Мазмұны
Кіріспе
1. Кен орнының геологиялық сипаттамасы, шекаралары, қорлары
1.1 Кен орны жайында жалпы мағұлмат 11
1.2 Кен орнының геологиялық құрылысы
1.3Тектоника
1.4 Минералдық құрамы
1.5Генетикалық типтер
1.6Кен орнының гидрогеологиялық сипаттамасы
1.7Кен орнының кен шекарасы және қоры
2 Ашық кеніштегі технологиялық сипаттамасы 22
2.1 Кеніш алаңын ашу 22
2.2 Кенді ашық әдіспен қазу жүйесі 24
2.2.1 Қазу жүйесі бойынша жалпы мағұлмат 24
2.2.2 Қазу жүйесінің элементі және оның параметрлері
2.3 Тау-кен жыныстарын дайындап қазу және тиеу 28
2.3.1 Кенді қазу жұмыстарындағы БАЖ параметрлерін есептеу 30
2.3.2 Аршу жұмыстарындағы БАЖ параметрлерін есептеу 32
2.4 Шароштық бұрғылау құралының қолдану саны және
өнімділігін анықтау
35
2.5 Қазып-тиеу жұмыстары 36
2.5.1 Қазып-тиеу жабдықтары 36
2.5.2 Экскаватор өнімділігін анықтау 37
2.6 Карерлік көлік 39
2.6.1 Автожолдардың құрылысы 39
2.6.2 Үлкен жүкті автомобильдер жайындағы қысқаша мәліметтер
2.6.3 Автокөлік кезіндегі тартым есебі 40
2.7 Үйінді шаруашылығы 44
2.8 Маркшейдерлік-геодезиялық жұмыстардың шығынын анықтау 46
2.8.1 Триангуляция пунктерін барлау кезінде материалдық
шығындарды есептеу
46
2.8.2 Еңбекақыны төлеу шығындары 47
2.8.3 Амортизациялық бөліп шығарулар 48
2.9 Техника қауіпсіздігі және еңбекті қорғау 50
2.9.1 Қауіпті және зиянды өндірістік факторларды талдау 50
2.9.2 Зиянды және қауіпті өндірістік заттардан қорғану шаралары 51
2.9.3 Шаңның көзге әсер етуі және қорғану шаралары 53
2.9.4 Иондалғыш сәулелерден қорғану 55
2.9.5 Электр қауіпсіздігі 57
2.9.6 Жарықты нүктелік әдіспен есептеу 58
2.9.7 қауіпті зоналарды қоршау 60
3 Маркшейдерлі геодезиялық жұмыстар 67
3.1 «Кашар» кенішінде маркшейдерлік геодезиялық тіреу желілеріне
талдау жасау
67
3.1.1 Геодезиялық тірек торының сапасын бағалау 69
3.2 Күрделі маркшейдерлік жұмыстар 70
3.2.1 Негізделген түсіру кенішін жасау 70
3.2.2 Геодезиялық торлар 72
3.2.2.1Триангуляцияәдісі 72
3.2.2.2 Полигонометрия әдісі 72
3.2.2.3Аналитикалықжүйе 73
3.2.2.4 Тура және кері геодезиялық кертпе 73
3.2.3 Пайдалану торы 76
3.2.4 Теодолиттік түсірістер 78
3.3 Күнделікті маркшейдерлік жұмыстар 80
3.3.1 Түсірме әдістері 80
3.3.1.1 Перпендикуляр әдісі 80
3.3.2 Тахеометриялық түсіріс 81
3.3Тахеометриялық түсіріс тіжүргізу 83
3.3.4 Геометриялық нивелирлеу 85
3.3.5 Геометриялық нивелирлеудің қателіктерін анықтау 87
3.3.6 Тригонометриялық нивелирлеу 88
3.3.7 Маркшейдер түсіру бойынша көлемдерді есептеу 89
4 Арнайы бөлім 92
4.1 Ашық кеніштегі фотограмметриялық түсірістер туралы түсінік 92
4.1 Фотограмметриялық аспаптар 92
4.2 Түсіру базистерінің орнын таңдау 95
4.3Фотографиялық базистердің ұзындығын таңдау 96
4.4 Базистен түсірілетін нүктеге дейінгі ең қашық ұзындығын анықтау
4.5 Базистен түсірілетін нүктеге дейінгі ең жақын ұзындықты анықтау
4.6 Түсіру учаскесінің шекарасын анықтау 99
4.7 Тік бағытта түсіру учаскесінің барлық ауқымын анықтау 99
4.8 Өлі зоналарды анықтау 100
4.9 Корректуралық нүктелердің орнын жобалау 100
4.10 Кеніштегі аэрофототүсірістің жобасы 100
4.11 АФА-ның фокустық қашықтығын таңдау 101
4.12 Түсіру биіктігін анықтау 101
4.13 Аэросуреттердің санын және маршруттардың санын есептеу 102
4.14 Опознактардың тұру орнын мен санын анықтау 103
4.15 Стереоскопиялық бақылау 103
4.15.1 Суреттен алынған жасанды стереоэффект 104
4.15.2 Фотосуреттердің стереофотограмметриялық өлшеудегі тәсілі 107
4.15.3 Жалғыз нақты маркамен өлшеу тәсілі 108
4.15.4 Стереоскоп 110
5Өнеркәсіптік экология 113
5.1 Жалпы экология 113
5.2 Кәсіпорын орналасқан аумақтын экологиялық жағдайы 114
5.3 Атмосферадағы ауаны қорғау 114
5.4 Кенді ашық түрде өңдеу кезінде жерлердің рекультивациясы 118
Қорытынды 122
Қолданылған әдебиеттер тізімі 123
Кіріспе
Қашар кен орны Қазақстан Республикасының Қостанай облысының Рудный қаласынан
Жетіқара-Қостанай-Челябинск бағытындағы ең жақын «Озерная» теміржол станциясы кен орыннан
Кен орыннан тікелей қашықтықта Рудный-Қашар-Федоровка автокөлік жолы өтеді.
Кен орын ауданы өз алдына күндізгі беттегі абсолют белгісі
Кен орын Тобыл және Тоғызана суайрықтарымен ұштасады.Бұл аймақта көп
Кен орын ашық түрде 1985 жылдан бастап өндірілуде.
Қашар кенішінде қазып-тиеу, дайындау, тасмалдау, үйінділеу және т.б. үрдістер
Сондай –ақ маркшейдерлік күнделікті және негізгі жұмыстары, жаңа
Жер бетіндегі көрініс әдісі әртүрлі ғылыми және инженерлік тапсырмаларды
Жер бетіндегі көрініс еңбекті сыйымдылықты алқабтағы геодезиялық жұмысты маңызды
Картаны құру үшін стереопараны алу үшін әртүрлі нүктеден фототеодолит,
Жер бетіндегі стереофотограмметриялық көрініс кезінде жер нүктесінің әр қалыбы
Берілген әдістемелік көрсеткіштер стереофотограмметриялық жер бетіндегі көріністі орындау, алған
1 Кен орынының геологиялық сипаттамасы, шекаралары, қорлары
1.1 Кен орны жайында жалпы мағлұмат
Қашар кен орны Қазақстан Республикасының Қостанай облысының Рудный қаласынан
Жетіқара-Қостанай-Челябинск бағытындағы ең жақын «Озерная» теміржол станциясы кен орыннан
Кен орыннан тікелей қашықтықта Рудный-Қашар-Федоровка автокөлік жолы өтеді.
Кен орын ауданы өз алдына күндізгі беттегі абсолют белгісі
Климат ( күрт континентальді құрғақ және ыстық жазымен және
Кен орын Тобыл және Тоғызана суайрықтарымен ұштасады.Бұл аймақта көп
Кен орын ашық түрде 1985 жылдан бастап өндірілуде.
1.2 Кен орнының геологиялық құрылысы
Кен орынның геологиялық құрылысында тау жынысының екі жиынтығы қатысады:
Палеозойлық тау жыныстар, сыйғызылған кен шоғырлары: әктастар, конгломераттар, құмтастар,
Мезокайназойлық түзілімдер, палеозойлық жиынтықты беттен асырып, саз, топырақ,
Бастапқы жұмыспен өтеуге Солтүстік (магнетитті кен қорының
Солтүстік бөлік 36 және 60 барлау бағытының шегінде
Оңтүстік бөлік Солтүстіктен оңаша орналасқан, пландағы
Магнетитті кен қоры бойынша тамаша Қашар кен орны Торғай
Кен орынның және барлық басты темір жол жолағының басты
Қоймалық фундамент таскөмірлі жынысты кен орындары төрт желіде (свита)
Сарыбай желісі (С1V2) 500 м қалыңдықты. Желі жыныстары палеозойлік
Соколов желісі (С1V2-3) арбайға сәйкес сілемделген және әктастар, туфтар,
Желінің төменгі жағы Солтүстік-Шығыс пен Терең блоктарындағы ашылған кен
Гематитті-кремнилі-ангидритті жыныстарға құрамында ангидрит пен әктасты қабатшалары бар туффит
Желі қалыңдығы 70-тен 400 м-ге дейін ауысады. Соколов желісіне
Қоржынкөл желісі (С1V2-5) төменгі желілерден айырмашылығы жыныстары қызылтүсті мөлдір.
Қоржынкөл желісі жыныстарында Қызылжар желісінің (С2-3 -Р) түзілімдері бұрыштық
Желі қалыңдығы 550 м-дей. Желі түзілімдерінің кендік өзгертулерге тиісілмеген
Қоймалық фундаментінің бетіндегі палеозойлық жыныстар шығуы жобамен ертеректе (триасты-төменгі
Ауданның кен орны платформалық құрылысы бор, палеоген, неоген және
Бор жүйесінің төменгі бөлігі апт және альт желілері қосындыларынан
Бор жүйесінің жоғарғы бөлігі тұран, коньяк, сантон, кампон және
Тұран желісінің теңіз түзілімдері (аят желісі) құрамында саз қабатшалары
Коньяк, кампон және сантон желілері қосылып (егінсай желісі), ықшамды
Маастрихт желісі (ярус) (журавлев желісі, 20 м дейін) жай-жай
Палеоген жүйесі эоценді және омпоценді желілерден тұрады.
Ортаңғы-жоғарғы эоцен қосылып (Тасаран желісі) маастрихт түзілімдерімен жабыса сілемделген.
Жоғарғы эоцен – төменгі олигоцен біріктірілген (чеган желісі). Қалыңдығы
Төменгі-ортаңғы олигоцен (чиликті желі) 10 м қалыңдықта саздармен, алевролиттермен,
Неоген жүйесі плиоценнің жоғарғы бөлігінің жоғарғы жағында орналасқан. Ортаңғы-жоғарғы
Төрттік жүйе түзілімдері негізінен делювиалды суглиноктардан және супестерден тұрады.
Қашар кен орнының өзіндік интрузивті магнетизм жыныстары Сарыбай-Соколов төменгі
Қышқылды субвулканды және экструзивті жыныстар күрт құлама дайко тәрізді
Жер астында экструзивті денелерді анықтаған кезде төменгі карбонның шөгінді-вулканды
Пермдік кешені түзілудегі кеннен кейін жыныстар жұқа қалыңдықта күрт
1.3 Кен орнының тектоникалық құрылымы
Қашар кен орнының қоймалық құрылымы өте қарапайым. Төменгі тас
Қоймалық құрылым едәуір көлемді атылысты бұзылымдармен қабатталған, олардың арасындағы
Солтүстік атылыс бұзылымдары жылыспалы-жылжымалы болып, Солтүстік учаскісінің синклиналды ойысымен
Орталық бұзылым кен орынды солтүстік және оңтүстік учаскіге бөледі.
Оңтүстіктегі сырғымалы бұзылым кен орынның оңтүстік –шығысында кездеседі және
Аталған көптеген ірі бұзылымдардан басқа кен орнында кен денелерімен
Солтүстік бөлік кен жүйесі ірі
Кен аймағының аралық бойы 2200м
Қашардың интрузивті сілемінің мофологиясы және
Кемердегі кеннің тұрақтылығы жоғары, жарықшақтылығы
+30-150 м горизонттарындағы аршылымды жартас
Басты батыс жағдауындығы Торғайлық иілімдегі
Торғайлық кен орын аймағы және
1.4 Кен құрамындағы минералдар
Магнетит. Бұл минерал магния және
Титано – магнетитті формация. Бұл формацияның
Магнетиттің физико – химиялық әрекеттері. Титаномагнетит
Гематит. Бұл кремнилі – магнетит – гематитті
Кремнилі – магнетит – гематитті және скарноидті
1.5 Кен орнының гидрогеологиялық жағдайы
Қашар кен орнында 5 суағар деңгей жиек бар.
Біріншісі деңгейжиектің үстіндегі грунтті сулар – төрттік супестер мен
Екінші сулы деңгейжиек 55-70 м қалыңдықта тасаран желісінің опок
Үшінші сулы деңгейжиек төменгі маастрихт құмтастарынан және сантонның ұсақ
Төртінші сулы деңгейжиектің суы 3-4 орташа қалыңдықты ірі емес
Судың гидрохимиялық құрамын жалпы минералдылығы 5 г/л – ден
Палеозой фундаментінің тастақ жыныстары бесінші деңгейжиектің жарықшалы суларынан тұрады.
Қазіргі уақытта сулы деңгейжиектің пьезометрикалық қысымы карьер аралығында белгілі
Кен орынның жер асты сулары сульфатты-агрессивті, қатты және оларды
Қашар кен орнының ең жоғарғы су ағысы 3500м3/сағ жетеді.
1.6 Генетикалық типтер
Генетикалық тиістілікке кен формациясының
1.7 Кен орнының кен қоры және шекарасы
Қашар кен орнының темір кен қоры ГКЗ СССР №31.12.1985ж
2005ж кеннің өндірілуі – 12055мың.т, аршылым өндірісі – 29551мың.м3,
Карьер шеңберіндегі магнетитті руда қоры 1.1 кестесінде келтірілген.
