біләлов Ш.
1997, 6-10, 11
32. Дулатбеков Н. О Заң терминдерінің қазақша-орысша, орысша-
қазақша сөздігі. Алматы, 1995. 7- 42.
33. Ибраева С.
Алматы, 1983, 236-б.
34. Исаева С.
Алматы, 1983, 236-б
35. Кенжалиев З.
Даулетова С. О Алматы, "Жеті жарғы",
Андабеков Ш. А
Әділбаев М. К.
Тоғжанов Е. Л
36. Қазақ Кеңес энциклопедиясы. Алматы, 1977.
37. Қазақ тілінің түсіндірме сөздіг. I – X
1974 – 1986
38. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. Алматы, 1986.
39. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы, "Қазақстан", 1988.
40. Қазақ ССР – інің қылмыстық істер жүргізу кодексі.
"Қазақстан", 1984.
41. Қазақ ССР – інің заңдар жинағы. Алматы, 1979.
42. Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар. Алматы, "Ғылым". 1985.
43. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, "Қазақстан",
1995.
44. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. Алматы,
"Жеті жарғы", 1997.
45. Қайдаров Ә.
Айтбаев Ө
46. Өсеров Н.
47.Сапарғалиев Ғ. Заң терминдерінің
Алматы, "Жеті жарғы", 1995. 11-99.
48. Терминдер мен атаулар. Сөздік. Алматы, "Қазақстан". 1990.
49. Төреқұлов Н.
50. Тоқаев К.
51. Уәлиханов Ш.
52.Әуезов М.
53. Әуезов М.
- 63 -