горизонт-тар белгісі кен, барлығы сонымен қатар:
баланстық, сонымен қатар Баланс-тан тыс
бай комплекстік комплекстік емес
1 2 3 4 5 6 7
30 440 90 - 20 270 150
15 2870 010 - 130 1870 860
0 7620 430 - 320 5100 2190
-15 14910 1310 40 1110 9980 3600
-30 19390 5950 50
-45 24020 1030 2060 2560 16410 2990
-60 29500 5150 2990 3350 18810 4350
-75 30600 5800 3490 3610 18700 4800
-90 29190 5730 3850 3630 18250 3460
-105 30440 7680 4370 3670 19640 2760
кесте 1.1 жалғасы
-120 33550 0740 6080 4560 20100 2810
-140 44540 8960 7610 6150 25200 50580
-160 46150 42330 8190 8510 25630 3830
-180 43650 37580 7640 9130 20810 6070
-200 38340 33940 6570 7420 19950 4400
-220 41830 37700 7140 7990 22570 4130
-240 43900 41410 9730 9400 22280 2490
-260 44150 41270 10100 11180 19990 2880
-280 43320 40390 9570 11870 18950 2930
-300 38460 35840 9130 10900 15810 2620
-320 31690 29340 90230 7360 15750 2350
-340 25630 24330 8360 7490 8480 1300
-360 24400 23790 8030 9730 6030 610
-380 19450 19020 5270 9330 4420 430
-400 15650 15110 3130 8630 3350 540
-420 10360 10180 1620 6180 2380 180
-440 6260 6060 520 4390 1150 200
кесте 1.1 жалғасы
-460 1840 1770 80 1250 440 70
-480 790 780 40 690 50 10
Қорытынды 742940 670920 135690 162320 372910 72020
Кесте 1.1 - Карьер шеңберіндегі магнетитті руда қоры
2 Ашық кеніштегі технологиялық сипаттамасы
2.1 Кеніш алаңын ашу
Тау – кен массасындағы кеніштегі пайдалы кенді ашық түрде
Сызба тәсілі және ашу жүйесі
Ашу тәсілі ашу қазбаларымен жүзеге асады. Көп жағдайда жұмыс
Кемер санына байланысты (біреу, топты немесе карьердегі барлық кемерлер),
Сыртқы оржолдар стационарлы немесе жартылай стационарды болады. Ішкі оржолдар
Ашу тәсімі барлық тау – кендік қазудағы ашу, қазіргі
Ашу тәсімі – карьерді ашу ол тәсілдердің ауысуының бірінен
Жұмыс деңгейжиегін ашу кезінде негізгі карьерлік көлігі қолданылады (темір
Кемерлердің жұмыс шебіне қатысты ашу қазылымдары қапталды немесе центрлі
Бұл жобада кеніш кеніш ортасынан екі сыртқы оржолдармен ашылған
Пайдалы кенді және бос тау жынысты тасу үшін автокөлік
Кеніш алабы сақина тәріздес пішінді, жер бетінің ұзындығы 2500
Мына келтірілген ашу сызбасы жүк алмасу және ең қысқа
Көлбеу күрделі оржолды мына формуламен табамыз:
;
мұндағы, nк – кемер саны;
І – бойлама еңісі – 80;
ВКт – шектік оржолдың ені, м;
НКт – оржолдың биіктігі, м;
αк – жағдау қиябетінің бұрышы, град.
Егер автокөлікті қолданған жағдайда оржолды ұңғылау кезінде әр түрлі
(2.2)
мұндағы, R – автосомосвалдың ең кіші бұрылу радиусы, м;
а – автосомосвал ені, м;
с – автосомосвал мен жағдау арасындағы қуыс (1 –
Екі тығырықты автосомосвал кіру оржолдың тиеу кезіндегі оржол табанының
(2.3)
Мұндағы, L – автосомосвал ұзындығы, м.
Шығарылған есепте мына автосомосвалдардың шарттары мына кесте 1. бойынша
аталулар
Автосомосвал БелАЗ-548 (40 т) Автосомосвал БелАЗ-549 (75 т)
Ең кіші бұрылу радиусы, м 9,5 9,5
автосомосвал ені, м 3,7 4,9
автосомосвал ұзындығы, м 8,17 9,7
қуыс, м 3,0 3,0
2.1-кесте- Автосомосвалдардың сипаттамасы
БелАЗ – 548 автокөлігі үшін кенжарға сақиналы кіру сызбасын
Оржол табанының ені (2) формуласымен анықталады:
Ал ауыр жүкті автокөлік үшін БелАЗ -549 екі тығырықты
Оржол табанының ені (3) формуласымен анықталады:
Яғни, оржол табанының енін 40 м деп қабылдаймыз. Осындай
2.2 Кенді ашық әдіспен қазу жүйесі
2.2.1 Қазу жүйесі бойынша жалпы мағұлмат
Кенді ашық әдіспен қазу жүйесі дегеніміз белгіленген ережелер немесе
Көлбеу және күрт құлама сілемдерді қазу үшін, тау –
Аршу, кенді қазу және тау – кендік дайындау жұмыстарын
Кенді қазу жүйесі және комплекстік мехонизация құрылымы берілген кенішпен
Қазу жүйесінің параметрлік элементтері (кемер биіктігі, жұмыстық және жұмыстық
Технологиялық комплекстер тау – кендік жұмыстарды әр түрлі типті
2.2.2 Қазу жүйесінің элементі және оның параметрлері
Қазу жүйесінің элементтеріне кемерлер, кемер жымыс шебі, карьер жұмыс
Кемерлер. Ең басты биіктік һк, ол жабдықтың өнімділігіне әсерін
Техникалық эксплуатациялық ережелермен сәйкес тасжарықты және жартылай тасжарықты қазу
Кемердің қиябетінің бұрышы α тау жыныстардың физика – техникалық
Кемердің жұмыс алаңы. Кемерлердің жұмыс алаңшаларын ең кіші ені
Мехкүректерді пайдалану ЭКГ-5А, ЭКГ-8И және автокөлік кезінде ең кіші
Кемердің жұмыс шебі – кемердің ұзындығы бойынша бір бөлігі,
Алғашқы тау – кендік жұмыс шебі ұзына бойы және
Кемердің жұмыс шебі ұзына бойы немесе қысқа ось бойымен
Кемер үстінде экскаватор саны әр түрлі болу мүмкін, бірақ
Егер кемер үстінде екі экскаватор немесе одан көп жұмыс
Жұмыс шебінің жылжу жылдамдығын жабдықтың қуатына, сілемнің қуатына, кеніштің
Карьер жұмыс аумағы (зонасы) – бұл аумақта аршу және
Аршу, қазылу және тау – кен дайындау кенжарлары жұмыс
Кенді қазу үрдісінде жұмыс аумағы әр түрлі өзгерістерге ұшырайды.
Қазу мен тиеу жұмыстарын ЭКГ-5А, аршу жұмыстарына ЭКГ-8И экскаваторлары
ЭКГ-5А экскаваторымен жұмыс істеу барысында кемер биіктігі – 10
(2.4)
мұндағы, Нчтах – ең жоғарғы көсу биіктігі, м;
ЭКГ-5А экскаваторы үшін Нчтах=10,2 м, ал ЭКГ-8И үшін Нчтах=13,0
Ең кіші жұмыс алаңшасының ені мына формуламен табылады:
(2.5)
мұнда, В=25,6 м – тау жыныстардың аттыру кезіндегі жайылу
С=2–3,5 м – аттырылған тау жыныстардың жайылуының авто-
Т=26 м – транспорттық жолақтың ені, м;
Z=3 – 3,5 м – қауіпсіз жолақтың ені, м.
Жұмыс алаңшасының ең кіші ені =53 м.
Қазым мен аршудағы экскаваторлық енбенің ені: ЭКГ-5А=14 м, ЭКГ-8И=18
Экскаваторлық енбенің ені: ЭКГ-5А=14,1 – 17 м, ЭКГ-8И=18 –
Экскаваторлық блоктың ұзындығы: ЭКГ-5А – (500 – 600) м,
Тереңдеу жылдамдығы мына формуламен табылады:
(2.6)
мұнда, Q – экскаватор өнімділігінің орташа жылдамдығы, м/жыл;
L – бір экскаватордың жұмыс шебінің ұзындығы, м;
Вр – тілме оржолдың табанының ені, м;
Вб – қауіпсіз берманың ені, м;
Ш – жұмыс алаңшасының ені, м;
Н – кемер биіктігі, м;
α – кемер қиябетінің бұрышы, градус;
β – карьер жұмыс жағдауының қиябетінің бұрышы, градус;
2.3 Тау – кен жыныстарын дайындап қазу және тиеу
Тау – кен жыныстарын дайындап қазу жұмыстарының қауіпсіздігі үшін,
Дайындық жұмыстары: кемер қиябетінің мықтылығы, алынатын кезеңде тау жыныстарды
Тау жыныстардың пайдалы кенінің түбірі (магмалық, метамофты және шөгінді),
Тау жыныстардың физика – техникалық сипатына – тығыздығы, кеуектілігі,
Қазу кезінде тау жыныстар табиғи жынысын және физика –
Тау жыныстардың құрамы жоғарғы диапозонды өзгереді, сондықтан тау жыныстар
Тау жыныстар тобына байланысты әртүрлі тәсілдер мен қазу және
Тасжарықты тау жыныстың сипаты мықтылығы мен құрамындағы (3 –
Жартылай тасжарықты тау жыныстар сипаты мықтылығы мен су болатын
Тау жыныстарды тиеу үшін алдын ала аттырып жару немесе
Тау жыныстар түйіршіктерінің бір – бірімен байланыс күші бойынша
Ұнтақты бұзылған тау жыныс (км=1,4 – 1,65), кесектер арасында
Бірікпе – ұнтақты бұзылған тау жыныс (км=1,2 – 1,3),
Бірікпе бұзылған тау жыныс (км=1,03 – 1,05), біріккен түрде
Тау – кен саласындағы тау жыныстарды қазу жұмыстары техникалық
Жарып аттыру жұмыстары тау жыныстарды қазу кезінде үлкен кесектер
Жарып аттыру жұмыстары тасжарықты және жартылай тасжарықтарды аттыру үшін
Аттыру жұмыстарының қамтамасыз етуі:
Ұнтақтау кезінде керекті кесектерге бөлу, қазу және өңдеу үрдістері
Пайдалы кеннің сапасы ұнтақтау кезде жабдық таңдау мүмкіншілігі;
Белгілерден, алаңша және кемер өлшемдерінің жоба бойынша пішіндерінің ауытқуы
Аттыру кезінде төтелдің қандай бұрышта бұрғылауын, орналастыру орнын, төтелдерді
Жоғарғы қауіпсіздік, экономикалық және тау – кен өндірістік жұмыстары
Кеніштерде тау жыныстарды аттыру үшін ұсақ түйіршікті атылғыш затын
2.3.1 Кенді қазу жұмыстарындағы БАЖ параметрлерін есептеу
Кенді қазу жұмыстарының бұрғылап ату жұмыстарының параметрлері П. И.
(2.7)
мұнда, квв – эталонды ЖЗ шығын коэффициенті;
Гранутол жарылғыш затын қолданамыз
кд – ұнтақтау коэффициенті;
кт – жарықшақтық шыңтас коэффициенті;
ксз – теспелі оқтаманың орналастыру коэффициенті;
ксп – бос жер коэффициенті;
кі – кемер биіктігінің коэффициенті.
Аттыру кезінде пайда болған кедергілерді кездеспеу үшін, кедергі табанының
(2.8)
мұнда, Δ – оқтау тығыздығы;
γ – кеннің тығыздығы.
Тоқтап аттыру кезіндегі өлшемдерді есептейміз:
(2.9)
мұнда, m – төтелдердің жақындау коэффициенті;
7,4 м деп қабылдаймыз.
Кен бөлікте қауіпсіз бұрғылау:
(2.10)
мұнда, Ну – кемер биіктігі;
αу – кемер қиябетінің бұрышы;
βс – төтелдің бұрғылау бұрышы;
Шарт орындалды
Төтел торының параметрлері мына формуламен есептеледі:
Қатардағы төтелдер арақашықтығы:
а=m×Wпр ;
а=1,0×7,4=7,4 м;
Төтелдер қатарларының арақашықтығы:
Шахматтік орналасу кезінде:
b=0,85×a=0,85×7,4=6,3 м;
Төтелдегі зарядтың керекті салмағы:
Бірінші қатардағы төтелдер бойынша:
(2.12)
Келесі қатардағы төтелдер үшін:
(2.13)
ЖЗ зарядтың орналасу ұзындығы
;
мұнда, dc – төтел диаметрі, дм;
Δ – оқтау тығыздығы, км/м3;
Бірінші қатардағы төтелдер үшін:
Келесі қатардағы төтелдер үшін:
Кенжер ұзындығы мынадан аспау керек(ЛСПП) lз=1,5 м;
Асыра бұрғылауда 2,25 м деп аламыз.
Енді ЖЗ зарядқа орналастыру былай жүреді:
(2.15)
ЖЗ зарядқа орналастыру былай жүзеге асады 1 т кенді
(2.16)
2.3.2 Аршу жұмыстарындағы БАЖ параметрлерін есептеу
Сыйымды тау жұмыстарға құмтастар жатады, бұрғылау кезінде олар 3
Сондықтанда, тау жұмыстар аршу кезінде шарашты бұрғылау СБШ –
Жобалық шығын формула арқылы табылады:
(2.17)
Зерногранулит 72/21.
(2.18)
(2.19)
(2.20)
13,6
Шарт орындалады:
Төтелдің тор параметрлері келесідегідей анықталады.
Төтелдер арасы:
а=m×Wпр ;
а=13,6×0,85=11,1 м;
Төтелдер қатпарының арасы, шахматтық орналастыру кезінде:
b=0,85×a=0,85×11,1= 9,5 м;
Төтел торының нақты өлшемі:
a=11,1 м; b=9,5 м;
Жұмсалатын төтел оқтамасының салмағы:
Бірінші қатардағы төтелдер үшін:
(2.22)
Келесі қатарлар үшін:
(2.23)
Атылғыш заттың қатардағы орналасу ұзындығы:
;
мұндағы, dc – төтел диаметрі, дм;
Δ – оқтау тығыздығы, км/м3;
Бірінші қатардағы төтелдер үшін:
Келесі қатардағы төтелдер үшін:
Оқтама кенжеры ЛСПП аспау керек.
Lк=5,0 м қабылдаймыз.
Асыра бұрғылау 3,75 м.
Атылғыш заттың орналастыру қабылеттілігі:
(2.25)
Атылғыш зат орналастырылуы орындалады.
2.4. Шароштық бұрғылау құралының қолдану саны және өнімділігін анықтау
Шароштың бұрғылау техникалық жылдамдығын анықтаймыз:
(2.26)
мұнда, Р0 – беру күші, кН;
d - долоттың диаметрі, м;
Пбұр – бұрғылау қиындығы;
(2.27)
мұнда, Ркен – меншікті беру күші, кН/см;
dc=250 мм үшін Ркен= 11кН/с;
Осыдан:
Құрамының айналу мүмкіндігі
n=27,5 c-1;
СБШ-250 МН құралының өнімділігінің ауысмы мына формуламен анықталады:
(2.28)
мұнда, Тсм= 8 сағат – ауысымның уақыты;
t0 – 1 м төтел негізгі жүру операциясының уақыты,
tв – 1 м төтел қосалқы жүру операциясының уақыты,
кі.с – ауысым уақытын пайдалану коэффициенті.
Негізігі операциялар жүргізу уақыты:
(2.29)
Қосалқы операциялар жүргізу уақыты:
tb=0,06 м/сағ;
кі.с өсімшесін мына формуламен табамыз:
(2.30)
мұнда, Тпз, Тр, Твп – дайндау-аяқтау оепрациясыеың уақыты, демалыс
тұру, сағат;
Тпз+Тр+Твп=1,5 сағ қабылдаймыз;
Кеніште бұрғылау жұмыстары екі ауысым 8 сағаттан жүреді.
Жұмыс істеу жылын 280 күн.
Ауысымдық өнімділігі :
СБШ-250 МН жылдық өнімділігі:
(2.31)
мұнда; hсм – тәуліктегі жұмыс ауысымы;
Nж – жылдық жұмыс күні;
Бұрғылау құралдарының қолдану саны:
(2.32)
Резервтегі 1,2 коэффициенті мен қосқанда СБШ-250 МН – 4
2.5 Қазып-тиеу жұмыстары
2.5.1 Қазып-тиеу жабдықтары
Қазып – тиеу жұмыстары кенжардағы тау – кен массасын
Қарапайым кенжарларды жалпы тәсілмен орындайды, ал күрделі кенжарды қазу
Мехкүректердің жұмыстық параметрі болып радиус, көсу биіктігі және т.б
2.5.2 Экскаватордың өнімділігін анықтау
Экскаваторлардың өнімділігін келесілердей анықтайды. Олар: экскаватор паспорты, техникалық және
Төлқұжаттық өнімділікке – тау-кен массасының көлемі мехкүректер үшін бұрылу
Толық жұмыс ауысымының саны жылына 3 ауысымдық жұмысы ЭКГ-5А
ЭКГ-5А экскаваторының төлқұжаттық өнімділігі мына формуламен анықталады:
(2.33)
мұнда, Тц.п – жұмыс циклінің төлқұжаттық уақыты, сек;
Е – экскаватор күрегінің сыйымдылығы, м3.
Экскавациялау циклінің уақытын басқада қосалқы жұмыстарымен қоса операциялар жүргізуін
;
мұнда, tч – көсудің ең кіші уақыты, сек;
Tn.p -түсіру операцияларының қосынды уақыты, сек;
Техникалық өнімділік – экскаватордың максималдық уақыт өнімділігі техникалық өнімділікке
Экскавациялық техникалық сағаттық өнімділігі мына формула бойынша табылады:
(2.35)
мұнда, кэ – экскавациялау коэффициенті = 0,6;
ктв – қазу технологиясының коэффициенті = 0,97;
Пайдалану өнімділігі – жұмыс уақытын ескеру арқылы жүргізіледі, оларға
(2.36)
мұнда, Qтех – экскаватордың техникалық өнімділігі, м3/сағ;
Тсм – ауысымның уақыты, сағ;
Ки.э – экскаваторды уақыт арасында қолдану коэффициенті.
Жылдық пайдалану өнімділігі:
(2.37)
Мұнда Nэ – экскаватордың жылдық жұмыс істеу күні;
nсм - тәулікте жұмыс істеу ауысымы;
ЭКГ-8И экскаваторының төлқұжаттық өнімділігі мына формула бойынша анықталады (4.1):
Техникалық өнімділігін анықтау:
Ауысымдық пайдалану өнімділігі:
Жылдық пайдалану өнімділігі:
Кен қазу және аршу жұмыстарына жұмсалатын экскаваторлвр саны:
(2.38)
Кенді қазу және аршу жұмыстарына экскаваторлардың келу саны:
;
;
;
Кенді қазуда – 1 экскаватор, ал бос тау жынысты
2.6 Карьерлік көлік
2.6.1 Автожолдардың құрылысы
Карьердегі автомобиль жолдары тасымалдау сипатына қарай өндірістік және шаруашылық
Жетілдірілген күрделі жамылғыға асфальт пен цементбетондыны жатқызады. Ауыспалы типі
2.6.2 Үлкен жүкті автомобильдер жайындағы қысқаша мәліметтер
Автосамосвал – рамасында орналасқан және артқа немесе жанына аударылатын
Автосамосвалдар автокөліктің қозғалу құрамының негізгі түрі болып есептеледі. Автосамосвалдардың
Ашық тау-кен қазып-өндірудегі эксплуатациялаудың өзіне тән ерекше шарттары карьерлік
Келтірілген талаптар үйлестірілген схемасын және карьерлік автомобильдердің арналуна байланысты
Карьерлік автомобильдердің негізгі параметрлері болып жүк өктерімділігі, двигатель қуаты,
Параметрлер Мәндері
Жүк көтерімділігі, т 40
Двигатель қуаты, кВт 367
Доңғалақ формуласы 4×2
Максимальді жылдамдығы, км/сағ 50
Трансмиссия типі Гидромеханикалық
Габариттері, мм 8120×3790×380029
2.6.1-кесте БелАЗ-548 карьерлік автосамосвалының негізгі параметрлері
2.6.3 Автокөлік кезіндегі тартым есебі
Автокөлік кезіндегі тартым есебі қозғалу құрамының оның қозғалуы кезіндегі
Автомобильдің индикаторлы, жанама және пайдалы күштерін бөледі. Тәжірибелік мақсаттарда
,
мұндағы, N – двигателя қуаты, кВт;
- двигатель білігінен қозғалғыш доңғалақтарға айнамалы моментті
=0,85…0,88 – қосалқы қажеттіліктерге кететін қуат шығынын ескеретін айналу
- автосамосвалдың максимальді қозғалу жылдамдығы, км/сағ.
Н
Автомобильдің қозғалу жылдамдығы мен уақыты жолдың жеке учаскелерімен қозғалу
Жанармай шығыны автомобильдің жүкті тасымалдауға кететін жұмысы бойынша анықталуы
Автомобиль қозғалысына қосынды қарсылығы келесі қарсылықтардан құралады – жолда
,
Қозғалыстың негізгі қарсылығының күші Wo (Н) түзу жазық учаскеде
, Н
мұндағы, - қозғалыстың меншікті негізгі қарсылығы,
Жүк көтерімділігі 40 т болатын БелАЗ-548 автосамосвалдары үшін
Н
Ауа ортасының қарсыласу күші
,
мұндағы, - автомобильдің сүйірлігін ескеретін коэффициент
F – автомобильдің шекелік беті (БелАЗ-548 үшін –
- автомобильдің қозғалу жылдамдығы, км/сағ;
- автомобиль қозғалысының бағытына параллель жел жылдамдығының құраушысы, км/сағ.
Н.
Автожолдың еңісінен қарсыласу күші Wi (Н) салмақтың көлбеу құраушысына
, Н
мұндағы, - еңістен меншікті қарсыласуы, Н/т.
Н
Қисықтағы қарсыласу Wк (Н) келесі өрнектен анықталады
, Н
мұндағы, R – қисық радиусы, м.
Н
Автомобильдің айналу массасының инерциясынан туатын қарсыласу
, Н
мұндағы, γ=0,1 – трансмиссия түріне тәуелді коэффициент.
Н,
сонда,
Н
Ілініс және меншікті әсер етуші күштерге ауысу шарттарымен шектелетін
, м
БелАЗ-548 автосамосвалы үшін:
м
Терең карьерден жүкті тасымалдау кезінде (төменнен жоғарыға) тасымалдауға кететін
, Дж
мұндағы, q – автомобильдің жүк көтерімділігі, т;
qТ – автомобиль тарасының салмағы, т;
wo – негізгі меншікті қарсыласу, Н/т;
S – тасымалдау қашықтығы, м;
SТ – автомобильдің тоқтауы болатын учаскелердің ұзақтығы, м.
БелАЗ-548 автосамосвалы үшін:
Дж
Жанармай шығының есептеу үшін келесі қатынасты пайдаланады:
1 ккал = 4186,8 Дж
Сонда жанармайдың есептік шығыны Ер (л):
, л
мұндағы, =10000 ккал/кг – дизель жанармайының жылуберу
η – іштен жану двигателі мен трансмиссия ПӘК-і.
БелАЗ-548 автосамосвалы үшін:
л.
Жанармайдың нақты шығыны:
, л,
мұндағы, - қысқы уақыттағы жанармай шығының
- гараж ішілік қажеттіліктерге кететін жанармай шығыны (реттеу, жүргізіп
=1,05…1,1 – маневрлерге кететін жанармай шығының ескеретін коэффициент.
БелАЗ-548 автосамосвалы үшін:
л
Эксплуатациялық есептеу. Эксплуатациялық есептеулер нәтижесінде экскаватор-автомобильді кешеннің карьерде жұмыс
Автомобильдің қазу және аршу кешендері үшін қозғалу ұзақтығы төмендегі
мин,
мин.
Тиеу ұзақтығы келесі формуламен анықталады:
, мин
мұндағы, - атвомобиль жүк көтерімділігі, т;
- экскаватор шөмішінің сыйымдылығы, м3.
мин
Күрделі траншеяның көлбеу жолдары бойынша тасымалдау қащықтықтарын қазу және
, м,
м.
Бір экскаваторға қызмет көрсететін автосамосвалдар санын анықтаймыз:
, автосамосвал.
Қазу және аршу кешендері үшін:
автосамосвал
Автосамосвалдың инвентарлы паркі төмендегі формуламен анықталады:
(2.55)
Қазу және аршу кешендері үшін саны
автосамосвал.
Автомобильдің өткізу қабілеттілігі келесі формуламен анықталады:
, т
мұндағы, - қозғалыстың біркелкісіздігін ескеретін коэффициент;
- бірінін артынан бірі қозғалатын автосамосваладар арасындағы м қауіпсіз
т
Тасымалдау қабілеттіліг (т) келесі формуламен анықталады:
, т/сағ (2.57)
мұндағы, - өткізі қабілеттілігінің резерв коэффициенті.
Қазу кешені үшін:
т/сағ.
2.7 Үйінді шаруашылығы
Қазіргі уақытта ашық кеніштің солтүстік кернеуінде №1 аршу үйінділері
Жобаланған ашық кеніштің қарамына жататын қоймалау, тау-кен жұмыстарының күнтізбелік
Жобаланған аршулардың үйінділерінің қажетті сыйымдылығы үшін қалған қопсытулардың коэффициентіне
Жартасты аршулар үйінділерінің қалған қопсытулардың коэффициентін қосқандағы сыйымдылығы 34300
Аршуларды үінділердің ішіне және сыртына қоймалау жүргізіледі.
Қопсытылған аршулардың үйінділерін жобалау карьердің батыс кернеулерінде жарылысқа
Жартастық үйінділерді орналастыру үшін шығыс бағытта қазіргі №1 үйіндіні
Солтүстік бағыттағы №1 үйінділерді дамытуда ауа бассейнінің қорғау жағдайы
№1 үйінділерді соңғы қалыптастырғанан кейін жартасты аршулар №2 үйінділерге
Соңғы екі жылда ашық кеніштің пайдалануында ашық кеніштің батыс
2.8 Маркшейдерлік-геодезиялық жұмыстардың шығынын анықтау
Маркшейдерлік жұмыстардың шығынджарын анықтау үшін мыналарды анықтап алған жөн:
Материалдық шығындар;
Еңбекақы шығындары;
Амортизациялық бөліп шығарулардың шығындары.
Материалдық шығындар мен материалдар құны бойынша анықталады. Оларға
2.8.1 Триангуляция пунктерін барлау кезінде материалдық шығындарды есептеу
Материалдардың негізгі шығыны кестеде келтірілген материалдарды сатып алу кезінде
Материалдың атауы Алғашқы құны, тг 1 пунктегі шығын
нормасы, тг
құны, тг
Тағаланған шегелер ,20 см, кг 450 0,4 180
Сым құрылыс шегелері 16 см, кг 350 0,3 105
Есептеуіш қағаздар 5 0,005 0,025
Масштбаты координатты қағаздар 90 0,1 9
Орау қағаздары, кг 400 0,01 4
Бума қағаздары, кг 550 0,01 5,5
кесте 2.8.1 жалғасы
Сызба қағаздары 45 0,02 0,9
Әртүрлі журналдар 50 0,3 15
Қағаз калька 40 0,011 0,44
Әртүрлі бланкілер 30 0,7 21
Жіптер 320 0,1 32
Сызба-канцелярлық жабдықтар 60 0,5 30
Барлығы
108,84
Кесте 2.8 1 -Тирангуляция пунктерін барлау кезінде материалдық шығындардың
∑ матер=108,84×25=2721
2.8.2 Еңбекақыны төлеу шығындары
Еңбекақы жөніндегі негізгі шығындар кәәсіпорындағы лауазымдық жалақы мен жұмыскерлердің
Еңбекақы істелген жұмысқа байланысты төленетін болса, онда жұмыскерге жалақы
Уақыт нормасы өнім бірлігі өндіріліп шығатын жұмыс уақытының мерзімін
(2.59)
мұнда: Нуақ – уақыт нормасы, сағ.;
апз – дайындық-бекіту уақыты, % жедел уақыттікі;
апт – технологиялық үзіліс уақыты, % жедел уақыттікі;
аотл – демалу және жеке мұқтаждыққа арналған уақыт %
Нв – өндіру нормасы;
Тсм – ауысым ұзақтығы, сағ.
Өндірудің бірыңғай нормасы ауысым ұзақтығы жеті сағат болатын бригада
Бұрыштарды өлшеу немесе бірінші разрядты триангуляция пунктерінде бағыттарды өлшеу
Топографилық түсірілімдер кезінде шығынды азайтып, еңбек өнімділігін арттыру үшін
Процестің атауы Өндіру нормасы, ауысымдағы пунктер саны 1 пунктегі
Theo–010В NTS–355R Theo–010В NTS–355R
Бағытты өлшеу 1,00 3,00 7,00 2,33
Горизонталды бұрыштарды өлшеу 2,68 8,04 2,61 0,87
Кесте- 2.8. 2 Уақыт нормасы мен өндіру нормасы
Жұмысшылар санын есептеу және олардың еңбекақысын анықтау кестеде келтірілген.
Атауы Жұмысшылар саны Тарифтық ставка,тг Премия, 40% Шығын
Жұмыскерлер 2 1664 665,6 4659,2
Өлшейтін адам 2 1784 713,6 4995,2
Техник 1 1904 761,6 2665,6
Геодезист 1 3200 1280 4480
Партия бастығы 1 4000 1600 5600
Барлығы
22400
Жұмыскерлердің еңбек ақысын анықтау
∑ опл=22400×25=560000
2.8.3 Амортизациялық бөліп шығарулар
Негізгі өнеркәсіпті-өндірістік қорлардың амортизациялық бөліп шығарулары негізгі қордың құны
Атауы Саны Алғашқы бағасы, тенге Амортизация нормасы,40 % Жалпы
Электронды тахеометр,NTS–355R 1 850000 3,3 28050
GPS қабылдағыш 4600LS Surveyor 1 629000 3,3 20757
Алыс өлшегіш, Leica Disto A5 1 85600 3,3 2824,8
Барлығы
51631,8
Кесте 2.8.3- Амортизациялық бөліп шығарулар.
Маркшейдерлік-геодезиялық жұмыс шығынының соммасы 614352,8 теңгені құрайды.
2.9 Техника қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
Еңбекті қорғау – өндірісте еңбек жағдайларын толық қауіпсіздендіруге, зиянсыздандыруға
Еңбекті қорғау жүйе болып табылады, бұл жүйе жұмысшылардың өмірлік
Конституция, еңбек туралы заң, мемлекеттік бірлескен ережелер, салалық ережелер,
2.9.1 Қауіпті және зиянды өндірістік факторларды талдау
Қауіпті өндірістік факторлар деп – белгілі жағдайда жұмыскерлердің жарақат
Зиянды өндірістік фактордың жағдайы мен ұзақтығына байланысты ол қауіпті
Физикалық зиянды және қауіпті өндірістік факторларға: жылжымалы машиналар мен
Химиялық қауіпті және зиянды өндірістік факторларға химиялық заттар жатады.
Биологиялық қауіпті және зиянды өндірістік факторларға патогенді микроағзалар (бактериялар,
Психологиялық қауіпті және зиянды өндірістік факторларға физикалық (статикалық және
Бір зиянды немесе қауіпті өндірістік фактор өзінің әсер етуіне
2.9.2 Зиянды және қауіпті өндірістік заттардан қорғану шаралары
Өндірістік шараларда зиянды және қауіпті заттармен улану кенеттен немесе
Санитарлы-гигиеналық тәжірибеде қауіпті және зиянды заттарды химиялық заттар мен
Зиянды және қауіпті өндірістік заттардың адам ағзасына әсері, олардың
Тітіркендіргіш әсерлерге қышқылдар, сілтілер, сонымен хлор, фтор, күкірт, азот
Сенсибилярлы заттар адам ағзасымен қатынаста болғанан кейін, адамда ол
Канцерогенді заттар адам ағзасына түскенде әртүрлі аурулы ісіктер тудырады.
Мутагенді реакциялар ағзаның соматикалық жасушаларына әсер етеді. Олардың өліп
Репродуктивті функцияларға бензол, оның хлоропрен, қолайы, сурьма, марганец, улы
- өте қауіпті (3,4-бензапирен, сынап, қолайы, озон, фосген және
- жоғары қауіпті(азот оксидтері, бензол, йод, марганец, мыс, хлор
- шамалы қауіпті(ацетон, ксилол, ангидрид, метан спирті және т.б.);
- кішігірім қауіпті(аммиак, бензил, скипидар, этил спирті және т.б.)
Шаңтозаң адам ағзасына өте қауіпті болып келеді, яғни әр
Тау-кен өндірісіндегі атмосфераның шаңтозаңдануына бақылау жүргізу желдеткіштің және «Кен
Улы газдар мен щаңмен күресу үшін ауадағы атмосфералық құрамы
Жұмыс жүргізілетін зонаның ауасы 20% оттегі және 0,5% көмірқышқыл
Зиянды заттар мен газдар
ПДК
% көлем бойынша Мг/м3
1 2 3
Газ:
Азот қышқылы (NO2)
0,00026
5
Көміртегі 0,0017 20
Күкіртсутек 0,00071 10
Күкіртті ангедрид 0,00038 10
Акролеин 0,000009 0,2
Формальдегид 0,00004 0,5
Шаң:
Кристалды кремни қышқылы шаңының құрамы 70% жоғары (кварц,динас және
1
Табиғи және табиғи емес асбест, құрамында асбесті 10% аспайтын
2
Талька, флогопит және мусковит слюдасы, цемент, алевин, апотит, фрстерит,
6
Тас көмір шаңы - құрамы 2% аспайтын кремни тотығы
10
2.9.1– кесте. Зиянды заттардың ауаға бөлінуі
Сондықтан шаңмен күрес жүргізетін жаңа жоғары нәтижелі әдістерді енгізу
Қазіргі уақытта барлық шаң-тозаңмен күрес жүргізу шараларын келесі негізгі
- шаңның пайда болуын төмендету, алдын алу, шаңды тұндыру
- ауадағы өлшенген шаң-тозаңның жоғалуы;
- шаңды тұндыру.
Шаңның пайда болуының төмендеуі мен ескертілуі гидромеханикалық массивтің бұзылу
Өткір шектері бар қатты тозаңшықтар (құмтас, металл және т.б.)
Шаң-тозаңды ұзақ жұту, тыныс жолдарында кәсіби ауру пневмокониозды (pneтon-
2.9.3 Шаңның көзге әсер етуі және қорғану шаралары.
Тозаңшықтардың одан әрі жалғасу әрекеті тыныс алу жолдарының шырышты
Жүйелі түрде майлармен тамақты булау керек және дәрілік заттардың
Біздің мемлекетте жүйелі ұйымдастырулы- техникалық, санитарлы- гигиеналық және медико-биологиялық
Тәжірибедегі шешуші бағыттың бірі болып жұмыскерлердің зиянды, қауіпті заттармен
Үлкен мағынаның бірі болып жаңа технологиялық үрдістердің өндіріліуі болады.
Жұмыс орнының ауасына зиянды заттардың түсуін төмендету үшін құрылғылардың
Жақсы нәтиженнің бірі, ол өндірістік құрылғыларды арнайы вентиляциялық құрылғылары
Осы қолданылатын шаралар жеткіліксіз болғанда жеке бас құралдары қолданылады.Оған:
Егер де шаңға қарсы кешенді шараларды қолданғанда, жұмыс орнында
Ал «Астро-2» респираторын келесі жағдайда қолданады, яғни тозаңның шоғырланған
Респиратор У- 2К құралын физикалық үлкен күшпен байланысы жоқ
Масканың ортасында тыныс алу қақпағы орналасқан. Шаң-тозаңды сорып алуы
Кен орнындағы атмосфераның күйіне маңызды әсер етушілер қатарына қозғалушы
Пайда болу көздерінің орналасу жағынан ішкі және сыртқы болып
Сыртқы көздері – кен шығатын орынның жоғары шеңберінде орналасқан.
Ішкі көздері – кен өндіретін орынның шеңберінің маңында орналасқан,
Автокөлік жолдары, өрттер, су ұстайтын горизонттар мен жыныстан газ
- нүктелі (бұрғы станоктар, экскавоторлар, тас кесуші көліктер және
- көлемді (жарылыстан кейінгі газды шаңдалған күл);
- сызықтық (көлік жолдары, қабаттардан газдың шығуы және т.б.).
Кен орнындағы зиянды заттардың бөліну көздері жағдай бойынша стационарлы
Жыныстардың механикалық қопарылуындағы станоктар мен жұмыс барысында ауаның тозаңдануы
Термиялық бұрғылау кезінде газдың құрамы, соның жанғыш және тотықтанғыш
2.9.4 Иондалғыш сәулелерден қорғану
Ионизирленген сәулелер радиоактивтілікпен тығыз байланысты құбылыс. Радиоактивтілік - ионизирленген
Радиоактивті сәулелерді келесі түрлерге бөледі: альфа – бөліну, электронды
ЭЕМ-ң құрамына кіретін электронды – сәулелі түтікше ионизирленген сәулелерді
а) альфа және бета сәулелер – корпускулярлық сәулелену;
б) заттарға әсер еткенде зарядты иондарды құратын нейтронды және
Альфа бөліну сәулеленуі ионизирленген және за өтетін қабілеті бар.
Ионизирленген сәулелермен байланыс әр түрлі аурулардың себептері бола алатын
Адамда терілердің және мүшелердің сезімталдылығын айыруға болады. Денсаулыққа
топ – бүкіл дене, гонодтар, қызыл сүйек миы;
топ – бұлшық еттер, майлы терілер, бүйрек, бауыр, щитті
топ – сүйек терілері, білектер, тері қабаттары, иықтар, алақандар
Радиоактивті заттарды қолданған кезде анықталған ұйымдастырылған техникалық
Компьютермен жұмыс істейтін адамға электромагниттік құралдардың, дисплейдің, ультра –
экран алдында жұмыс уақытын шектеу;
жұмыстың әрбір сағатынан кейін 0,5 сағат демалу;
дисплейлерді бір жаққа қарай қоймау;
егер жұмыс істемесе дисплейді өшіру.
2.9.5 Электр қауіпсіздігі
Электр тоғының әсері тоқты апратын бөліктерге қауіпті қашықтықта жанасу
Электрлік орнатылымдарға адамға үлкен қауіп көрсететін ЭЕМ-ң жабдықтары жатады.
Электротравматизмді доғару үшін істейтін электрлі орнатылымға, қызмет көрсетуді, жөндеу
Желінің кез келген бөлігінен тоқтың жұмсалуы екі аладын ала
Жабдықтарға профилактикалық қызмет көрсету, жөндеу – монтаждық жұмыстарды жүргізу
кернеуді түсіретін – тоқ жүргізетін және соның маңайындағы бөліктердегі
кернеудің астында орналасқан тоқ жүретін бөлшектерден алшақ кернеуді түсіру.
Қорғанатын жерлендіру бұл жермен немесе кернеудің астында қалып қоя
Қазіргі уақыттағы ЭЕМ-да электрлік схемалар элементтерінің орналасу тығыздығы өте
Мекеме жұмыс орнының эргономикасы. Егер оны дұрыс қолданбаса, әлемде
Ғылыми мекемедегі жұмыс кеңістігіндегі мәліметтер орташа аймақты адам
Пернетақта жұмыс. Пернетақта жазғанда қолды дұрыс қоймау созылмалы киста
Монитордың орналасуы. Монитор ережедегідей шамадан тыс жақын орналасады. Көзден
Сондықтан да қазіргі кездегі конструкция кеңейтілген диапазонда монитордың тереңдетілген
Кресло қайткен күнде шынтақ қойғышымен және бұрылу мүмкіндігінің болуы,
2.9.6Жарықты нүктелік әдіспен есептеу
Өндірісте жұмыс орнында еңбек етуге қолайлы, қауіпсіз жағдайлар жасау
Жарық деп - жарық беретін электр шамын айтады.
Жасанды жарық өндіріс бөлмелерде табиғи жарық аз немесе
Жұмыс орнында жарықтылық гигеналық нормаға байланысты заттардың көріну жағдайына
Есептеу орталығындағы жарық аралас болу керек. Жоғары нақтылы көрсеткіш
Операторлардың жұмыс орнындағы жергілікті жарықты шырақ шамдар қамтамасыздандырылады, олар
Жарықтың адамға әсері. Жарық адам организімін айналадағы ортамен тығыз
Жарық көз арқылы орталық нерв жүйесіне әсер етіп, барлық
Жұмыс орындарында жарық аз болған жағдайда көздің көргіштігі кемиді,
Сонымен сәтсіз оқиғалар және апаттар жарықтың жоқтығынан немесе жарық
Дұрыс жобаланып, қолайлы орнатылған өндіріс жарығының мақсаты мынады: жұмыста
Сонымен өндірісте ұтымды орнатылған жарық травматизммен күресі жөнінде маңызды
Бұл талаптарға қатысты:
шектеулі көлеңке және көру өрісіндегі жарықты бірқалыпты орналастыру;
шектеулі тура және жылтырақтан сақтану;
шектеулі немесе тербеліс ағымын алып тастау.
Жұмыс столының үстіндегі құжаттарға түсетін жарық 400 лк болу
Жалпы жасанды жарық көзі үшін өнеркәсіптік бөлмелерде көрмеушілік көрсеткіші
Жалпы шырақ жарығының жарықтануы белгілі бір аймақ бұрышында 50-ден
Жергілікті шырақтың жарықтануының қорғалу бұрышы 40 градустан кем емес
Осылайша минимальды объектінің ДЭЕМ-ге әртүрлі жұмыс істегенде бір сәуле
Бағдарламалық қамтамасыздандыруға қатысты тура жұмыс жағдайымыз және керісінше, ал
Адам көзі қабылдайтын электромагниттік сәулелерді көрінетін сәулелер деп атайды.
Көрінетін сәуленің энергиясы оның адам көзіне туғызатын жарық сезім
Барлық жарық көздері кеңістікке жарық сәулелерін біркелкі таратпайды. Сол
Жарық күші деп жарық ағыны мен оны тарататын кеңістік
, кд
Кеңістік бұрышы тең болады
,
Жұмыс істейтін жердің бетіне неғұрлым көп жарық ағыны түссе,
, лк (2.63)
Егер жарық ағыны заттардың бетіне көлбеу түсетін болса, онда
, лк (2.64)
Жарық көрсеткішінің ішінде маңыздысының біреуі жарықтық (В) болып есептеледі.
, кд/м2 (2.65)
Өндіріс бөлмелерінде қолданылатын жасанды жарықтың негізгі көздері болып қызу
Жасанды жарық электр шырақтарын пайдалану арқылы орындалады.
Шырақ деп жарық беретін электр аспабын айтады. Ол шам
жарық ағынын керекті бағытта үнеммен тарату;
адам көздерін шамның шағылыстыру әсерінен қорғау;
амды кірлену және сынудан сақтау;
шамды орнату және электр желісіне қосу.
Шырақтың негізгі сипаттамалары мыналар болады: кеңістікте жарық ағынының таралу
Шырақтың пайдалы әсер коэффициенті оның нақтылы жарық ағынымен қатынасына
Конструкциясына байланысты шырақтың бірнеше түрлері болады: ашық, қоршалған, жабық,
Үлкен ашық алаңды жарықтандыру үшін прожектор жарығы қолданылады. Олардың
Жұмыс орындарында қажетті жарықты қамтамасыз ету үшін өндіріс бөлмелерінде
Люксметрдің шкаласының бірнеше өлшеу шегі бар. Мысалы, люксметр
Берілген «А» нүктесі жарығын анықтау үшін (6) формула қолданылады:
Мұндағы Jжк – жарық күші, шырақшамның сәулесі кд/м2; lжа
шырақтың шағылысу кезіндегі қайтару коэффициенті.
толық үстімен шамшырақтың шағылысу үстіндегі. қатынасын анықтайтын коэффициент
шамның диаметрі
шамның төменгі кесіндісіне қатысты жарқырау үстірінің орталығына орналасу биіктігі.
“А” нүктесіндегі жергілікті жарық шам жарықтылықты құру керек, жергілікті
Жергілікті жарықтың талабына сәйкес жарық күшін анықтаймыз. Шамшыраққа қызу
1-сурет - Берілген «А» нүктесі жарығын анықтайтын сызба
2.9.7 Қауіпті зоналарды қоршау
Қауіптік тұнып тұрған жерлерде, жағдаулардың бұзылуының қауіптілігі туған кезде,
Кеніштегі жұмыстарды жүргізгендегі негізгі қауіпсіздік шаралары
Кеніште тау-кен жумыстарын жүргізген кезде қолданылып жүретін нормативтік
- кен орнын ашық әдіспен өңдегендегі бірегей қауіпсіздік ережелерге
- кен орнының техника эксплуатациялық ережелерге;
- пайдалы кен орнын өңдеудегі недр қорғауының бірегей ережелеріне;
- жару жұмыстарында бірегей қауіпсіз ережелеріне және басқа құрылымды
Кеніштің техникалық басшыларына кеніш түбіндегі және жағдауларындағы жұмыстарды
Транспорттық бермалар үстіңгі кемерден түсетін сырғымалардан ай сайын
Тау-кен жұмыстарының жылжуына жасалған аспаптық бақылаулар ҚарМТУ зертханасында
Тиелген пойыздар үйіндінің түбіне жеткізілуі, тек қана думпкарлармен алдыға
Думпкарларды түсіріп беру: әрбір думпкардың түсуі мен жүруі тек
Құрамдардың түсуінің орны түнгі уақытта жарықпен қамтамассыз етілуі керек.
Думпкардың тиеудегі лақтыруы уақытында экскаватордың жұмысын тоқтатады.
Думпкарды түсіруінде жұмысшылар кузовтың лақтыруы кезіндегі аймақтан тыс орналасуы
Думпкарлардың түсіруін тездету үшін экскаваторларды қолдануға болмайды. Тиелген құрамды
Думпкарлар ізі көрсетілген орында түсірілуі керек.
Локоматив машинистінің көмекшісі локоматив машинистіне думпкар арасында немесе
Үйіндідегі экскаватор жұмысы кезінде құрамдарды жылжытуға тыйым салынады.
Кеніштің инженер техникалық жұмыскерлері (кеніштің басты инженері, реконструкция және
ААҚ «ССГПО» еңбекті қорғаудың басқару жүйесі өндірістегі жұмыс орнында
Басқару жүйесінің функциясы, шарттар және жұмыс істеу уақытында еңбектің
3.Маркшейдерлі геодезиялық жұмыстар
Ашық кеніштердегі маркшейдерлі жұмыстар өзінің құрамы бойынша алуан түрлілігімен,
-тіреу және түсіретін желілердің (тораптардың) дамуы;
-тау-кен жұмыстарын және басқа да таулы техникалық обьектерді түсіру;
-тау жұмыстарының даму динамикасы мен жағдайын кескіндейтін графикалық құжаттарды
-пайдалы қазбалардың қор табу және жоғалту қозғалысын тіркеу, келешекте
-пайдалы қазбаның алынған және ашылған көлемін есептеу, жарылған массаның
-бұрғылау –жару жұмысын маркшейдерлі жабдықтау;
-пайдалы қазбаның сапасын немесе жату геометриясын үйрену, кеңістікте осы
-тау-кен жұмыстарын басқару үшін арналған барлық таулы-геометриялық ақпаратты жинау,
-жоғалту нормасын сақтай отырып, пайдалы қазбаны толық алып шығуға
-таулы жұмыстарды жүргізу кезінде сырғу және құлау қауіпсіздікті жұмыстарымен
3.1 “Кашар” кенішінде маркшейдерлік геодезиялық тіреу желілеріне талдау
Ашық кеніштегі маркшейдерлі тіреу желілері мемлекеттік геодезиялық желі немесе
-пункттің қозғалмауын және оны ұзақ уақыт сақтауды қамтамасыз ету;
-түсіру негізін қоюлату кезінде жұмыстың минимумын алу.
Осы сұрақтарды шешу уақыт және кеңістік бойынша тау-кен жұмыстарының
Тірек торларының пункттері инструкцияға сәйкес бетон монолиттерімен бекітіледі. Пунктің
Орталық пен пирамиданы орнату кезінде бұрыштама соғылған цилиндр редукциясының
Тірек торларының пункттері триангуляциялы тормен немесе 1 және 2
1 немесе 2 разрядты триангуляция торларды жоғарғы класты пунктерге
1 және 2 разрядты полигонометрия жеке жүріс немесе жүріс
2 разрядты полигонометрияны “Бала-2м” типті базистік рейкалар көмегімен жақ
Барлық жағдайда тірек торын теңестіру ЭЕМ қолдана отырып аз
Мемлекеттік геодезиялық тор пункті жоқ болған кезде
Биік тірек торы пунктінің саны мен орналасуын маркшейдер карьерді
3.1.1 Геодезиялық тірек торының сапасын бағалау
Геодезиялық жұмыстар мемлекеттік торды қоюландыру және жоспарлы, биік негіздегі
Геодезиялық тордың тіреу пункттері стандартты орталықтармен (тип 5 гр)
Класс
(разряд) Жүріс жағының ең көп саны Жүрістің ең үлкен
ұзындығы, км Жүріс жағының ұзындығы, км
Жеке Басты және тармақ арасында Тармақ арасында Еңкіші
1 7 - 2,29 - 0,16 0,61
2 10 4,6 - - 0,35 0,65
3.1-кесте - Полигонометрияны салу сапасы
3.1-сурет - Тип центрі
3.2 Күрделі маркшейдерлік жұмыстар
3.2.1 Негізделген түсіру кенішін жасау
Тау-кен жұмыстарының қозғалыс шараларында қатарлы түрде қайталанатын бөлшекті маркшейдерлі
Басқа объектілерге қарағанда ашық кеніште түсіру көп ярусты болып
Нақты жағдайда түсіру негізін таңдау кезінде келесілерді ескеру керек:
-ашық кеніште горизонты мен учаскесін шығармай барлық тірек пункттерін
- ашық кеніште бөлшектеп маркшейдерлі түсіруді жүргізген кезде түсіруге
-далалық және есептеу жұмыстарының қажет қарапайымдылығы мен өнімділігі;
-мүмкіндігінше пункті ұзақ сақтау.
Қоршаған жер бедері, тау-кен геологиялық жағдайды, ашық кеніш тереңдігімен
-пайдалы торын (квадратты немесе тіктөртбұрышты) құру;
-жарықты өлшеу құралымен жасақ ұзындығын жанама өлшеумен теодолитті жүрісті
-микротриангуляцияны құру;
-геодезиялық білу (тура және кері).
Тірек торы пункт негізінде ашық кеніш маркшейдері түсіруге негізделген
Түсіру торының пункттері тұрақты немесе уақытша орталықтармен бекітіледі. Тұрақты
Пункт маңайына жыныс қалдықтарынан немесе басқа материалдардан крест немесе
Пункттерді ашық кеніште тірек торы пункті негізінде жасайды. Пункттерді
Жергілікті және әуе стереофотограмметриялық түсіру кезінде пунктінің көлемін есептеу
- ашық кеніште тірек торы пунктіне тікелей жақын орналасқан
Әр түрлі инженерлік құрылыстарда жобалау және салу үшін топографиялық
3.2.2 Геодезиялық торлар
Мемлекеттік геодезиялық тордың пландық жағдайы жалпылама мемлекеттік координаттық жүйеде,
Біздің елімізде мемлекеттік геодезиялық торларға 1,2,3,4 кластық триангуляция, трилатирация,
3.2.2.1 Триангуляция әдісі
Геодезиялық торлардың координатталары көп жағдайда триангуляциялық әдіспен анықталады. Бұл
3.2 сурет. Триангуляциялық әдіс
3.2.2.2 Полигонометрия әдісі
Қалалық жерлерде, құрылыс жүріп жатқан және де, жетуге қиын
3.3-сурет.Тұйықталмаған полигонометрия әдісі
Полигонометрияда бұрылу бұрыштары теодолитпен, ал арақашықтықтар болат нивелир ленталарымен
Кеніштегі аналитикалық жүйелер төбелері таңдалынған жүйенің негізгі пунктеріне сәйкес
3.2.2.3 Аналитикалық жүйе
Аналитикалық жүйелер ара қашықтықтарды тікелей өлшеу қиынға соғатын терең
Үшбұрыштардағы барлық бұрыштар дәлдігі 30′′-тан кем емес теодолиттермен өлшенілуі
Аналитикалық жүйелерді есептеу төмендегі тәртіппен жүргізіледі.
3.4-сурет. Аналитикалық жүйе
Аналитикалық жүйелерді есептеу төмендегі тәртіппен жүргізіледі:
үшбұрыштардағы бұрыштық қиыспаушылы бұрыштарға тең де түзетілген бұрыштар табылады;
базистің белгілі ұзындығы, яғни белгілі қабырғасы және үшбұрыштың түзетілген
бастапқы бағыттың белгілі дирекциондық бұрышы мен түзетілген бұрыштар арқылы
бұрыштардың дирекциондық бұрыштары және қабырғалардың ұзындықтары арқылы координаталар өсімшелері
3.2.2.4 Тура және кері геодезиялық кертпе
Кертпе немесе қиылыстыру әдістері тірек жүйелері пунктеріне алыс жерде
Тура жер бедерлік кертпе Р нүктесіне координаталарын анықтау үшін
3.5-сурет. Тура геодезиялық кертпе
Р нүктесінің координаталары екі рет анықталады: белгілі А және
Кей кезде Р нүктесінің координаталарын бір үшбұрышты шешу арқылы
Тура қиылыстыру нәтижесінде Р пунктінің координаталары мына формулалар бойынша
(4.1)
(4.2)
мұндағы ХА, YА және ХВ, YВ - бастапқы
Бұл әдісте қатты пунктердегі бұрыштарды өлшейді. Ереже бойынша нүктелер
Тірек жүйесі пунктерінен қойылатын нүктелерге дейінгі арақашықтық 1:1000,
(4.3)
Егер (, (, ( - үш бұрышы бірдей дәлдікпен
(4.4)
Кері геодезиялық кертпе Р нүктесінің координаталарын анықтау осы нүктеден
Бұл есептің шешуі дұрыс болуы үшін Р нүктесі негізге
3.6-сурет. Кері геодезиялық кертпе
Егер MP және NP бағыттарының α1 және α2 дирекциондық
(4.5)
(4.6)
немесе сол бағыттардың дирекциондық бұрыштары 900 немесе 2700-қа жақын
(4.7)
(4.8)
Кері кертпемен қойылған қателігін анықтау үшін төмендегідей формуланы алуға
(4.9)
Осындағы m "β = m н √2 –
2F=q1q2 sin α + q2q3 sin β + q1q3
σ1² = q1² + q3² + 2q1q3 соs(α3-α1) –
3.2.3 Пайдалану торы
Пайдалану торы жоғарғы орындарды түсіру үшін жазықтық жер жағдайында
3.7-сурет. Пайдалану торы
Пайдалану торы квадраттар немесе тік төртбұрыш торын кескіндейді. Тордың
Тордың басты фигура ұштары маркшейдердің тіреулі геодезиялық торы пунктінен
3.8-сурет. Квадрат бойынша тұйық жүріс
Жер қабатына төселген ашық кеніш өрісі пайдалану торының пунктімен
Түсіру торының пунктерін төмен жатқан горизонттарға тасымалдау екі теодолитті
Жеткілікті қою және пунктін геометриялық дұрыс торы үнемі қателердің
Кескінді сызық тәсілін терең емес жағдайда және жағдаудың біреуінің
3.9-сурет. Тұйық жүріс
Створ сызығындағы орындарға мысалы 3-3’ А.. нүктесі қойылады. Сол
3.10-сурет. Теодолиттік жүріс
;
Ең үлкен мәні d=10S. Биік белгілеулер геометриялық немесе тригонометриялық
3.2.4 Теодолиттік түсірістер
Ашық кеніш жағдайына түсіру негізі ретінде теодолитті жүрісті қолданады.
Теодолитті жүрістер маркшейдерлі тіреудің геодезиялық тор пунктерінің арасында төселеді
Бастапқы пунктерде бұрышты теодолитті жүріс жағының арасынан өлшейді және
3.11-сурет. Теодолиттік жүріс
Теодолитті жүрістің жақтарын стальді өлшеу лентасымен, рулеткамен, алысты өлшегішпен,
Екі бастапқы пунктпен және екі бастапқы бағыттар арасында төселінген
(4.10)
немесе жақындатылып
мұнда n-полигондағы пункт саны, L-жүріс ұзындығы, м.
3.12 сурет. Полярлық әдіс
Маркшейдерлі тіреу торы пунктінен тау-кен жұмысының учаскелерін жою кезінде
Өлшенген ара қашықтыққа көлбеу үшін енгізілген жөндеулерді, референс-элипсоид қабатына
Тордың жеке пунктінің жағдайын анықтау ауытқуы тікелей бастапқының горизонталды
(4.11)
мұндағы: m( - бұрышты өлшеудің орташа квадраттық ауытқуы;
mв - ара қашықтықты өлшеудің орташа квадраттық ауытқуы;
mф -бұрыштама соғылған марка мен кескіндегіш фиксацияның ауытқуы.
3.3 Күнделікті маркшейдірлік жұмыстар
Толық түсірудің мақсаты толық графикалық кескіндеу және карьердегі барлық
Толық түсіру жұмысы түсіру негізінің нүктесінен орындалады.
3.3.1 Түсірме әдістері
Перпендикулярлар немесе ординаттар әдісі.
Лентаны АВ үштік сызығына салып, оны шпилькамен бекітеді де,түсірілетін
1, 2, 3, 4 нүктелердің биіктігін анықтау үшін, олардың
40-50 минуттан соң АВ сызығы жылжытылып, өлшеу қайталанады.
3.3.1.1 Перпиндикуляр (ординат) тәсілі
Перпиндикуляр тәсілі маркшейдерлі түсіру тәсілінің ең қарапайымы.
Тәсілдің мәні мынада. Түсіру торының екі пунктін байланыстыратын АВ
3.13-сурет. Ординаталық түсіріс әдісі
Журналға нүкте номерін, абцисса мен ординат ұзындықтарын енгізеді және
Камералық жұмыс пикетінің биіктік белгілеулерін есептеу, пикеттерді графикалық енгізу
3.3.2 Тахеометриялық түсіріс
Тахеометриялық түсірісте жергілікті жердің топографиялық планы вертикаль, горизонталь бұрыштарды
Тахеометриялық түсірісте жердің топографиялық планы, түсірілетін нүктелердің үш координатасын
Тахеометриялық түсіріс – тахеометрлер немесе, теодолиттермен жүргізіледі.
Тахеометриялық түсірісте қолданылатын аспаптар.
Қазіргі кезде шығарылып жүрген тахеометрлер төрт түрге бөлінеді:
Электрондық тахеометрлер (ЭТ). Оларға Та5 (Ресейлік), геодиметр 710 (Швеция),
Авторедукциялық қос бейнелі қашықтық өлшегішпен жабдықталған (ТД) тахеометр. Оған
Ішкі базалы тахеометр (ТВ). Бұл тахеометр қос бейнелі базасы
Номограммды тахеометр (ТН). Оның көмегімен горизонталь және вертикаль бұрыштарды,
Тахеометрлер болмағанда, тахеометриялық түсірісті теодолит пен рейканың көмегімен жүргізеді.
3.14– сурет Электронды тахеометр Leica TCR 405
Белгілері Leica TPS1105 Sokkia SET610
Бұрыш өлшеу (СКО) 5// 6//
Арақашықтықтарды нақты өлшеу 2мм+2ppm 2мм+2ppm
Өлшеу қашықтығы, м до 3000 до 2400
Шағылыстырусыз арақашықтықты өлшеу 1,5-80 м нет
Көру дүрбісінің мүмкіншілігі 30х 26х
Салмақ, кг 4,7 5,1
3.2- кесте- Тахеометрлердің техникалық сипаттамасы
3.3.3 Тахеометриялық түсірісті жүргізу
Тахеометриялық түсіріс пункттеріне 1,2,3,4 кластық пландық және биіктік торларының
Жердің рельефі мен заттардың контурларына байланысты негізгі түсіру пункттері
Тахеометриялық жүрістегі өлшеу аяқталған соң жердің бедері мен ситуациясы
Техникалық теодолиттер арқылы тахеометриялық түсіріс белгілі бір тәртіппен жүргізіледі.
Теодолит нүктеге орнатылып жұмыс бабына келтіріледі. Аспап биіктігі і-ді
Теодолиттің вертикаль діңгегі сол жақта (немесе оң жақты) тұрғанда,
Алидаданы босатып, дүрбіні рейкалық нүктелерге көздейді (мысалы: 1,2,3,4,5,6,7 т.б.
Рейканың нүктелерге дейінгі қашықтықтарды, қашықтық өлшеуіш қыл жіптері арқылы
Дүрбінің жетекші бұрандасы арқылы ортанғы қыл жіпті белгіленген аспап
Алынған есептер тахеометриялық түсіру журналына жазылады. Журналдың ескерту графасына
Бұдан кейін лимбты қозғамай, алидада арқылы келесі рейкалық нүктеге
Нүктелер арасындағы көлбеуліктер стрелка бағытымен белгіленеді, кейін бұл абрис
3.15-сурет. Тахеометриялық түсіріс
,
,
мұндағы: k=100, n-астыңғы және үстіңгі алыстан өлшеуіш арқылы
,
.
,
,
Нi=Hст+hi.
Түсіру негізінің нүктесі арқылы түсіру іске асады, ал бұл
нүктелерді енгізеді. Бекетте жұмысты МО міндетті түрде анықтаудан бастайды.
Жоспарға пикет нүктелерін енгізу үшін мөлдір пластмассадан, металл транспортирден
Пикет нүктелерін енгізуді бақылау үшін поляр торын қолданады. Жоспарға
Прибормен рейкалық нүктенің шектелген ара қашықтығы нақты емес заттарды
3.3.4 Геометриялық нивелирлеу
Нүктелердiң биiктiк белгiлерiнiң мәнi мен олардың салыстырмалы биiктiктерiн есептеп
h=3-П.
Егер «артқа есептеу» З «алға есептеуден» П артық болса
НВ = Н А + h.
Нивелирдiң нысаналау сәулесiнiң теңiз деңгейiнен биiктiгi аспаптың горизонты АГ
АГ=НА+3=НВ+П.
Егер рейканы аралықтағы бiр нүктеге (D) қойып, одан d
НD=АГ -d,
яғни кез келген нүктенiң биiктiк белгiсiнiң мәнi аспаптың горизонты
H=i-П
Ортадан нивелирлеудiң алға қарай нивелирлеумен салыстырғанда мынадай артықшылықтары болады:
Шеткi А және D нүктелерiнiң арасындағы салыстырмалы биiктiк (h
hАD=h1+h2+hз+...+hп= (з1-п1) + (з2-п2)+ (зз-пз)+...+ (Зп-Пп);
Егер байланыстыру нүктелерiнiң биiктiк белгiлерiнiң мәнін анықтаудың қажетi болмаса,
(4.23)
Геометриялық нивелирлеу мейлiнше дәл тәсiл болып табылады, сондықтан бұл
3.3.5 Геометриялық нивелирлеудің қателіктерін анықтау
Ортадан геометриялық нивелирлеу кезінде бекетте асып кетуді анықтау қателігін
(4.24)
мұндағы: mа және mв - артқы және алдыңғы мөлшерқадалар
(4.25)
мұндағы: mу.р - бақылау құбырының осін жазық қателігі;
mо.р - рейка бойынша өздік есеп беру қателігі;
mр.т - құбырдың шешу мүмкіндігіне тәуелді есептеу қателігі;
mбөл - мөлшерқада бөлігінің қателігі.
(4.26)
мұндағы: mус - теңдеуді нөл пункте қою қателігі;
d - нивелир мен мөлшерқаданың арақашықтығы;
(206265II.
(4.27)
(4.28) - Геобатеров формуласы.
(4.28)
мұндағы: mдел - дициметрлік мөлшерқаданың кездейсоқ қателігі.
Мn - жағдайындағы пункттің биіктігі бойынша жалпы қателігі
mо√2n-ге тең болады:
M n = m o √ 2n
мұндағы: n - бекеттер саны
3.3.6 Тригонометриялық нивелирлеу
Тригонометриялық нивелирлеу мәні келесіде анықталған В нүктесі А нүктесінен
ДЕ=d tg(, мм
мұнда
h+V=d tg(+I, мм
h+V=d tg(+I-V, мм
Бұл теңдіктің алғашқы мүшесін d tg( биіктік кестесі деп
h(d tg(, мм
Тригонометриялық нивелирлеу ауытқуы.
Бекеттегі геометриялық нивелирлеу ауытқуы мынаған тең:
, мм
мұнда md, mV, mk-көлбеу бұрыш ара қашықтығы мен рефракция
, мм
Мұндағы: n-қабылдау саны, mv=60”/Г-визирлеу ауытқуы.
mn=(0.15-0.20)(
Мұндағы: m0=T/2 - есептеудің ауытқуы.
Т-есептеу қондырғысының ауытқуы.
Егер көлбеу бұрышы тура және кері бағытта немесе тірек
3.3.7 Маркшейдерлік түсіріс бойынша көлемдерді есептеу
Есептеу тәсілін экскаваторлық ену және блоктарының, формасына түсіру тәсіліне
Түсіру материалдарымен тікелеу көлемді анықтауға мүмкіндік беретін тау массасының
Орындар жиегін тахеометриялық түсіру кезінде орташа арифметикалық тәсілді қолданады.
Жергілікті әуе стереотүсіру кезінде-горизонталды немесе вертикалды қиылысу немесе көлемді
Көлемдерді анықтау үшін түсіру күні есептеу периодының басына немесе
V=VM+A2-A1
мұндағы V - өндірістік жоспарды орындағаны туралы есептеу
VМ - маркшейдерлі түсіру нәтижесінде анықталған тау-кен массасының көлемі.
А2 - берілген жедел есептеумен қабылданған түсірген күн
А1 - жедел есептеудің деректері бойынша есепке қабылданған түсірген
3.17-сурет. Блок көлемін қималар әдісімен анықтау
а – қималар әдісі; б – вертикаль қималар әдісі
Орындарды қалдықтардан тазартылған үстіңгі және төменгі жиектерді түсіру кезінде:
(4.38)
Тек қана үстіңгі жиектерді есептеу кезінде:
V = Sв(hср,
Түсіру кезінде үш немесе одан да көп қиылысулар алынғанда
(4.40)
мұндағы S1,S2,…Sn - 1-ден n-ге дейінгі номерлі
(4.41)
мұнда (ZB (ZH - төменгі немесе үстіңгі жиектер бойынша
hB,hH - төменгі және үстіңгі жиектер бойынша рейкалық саны.
Вертикалды қиылысу әдісімен көлемді есептеу кезінде келесі формуланы қолданады.
(4.42)
Мұндағы: S2, S 3 , …S n-1
S 1 , S n --
a 1 , a 2 a n-1 – қиылысу
4 Арнайы бөлім
4.1Ашық кеніштегі фотограмметриялық түсірістер туралы түсінік. Фотограмметриялық аспаптар .
Фотоға түсірілетін объектілердің сипаттамасы
Бұл бөлімде план-тапсырмада берілген түсіру объектілері жеке сипатталады. Объектілер
Жерлік стереофотограмметриялық түсірістің жобасы
Техникалық жобаны жасау ашық кеніштің фотогамметриялық түсірісіне байланысты. Көп
Жобада суретке түсіру базистерінің орналастыру мәселесі шешілу керек, барлық
Фототеодолит аспабы
Фототеодолит, фотокамерадан және теодолиттен тұратын, ашық кенішті, инженерлік құрылыстарды,
Фототеодолиттің құрамына келесі аспаптар жатады:
Фототеодолит Photeo19/1318
ТеодолитTheo-020
Базистік рейка Bala-2м
3 тұғыр
24 ағаш кассета
3 жылжымалы штатив
Деңгей теңгермелері
Фототеодолит Photeo19/1318 жерді вертикаль орналастырылған палстинкаға кез-келген (
Теодолит горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу үшін қажет. Ал
Тұру базисі А және В, АR және BR –
Теодолит құрылысы: көру дүрбісі, 20 минут сайын бөлінген шынылы
Маттық шыны объектіні тауып алу үшін қажет. Объектив аспапқа
Фототеодолит тексермелері:
Фотокамера және касета жарық өткізбейтін болу керек. Алдымен,
фотокасеталар тексеріледі, олардың әр қайсысына фотопластинкалар еңгізіліп 1-2 сағатқа
Жарық көзінің фотокамераларға өтуін тексеру үшін зарядталған касетаны
Егер шарт орындалмаса, жарықтандырылудың себебін анықтап, фотокамераны механикалық шеберханада
Фотокамераның цилиндрлік деңгей теңгермесінің осі фотокамераның вертикаль айналу осіне
Қолданбалы рамканың жазықтығы фотокамераның вертикальді
айналу осіне параллель болу керек. Бұл тексерме көбінесе арнайы
4)Көру дүрбісінің айналу призмасының осі дүрбінің визирлік осіне перпендикуляр
5) Фотокамераның бастапқы сәулесін және бір жазықтықта көру
дүрбісінің осін орнату кезінде лимб бойынша есеп нөлге
6) Үстіңгі және астыңғы координаталық белгілер арқылы өтетін түзу
7) Горизонтальді координаталық белгілер арқылы өтетін түзу үстіңгі және
Photeo 19/1318 фототеодолитінің сипаттамалары.
«Ортопратор» объективі, фокустық қашықтығы, мм ...................................190
Объективтің ең үлкен дисторсиясы, мкм ...........................................................6
Объективтің қатысты саңылауы ....................................................................1:25
Объективтің центрден жылжу шегі, мм :
Жоғары .........................................................................................................+30
Төмен ...........................................................................................................- 45
Снимок форматы .....................................................................................13х18
Объективтің центрде тұрғандағы бейненің пайдалы бұрыштары, гон (градус)
Горизонталь жазықтықта .......................................................................52(47)
Вертикаль жазықтықта ..........................................................................38(34)
Объективтің жоғары 30мм және төмен 45мм жылжуы вертикаль жазықтықта
Жоғары ...................................................................................................28(25)
Төмен ......................................................................................................32(28)
Цилиндрлік деңгейдің бөліну құны, сек .........................................................30
Нысаналаушы құралдың көру дүрбісінің үлкейтілуі, крат ...........................21
Горизонталь және вертикаль дөңгелектерден есеп алу дәлдігі, крат....0,01(1)
Өлшеу шегі :
Горизонталь дөңгелек бойынша, градус ...............................................0-360
Вертикаль дөңгелек бойынша, градус ...................................80-120(72-108)
4.1- сурет. Фототеодолит
4.2 Түсіру базистерінің орнын таңдау
Базистерді орнату орнын таңдаудан түсіріс сапасы мен жұмыс көлемі
Жоғарыдан түсірілетін объектілердің немесе олармен бір деңгейде орналасқан объектілердің
Базистің нүктелерін олардың ұзақ уақыт бойы сақталатын жерлерде
Базитерді толық түсіріс жағдайында олардың санының сақталуы ең аз
Базистердің санын азайту үшін қалыпты фотаға түсіру жағдаймен қатар
Базис сызығының қалаулы орналасуы болып тау-кен жұмыстарының шебінің
Аталған ережелердің кез-келгенінің орындалмауы. Түсірістің сапасына әсерін тигізеді, жеке
4.3 Фотографиялық базистердің ұзындығын таңдау
Таңдап алынған базис ұзындығы түсірістің қажетті дәлдігін қамтамасыз ету
Базистің есептік мөлшері мына формула бойынша анықталады:
Βесеп= У2Ф /8m
мұндағы, Уф –түсірілетін алаң шегінде түсірістегі ең қолайлы алыс
m - планның масштабы
Βесеп= 6192 /(8*2000)= 23,9=1,2
Βесеп= 5132 / (8*2000)= 16,4=1,2
Βесеп= 3812 /(8*2000) =9,1=1,2
Уф шамасы берілетін план бойынша анықталады. Түсірістің қалыпты және
4.4 Базистен түсіретін нүктеге дейінгі ең қашық ұзындығын
Базистан алаңның алыстағы шекарасына дейіңгі түсіріс өсі бойынша
Уфmax шамасының бірінші кедергісі бойынша мына формуламен анықталады:
Уфmax = 3,8 mƒк
мұндағы, m- план түсірісінің қорытындысы бойынша құрылған масштабтың
ƒк- фототеодолиттің фокустық арақашықтығы. ƒк-70
Уфmax = 3,8*2000*70= 532000
Аспатың аты Түсіріс түрі Рұқсат етілген қашықтық, м
1:1000 1:2000
Стереавтограф 1318 қалыпты 800 1600
теңауытқу 800 1600
Стереавтограф 1318EL қалыпты 2000 4000
теңауытқу 1700 3400
Стереометрограф қалыпты 2400 4800
теңауытқу 1700 3400
Қолданылатын фотограмметриялық аспаптар үшін рұқсат етілетін қашықтық шамалары 4.1-
Уmax қорытынды шамасына ең азы алынады.
Аталған аспаптардан стереавтограф 1318 және стереавтограф 1318EL алынады.
Стереоавтограф – фотограмметриялық кертпенің түзу кеңістікті шешілудің механикалық принципі
Аспап келесі негізгі түйіндерден тұрады
сілемді қаңқадан 1, сызғыштардың көпірінен 2, суретті ұстағыш кареткалардан
Аспапты горизонтальдау үшін көтергіш бұрандалармен жабдықталған, үш аяқты тұғыр
Сызғыштар көпірінің тіреу пешінде екі жоспарлы 17 және екі
Сол жақтағы биіктіктік сызғышы ретінде үшбұрышты сызғыш қолданылады, оның
Жоспарлы сызғыштардың қысқа иықтары қозғалмалы шарнирлер көмегімен суретті сақтау
Төбелік және жоспарлы сызғыштардың ұзын иықтары Х және Z
16,20,15 индикаторлары бойынша құрушыларының өлшемдерін анықтауға болады.
Ұстағыштары орналасқан кареткалар цилиндрлі бағыттауыш және оған параллель орналасқан
Координаталарды қағазға немесе перфолентаға автоматты саналуы үшін стереоавтографқа кордиметр
1318 EL стереоавтографтың негізгі мінездемесі:
суреттің форматы, см...............................................................
фокустық ара қашықтық..........................................................
конвергенция бұрышы..............................................................
координаталарды орналастыру шегі.......................................
X
Y
Z
базистік құрушыларды орналастыру шегі..............................
bx
by
bz
Юстирленген стереоавтограф келесі шарттарды қанағаттандыруы керек:
1. Конвергентті аспаптың 0-дік есеп кезінде оң жақ жоспарлы
2. Өлшенген маркалар орталық қиылысулардың бақылау тордың тұру көпірінің
3. Фокустық ара қашықтық индикатор шкалаларының нөл орындары 0-ге
4. Жоспарлы және төбелік сызғыштар бір-біріне параллель болуы керек,
5. Bx және Bz құрушы базистік индикаторлардың шкалаларының нөл
Базистен түсіретін нүктеге дейінгі ең жақын ұзындықты анықтау
Нүктенің минимальді арақашықтықта орналасуы мына формуламен есептеледі:
Уфmin=(3(4)B
мұндағы, В- әр базистің ұзындығы.
Уфmin= 3×1,2= 3,3
Уфmin= 3×0,8= 2,4
Уфmin= 3×9= 1,5
Түсіру учаскесінің шекарасын анықтау
Базиспен түсірілетін аймақтың бүйір жақ шекарасы фотокамераның горизонталь бойынша
Бүйір шекаралар әр стереопар үшін бөлек жүргізіледі. Уфmin, Уфmax
Түсірілетін аймақтын алынған шекаралары ащық кеніш планында сызылады. Түсірістің
Тік бағытта түсіру учаскесінің барлық ауқымын анықтау
Аудандардың толықтай түсірілуі өте қауіпті бағыттар бойынша әрбір фотоға
Өлі зоналарды анықтау.
Бүкіл ашық кеніш үшін түсірісті фототеодолит көмегімен жасау
Соңғы жобада тек өлі зоналар ғана қалады. Бұл зоналарға
Корректуралық нүктелердің орнын жобалау.
Модельдің деформациясының пайда болатын бірнеше себептерінің көзін жою
Кеніштегі аэрофототүсірістің жобасы
Ашық тау-кен жұмыстарында фототүсіріс объектілері үлкен ауданды карьерлер мен
Маршрут саны және маршруттағы түсіріс саны минимальді болған жағдайда
Сандық аэрофотоаппарат.
Кадрлық көпматрицалық аэрофотоаппараттар топографиялық және арнайы карталарды, 1:500 –
Суретке түсіру нәтижелерін өңдеу кез-келген кең таралған пакетпен жасалынады,
Техникалықсипаттамалар.
Оптиканың,оптоэлектрониканың,механиканың:
Арнайы объектив, түрақты фокустық қашықтық 9,2 мм, алаң бойынша
Фотоқабылдағыш элемент – ПЗС матрица негізінде гибридті. Кадрдағы матрицаларды
Эквивалентті кадрдың форматы-24000х 1200 пиксель ( АФА 4/90); 27000х1200х2
«Ұшуға көлденең » бағытындағы көру бұрышы – 50-56 градус.
АФА-ның фокустық қашықтығын таңдау
АФА-ң фокусты арақашықтығының мәні қойылатын талаптарға сай түсірілетін карьердің
4.12. Түсіру биіктігін анықтау
Фототүсірістің биіктігі дайындалатын план масштабы, АФА фокусты арақашықтығы және
Есептеу келесі ретпен орындалады:
аэрофототүсірістің өлшемінен 20% жақын үлкендікті түсірістің масштабты
фототүсірістің биіктігінің мәні келесі формуламен анықталады:
Н=ƒk * m
мұндағы: ƒk - АФА фокусты арақашықтығы;
m – дайындалатын планының масштабының алымы.
Н= 70*2000= 140000=140м
4.13 Аэросуреттердің санын және маршруттардың санын есептеу
Жобалаушыға бірлік түсірістің бірінші этабында түсірілетін ауданнан шығып, суретке
L= ,
мұндағы: Н-суретке түсіру биіктігі, Н=140;
∆Н-карьер тереңдігі, 50м;
l-түсіріс өлшемі, l=13-18
fk-фокустық қашықтық, fk-= 70;
L1=
L2=
L3=
Нақты өлшем болып бір маршрутпен түсіргендегі жергілікті жазықтықтың ені
Q= %
Q= %= 30%
Маршрут санын анықтап талғаннан кейін, әрбір маршруттағы суреттер санын
%
%= 60%
Түсірілетін алаң толықтай түсіріс жұптарымен түсірілуін ескеру керек. Сондықтан
4.14 Опознактардың тұру орнын мен санын анықтау
Ашық кеніш планын құру үшін фотограмметриялық жүйелеуді қолданбай, түсіру
Жобалаушы жобаның графикалық бөлімінде опознактардың жату орнын көрсетуі керек,
4.15 Стереоскопиялық бақылау
4.1-сурет.
(стереоскопиялық көру)
Бір көзбен көруді – монокулярлық, ал екі көзбен бақылауды
Белгілі бір нүктені дүрбімен бақылау кезінде бақылаушының көру мүмкіндігі
Мұнда, в – көздік базис.
Конвергенцияның бұрышы мен арақашықтығының өзгеруінің арасындағы қатынасы:
;
Екі кіші саны Δγ арақашықтықтардың қателігі байқалатын ΔD қателікті
Оптикалық аспаптарды пайдаланған кезде, мысалы дүрбі (бинокль), стереодүрбі және
k=Bv/b,
мұнда, В – стереоскоптың базисі;
v – аспаптың жүйелік бақылау ұлғайтқышы.
4.15.1 Суреттен алынған жасанды стереоэффект
Стереоскопиялық эффект объектілерді қараған кезде ғана емес, екі перспективалық
Жергілікті жерде екі әр түрлі нүктелерден Sсол және Sоң,
Егер суреттерді көз базисіндегі, бақылаушының көзі суреттегі Sc және
4.3-сурет. Стереоскоп бейнесі
Жасанды стереоэффект үшін мына шарттарды орындау керек:
Суреттерді фототүсіріс арқылы объектілерді екі әр түрлі түктеден түсіру;
Бақылап көруді бөлу, әр көзбен 1 суретті бақылау;
Суретте өзара бағдарлау жүргізу. Алғаш жақындап бақылаған кезде көру
Суреттер арасы бақылаушының көзі конвергенция нормаль бұрышына сәйкес келу
Суреттердің масштабы 16% аспау керек.
Алдындағы шарт жай көзбен көру (стереоқұралсыз) бақылау мүмкін емес,
Мысалы: стереоскопиялық сызуларды қарастырған кезде, жақсы көрінетін кезде, көзбен
Осындай суреттерді бақылаған кезде олардың өзара орналастыруының байланысы кезінде
Егер суреттерді ішке қарай жауып орналастырсақ, онда тура стереоэффект
Айналы – линзалы стереоскоп: а – жалпы бейнесі, б
Егер суреттерді жабық түрде әр жерде орналастырсақ, орындарын ауыстырсақ,
Егер суреттерді 900 әр түрлі жаққа бұрсақ, нөлдік стереоэффект
Жоғарыда айтылғандай жасанды стереоэффектті көру үшін бағдарлауды бөлу керек,
Оптикалық тәсіл – ол бақылауды бөлу оптикалық бағдарлау. Қарапайым
Анаглифиялық тәсіл – екі бейне арқылы жасанды стереоэффектті көру,
4.4-сурет. Анаглифиялық тәсіл кезіндегі жасанды
Бұл әдісті экрандағы сол және оң суреттерді бақылау кезде
Егер бейнені қараңғы кезде қарастырсақ, қызыл жарықфильтірімен бақылаушы тек
Поляроидті тәсіл – анаглифиялыққа ұқсас, бірақ жарықфильтірінің орнына поляроидті
4.15.2 Фотосуреттердің стереофотограмметриялық өлшеудегі тәсілі
Стереофотограмметриялық түсірістердің суреттері, стереопарадан алынған суреттер мен стереоскопиялық модельдерді
Стереопарадағы суреттерді өлшеу, бастысы стереоскопиялық тәсіл. Монокомпараторлы өлшеу тек
Бірақ монокулярлық өлшеу кезінде екі немесе одан да көп
Стереоскопиялық өлшеулер кезінде суреттерді алдын ала бағдарлайды, өйткені стереомоделді
Стереоскопиялық өлшеулер тәсіліне қатысты аспаптың құрал – жабдығы және
Екі немесе бір маркамен өлшеу жүргізу тәсілі – жалғыз
4.5-сурет. Екі немесе бір көрінетін маркамен стереоскопиялық өлшеу тісілі
Сол себептен, қабылданатын нақты сәйкестікке ұшыраған кеңістіктегі көрінетін марка
Кеңістіктегі марканың анықталатын нүктенің беттегі стереомоделінен аспаптың есеп торларынан
Шыңдыққа келетін болсақ марканың екіге бөлінуі көрінеді, бірақ ХХ
Объект нүктелерін маркалау табиғатта ғана емес камералдық жерлерде маркалайтын
4.15.3 Жалғыз нақты маркамен өлшеу тәсілі
Бұл тәсілді геометриялық немесе стереоскопиялық модельдерін өлшеуде қолданады.
Геометриялық модельді өлшеу үшін бір нақты маркамен стереобақылау анаглифтері
4.6-сурет. Жалғыз нақты маркамен геометриялық моделін өлшеу тәсілі
Егер экран мен марканы сәл жоғары жылжытсақ (экран орны
4.7-сурет. Жалғыз нақты маркамен стереоскопиялық моделін өлшеу тәсілі
Сондықтан көрінетін марканың жоғарғы беттегі стереоскопиялық моделімен бір келкі
Осыдан шығады, бақылау жүргізу барысында және стереоскопиялық моделін көрінетін
Стереоскопиялық модельді бір-ақ маркамен өлшеу жүргізуге болады, өйткені құрылымды
4.15.4 Стереоскоп
Стереоскоп суреттеріндегі қарапайым стереоэффект өлшеулерін және дешифрлауын жүргізу үшін
Стереоскоптың кейбір түрлері өлшеуіш құрылғылары мен жабдықтары бойлама паралекстің
Қазіргі уақытта ең көп тараған көру – линзалы стереоскоп,
ЗЛС – 2 стереоскопында жеті ауыстырмалы линзасы мен әртүрлі
Егер стереоскопта линза болмаса,бақылаушының көзінен центрлік сәуле арқылы суретке
Егер fc линзалары болатын болса, онда линзаның центрінен центрлі
,
оны стереоскоп ұлғайтқышы деп атайды. Стереоскопта линза болса өлшеулер
(2) стереоскоптың ұлғайтқышысыз:
(4.11)
мұнда, hc – стереоскоптың көрінетін бейнесінің стереомодельдермен нүктелердің арттырулары.
Жергілікті жердегі арттыруларды (10) былай жазуға болады:
(4.12)
Егер жергілікті жердегі мен модульдің арасындағы арттыруларды алсақ, онда
(4.13)
линзасыз стереоскоп үшін (10-сурет) tgγ=x/d, осыдан
(4.14)
(20) формуладағыны (19) қойсақ, вертикальді масштаб моделін аламыз:
(4.15)
егер көрінетін линза болатын болса вертикальді масштаб өзгереді.
Горизонтальді масштаб моделі
(4.16)
Вертикальді масштаб моделінің аффиндік коэффициенті
(4.17)
18×18 см пішінді сурет үшін в=вГ,
;
мысалы: f=100 мм суреті үшін көрінетін вертикальді масштаб моделі
Басқаша көзбен өлшеу стереоскопиялық әдіс деп атауға болады. Бұл
h=hcmb
Осы кезде hc арттыруды сызғыштың милиметрлік бөліктерімен салыстырып, стереоскоп
Стереоскопті стереоскопиялық горизантальдарды салу үшін қолдануға болады. Бірақ ол
5 Өнеркәсіптік экология
5.1 Жалпы экология
Экология (грекше oikos –үй, тұрақ, мекен, logos-ғылым “ мекен
Экология - тірі организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын қоршаған ортамен байланыстырып
Экология ғылымының қазіргі кездегі зерттеу бағыттары:
- тірі организмдер тіршілігіндегі тұрақтылықтың сан және сапа
- табиғи бірлестіктер, популяциялар және экожүйелер;
- тіршілік ортасындағы өзгерістер және оған әсер етуші факторлар;
- антропогендік факторлардың зардабы және оны тұрақтандыру шаралары;
- жергілікті және аймақтық экологиялық проблемалар;
- дүниежүзілік экологиялық проблемалардың туу себептері;
- қоршаған ортаның ластану факторлары және оны болдырмау;
- адам-қоғам-табиғат арасындағы үйлесімділікті тұрақтандыру;
- қоршаған орта және адам денсаулығы, т.б. мәселелер.
Экология ғылымының мақсаты-барлық тіршілік атаулының табиғи ортасын тұрақтандыру, бүлінуге,ластануға
Адамзат әр уақытта табиғатқа бағынышты болып, оның ресурстарын өз
Адамзаттың табиғатқа, табиғи ортаға деген көз қарасы болашақ ұрпақ
Табиғат ресурстарына баю мен пайда табу көзі ретінде қарамау
Ғылыми-техникалық прогресс адамдарды табиғи ортаға әсер етудің ауқымды мүмкіндіктерімен
Ғылым мен техниканың жетістіктері адам баласына табиғи ортаны сақтау
- ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік беретін қалдықсыз технологияны енгізу;
- ортаның ластануын барынша азайту;
- су шырынын едәуір қысқартуға мүмкіндік беретін өндірістік суды
- топырақтың ылғал жинауына және ауадағы атмосфералық газдардың тепе-теңдігін
- жылу мен энергияны табиғи көздерден өндіру;
- жаңа технологияны пайдалану.
Адамзат баласы мұндай әдіс-тәсілдерді қолданған жағдайда жер шарының тыныштығы
Ендігі қоғам алдында тұрған мақсат-адамдардың бұған дейін қалыптасқан табиғатқа
Ендігі жерде өндіріс көлемін ұлғайтуды қалдықты аз бөлетін және
5.2 Кәсіпорын орналасқан аумақтын экологиялық жағдайы
Қашар кен орнының басқармасы халқы аз ауылшаруашылықты ауданда орналасқан.
Қашар кен орынның өңдірістік объектілері қала типті Қашар кентінен
Қашар кентінің ауа атмосферасының негізгі ластану көзі Қашар кен
Қазіргі таңда Қашар кен орынның ауа атмосферасы шаң тозан,
5.3 Атмосферадағы ауаны қорғау
Атмосфералық ауа таза күйінде бірнеше газдардың қоспасынан тұрады. Олардың
Сондай-ақ ауаның кұрамында мөлшері 4% -тен -0,01% дейін өзгеріп
Өкінішке орай ауа бассейні соңғы жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап
Атмосферадағы зиянды заттардың шектеулі рауалы концентрациясы (шрк) сол аймақтағы
ШМК елді мекендерде атмосфералық ауада максимальды бір рет немесе
Атмосферадағы ластағыш заттардың концентрациясының қауіптілігін былай анықтайды.
(5.1)
С – зиянды заттың физикалық концентрациясы жердің үстінгі қабатындағы
Егер болған жағдайда ол қауіпті.
Тау- кен өндірістеріне тән кейбір зиянды заттардың шектеулі рауалы
Заттар Максимальды бір рет Орташа тәуліктік
1 2 3
Азот диоксиді 0,085 0,085
Азот қышқылы:
молекулалық HNO3
сутекті иондық
0,4
0,006
0,4
0,006
Аммиак 0,2 0,2
Бензол 1,5 0,8
Бутан 200 -
Бутолен 3 3
Ваналий пентаоксиді - 0,002
Дихлорэтан 3 1
Марганец және оның қосылыстары - 0,01
5.1 кестенің жалғасы
1 2 3
Мышяк (бейоргникалық қосылыстары) - 0,003
Шаң-тозаң 0,5 0,15
Металдық сынап - 0,0003
ыс 0,15 0,05
Қорғасын және оның қосылыстары (тетраэтил қорғасыннан басқа) - 0,00007
Күкіртті сутек 0,008 0,008
Көміртегі оксиді 3 1
5.1 кестесі – Тау-кен өнеркәсібіндегі зианды заттардың концентрациасы
Адамның ағзасына тигізетін әсер етуіне қарай зиянды заттарды төрт
- төтенше қауыпты;
- жоғары қауыпты;
- басыңқы қауыпты;
- аз қауыпты.
Егер ауада зиянды заттардың бірнешеуі кездесетін болса, зиянды заттардың
(5.2)
Бұл формула ауаның сапасын анықтау кезінде қолданылады, егерде ауаның
Больница, санаториялар, курорт, демалыс орындары, балалар мекемелері бұл аймақтар
(5.3)
Қазіргі кезде 750-ге тарта зиянды заттардың шектеулі рауалы концентрациясы
Егер атмосфера ауасында ластағыш заттардың жиынтық құрамы шектеулі рауалы
Ауа зиянды заттардың негізгі кездерінің бірі - тау-кен өндірісі
Мысалы инженерлік-әкологиялық зерттеу кезінде атмосфераға өндірістен мына бір зиянды
Айтып өту керек, ауа бассейінін қорғау көп мөлшерде зиянды
1.Шектеулі рауалы мөлшерге жету үшін таңдалып алынған мүмкін шараны
Ластағыш
заттар Қарқынды
шығуы (г/с)
уақытша-1 уақытша-2 уақытша-3 ШРМ
Шаң-тозаң 14,9 №1
№2
№3
№4 12,5
-
-
- -
4,3
-
- -
-
2,9
- -
-
-
0,7
SO2 6,2 №1
№2 3,1
- -
- -
- -
2,3
5.2 – кестесі. Экологиялық эфект
2. Шектеулі нәтижеге жету үшін әр кезеңді бөлшектеп, яғни
Ауа бассейнін қорғау шараларын таңдау төмендегідей салдарларға негізделген. Пайдалы
- ауа бассейнінің қалыпты жағдайын сақтау және жоғарғы сапада
- өндіріс әсер ететін аймақтың ауа бассейнінің жағдайын жақсарту
- өндіріс әсер ететін аймақтың ауылшаруашылық өнімін жоғарлату үшін,
- ауа бассейнін бағалы компоненттерінің эффектілін арттыру.
Екінші кезеңде ауа бассейнінің сапасын сақтау максатында табиғи кешендерді
Үшінші кезеңде метеорологиялық жағдайды ескере отырып, зиянды заттардың әр
Тау-кен өндірісінің ауа бассейнін қорғаудағы басты мәселесі өндірістің әсер
Ауа бассейнін қорғау үшін барлық мүмкін техникалық шаралар қолданылады,
Қандай да жаңа технологияны пайдаланғанымен атмосфераға шығатын қалдықтарды жою
Экологиялық шаралар ауа бассейнін қорғаумен тығыз байланысты. Атмосфераның зиянды
Ауа бассейнін қорғауда ұйымдастыру шаралары үлкен рөл атқарады, өйткені
Бұндай міндет жергілікті жермен өндіріс тармақ құрылымы көлемінде жиі
Ауа бассейнін қорғаудың соңғы шаралары экономикалық нұсқау бойынша таңдалады.
5.4 Кенді ашық түрде өңдеу кезінде жерлердің рекультивациясы
Рекультивация негізінде қызмет кешені болып түсіндіріледі, яғни жердің халық-шаруашылық
Рекультивацияда пайдалы қазбаларды өндіру мен шығару жеріне жатады, яғни
Рекультивацияның таңдау бағыты бірлескен тапсырманы шешу есебінен жүзеге асуы
Территорияны рационалды және нәтижелі пайдалану, орманды ландшафтар құру, яғни
Пайдалы қазбаларды ашық әдіспен өндіруде келесі шарттар қанағаттандырылуы тиіс:
Пайдалы қазбаларды ашық тәсілмен өндірудегі жердің рекультивациясы, ауылшаруашылығында қолдануға
Рекультивациялық және өндіру процессіне қажетті:
- Жер қыртысының жынысты қабаттарының алдын ала алынушы немесе
- Ағыстарды ұйымдасуына селді және техникалық сулар жолымен шаралар
- Тау арналарындағы су шығарушы және басқа да қарапайым
Су жіберуші арнайы құрылғылар мен арналарды шығару құрылысы, табиғи
Кеніш шұңқырларындағы және үйінді құламаларының жағдауларының қалыптасуы, шөгін мен
Капиллярлық немесе нейтралданушы материалдардан бейне жасау (құм, тас, гравит,
Ішкі үйінділердің үстінгі және төменгі белгілері жағынан болжамдап отырған
Кеніштердегі бұзылған жерлерді қайта өңдеудің қазіргі заманғы тәжірбиесі негізінде
Алынатын қазбаның тарамдылық категориясына, табиғи- климаттық жағдайына, сонымен қатар
- қайта өңделген грунтқа топырақтың шұрайлы қабатын немесе минералды
- қайта өңделген грунттарды қайта өңдеу- жерді суландырып өңдеу
- қайта өңделген грунттарды тікелей өңдеу қоңыр көмірден және
Қазіргі кезде топырақ қабаты және потенциалды құнарлы сазды жынысты
- тұқым себер алдында азотты-фосфорлы-калийлі тыңайтқыштарды енгізумен, плонерлік өсімдіктерді
бұзылған жерлердің құнарлылығын қалпына келтіруі топырақ пайда болу үрдісінің
- қалпына келтірілетін токсинді емес грунттарға-минералды тыңайтқыштардың жағарғы дозасын
- минералды тыңайтқыштарымен қосылған кезде өзінің әрекетімен гумусты алмастыратын
- қайта өңделген грунттар қабатының активті топырақты микрофлорамен тұтас
Кеніштерде қайта өңдеу жұмыстарын жүргізгенде нақты сұрақтарды шешу
Кеніштердегі қайта өңдеудің техникалық сатысы бастапқы болып табылады, ол
Кеніштердегі қайта өңдеудің биологиялық сатысы аяқталудың соңғы саты
Қысқаша айтар болсақ, пайдалы қазбаларды ашық әдіспен игеру тау
Рекультивация (орнына немесе қалпына келтіру) – жер қатпарларын, пайдалы
Қорытынды
Дипломдық жоба барлық стандарттарға келтіріліп, қойылған жобалық талаптарға сай,
Қолданылған әдебиеттер
Абдуллин А.А.. Геология Казахстана .- Алма-Ата.:Наука Казахской ССР,
Денисенко Г.Ф. Охрана труда. – М.: Высшая школа, 1985
Ершова В.В.. Георлогия и разведка месторождений п. и/х.-М.: Недра,
Краткий справочник по открытым горным работам/Под ред.Мельникова Н.В. -
Красавин А.П. Защита окружающей среды в горой промышленности .
Қалыбеков Т., Нұрпейісова М., Жаркимбаев Б. Кенді ашық және
Мирзаев Г.Г., Иванов Б.А., Щербаков В.М. Экология горого производства.
Нұрпейісова М.Б. Геодезия жәе маркшрейдірлік іс. – Алматы: Республикалық
Оглоблин Д.Н. маркшрейдерское дело. – М.: Недра, 1981 –
Панюков П.Н., Перфильев З.Г. Основы геологии. – М.: Недра,
Перегудов М.А., Пацев И.И., Борщ-Компониец В.И. Маркшрейдерские работы на
Поклад Г.Г. Сдвижение горных пород и земной поверти под
Попов В.Н., Ворковастов К.С. Маркшрейдерские работы на карьерах
Ржевский В.В. Открытые горные работы. - Часть
Ржевский В.В. Открытые горные работы. - Часть
Сапицкий К.Ф. Задачик по подземной разработкеместорожденний.- М.: Недра, 1981-309
Скала В.И. Охрана труда и техника безопасности в практической
Томаков П.И., Наумов И.К. Технология, механизация и организация открытых
Харькоский Ю.П., Харковская В.М. Методические указания по выполнению экоголической
19