МАЗМҰНЫ
Кіріспе. . . . . . . .
І – тарау. МҰЗДЫҚТАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
1.1. Қазақстандағы мұздықтардың зерттелу тарихы жөнінде түсінік .
1.2. Қазақстандағы мұздықтардың пайда болуы мен дамуы .
ІІ – тарау. ҚАЗАҚСТАН МҰЗДЫҚТАРЫНА СИПАТТАМА . .
2.1. Қазақстанның қазіргі мұздықтарына аудандық шолу . .
2.2. Қазақстанның ірі мұздықтарына сипаттама . . .
2.3. Мұздықтардың экологиялық проблемалары . . . .
Қорытынды . . . . . . .
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . .
Кіріспе
Зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі. Тұрақты қозғалыстағы, негізінен құрлықта
Қоршаған ортамен жалпы байланыстармен және өзара ішкі байланыстарымен
Мұздықтар жылдың жылы жартысында түскен жылудың маусымдық қарды
Қар шегінен төмен түскен мұздық жылу ағысының әсерінен
Мұздың үздіксіз еру жағдайында мұздықтың тілінің қар шегінен
Көп жылдардың көлемінде өтетін мұздықтардың алға жылжуы және
Бүгінде ғаламдық жылыну – бүкiл әлемдi алаңдатып отырған
Жалпы, ғаламдық жылыну – 40 жылдан берi қозғалып
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстанның биік таулы аймақтарындағы мұздықтардың
Зерттеу пәні: Қазақстанның Алтай, Сауыр, Жетісу Алатауы, Күнгей
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Қазақстандағы мұздықтардың физикалық-географиялық жағдайларын талдау;
мұздықтардың қазіргі кездегі геоэкологиялық мәселелерін қарастыру.
Зерттеу әдістері:
тақырып бойынша әдебиеттерді зерттеу;
бақылау, салыстыру және талдау;
жинақталған материалдарды сұрыптау әдістері.
І – тарау. МҰЗДЫҚТАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
1.1. Қазақстандағы мұздықтардың зерттелу тарихы жөнінде түсінік
Қазақстанның тау мұздықтарын зерттеу жұмыстары ХІХ ғасырдың орта
1884 жылдың аяғында Орыс Географиялық қоғамының вице –
А.Н.Краснов өзінің ат басын тірейтін жері – Хантәңіріне
И.В.Игнатьев экспедициясының өзге мүшелері Сарыжаз өзені алқабының мұздықтарын,
П.П.Семенов Тянь – Шань мен Қазақстан территориясын зерттеуге
П.П.Семенов Верный қаласынан екі жолы – Ыстықкөлге, бір
1857 жылы П.П.Семенов Теріскей Алатау жотасын кесіп өтіп,
П.П.Семенов Тянь – Шаньда қар сызығы 11 –
П.П.Семенов Тянь – Шаньдағы қар сызығының тым биік
Демек, Тянь – Шаньда «қар сызығының басқа таулардағыдай
Саяхатшы – ғалым Сарыжаз, Текес, Ақсу және басқа
В.В.Сапожниковтың 1902-1904 жылдары Тянь – Шань мен Жоңғар
В.В.Сапожниковтың бірінші экспедициясы Іле Алатауында, Тянь – Шаньның
Екінші саяхатында В.В.Сапожников Сауыр тау торабымен, оған жалғасып
Осы зерттеулер нәтижесінде В.В.Сапожников алдын-ала жазған есептермен қоса
1902 жылы Мюнхен географы әрі альпинисі Г.Мерцбахер Жетісуға
Тарихи – географиялық тұрғыдан алғанда Қазақстанның мұздықтарын зерттеу
Ю.М.Шокальский «1903 жылы Россия мұздықтарына жүргізілген бақылаулар туралы
С.Е.Дмитриевтің өзі де бірнеше мақала жариялап, оларда мұздықтарға
Қазақстан мұздықтарына арналған өзге еңбектердің ішінен Я.И.Корольковтың зерттеулерін
1.2. Қазақстандағы мұздықтардың пайда болуы мен дамуы
Қазақстанның биік таулы аймақтары солтүстік жарты шар климатының
Қазақстанның әр түрлі биік таулы аймақтарында ертедегі мұз
Қазақ ССР Ғылым Академиясының география секторы жүргізген соңғы
Бірінші мұз басу (рис) ол кезде онша тілімделмеген
Екінші мұз басу (вюрм) таулы аймақтардың бөлшектелуі және
Екінші мұз басудың іздері жақсы сақталған. Олар жас,
Қазақстан Алтайы плейстоценде (Алтай тау жүйесінің қалған бөліктерімен
Рудалы Алтайда ертедегі мұз басу мұндай қалыңдыққа жеткен
Төменгі төрттік дәуірде Сауыр-Тарбағатай да жергілікті мұз басудың
Жоңғар Алатауы мұз басу кезінде оның ірі орталығының
Плейстоценде Қазақстан Тянь-Шаньы да мұз басуға ұшыраған. Дегенмен
Қазіргі кезде Қазақстанның биік таулы аймақтарында 2724-ке жуық
Қазақстандағы мұз құрсанудың сипаты
Мұз құрсану ауданы Мұздықтар саны Қазіргі кездегі мұз
Қазақстандық Алтай 328 72,3
17,3 89,6 3,5
Сауыр 18 14,8
1,8 141,0 0,5
Жетісу Алатауы (Арқас) 1369
813,9
186,1 16,6 45,9
Күнгей Алатау 153
126,4
15,0 1000 6,6
Іле Алатауы (Лабас) 393
122,7
46,0 409,3 27,7
Қырғыз Алатауы 31
9,5
5,6 15,1 0,7
Талас Алатауы 250 76,5 9,9 85,4 2,3
Жалпы мұз құрсанудың тең жартысына жуығы (1000 км2-ден
Қазіргі мұздықтардың пайда болуы. Қазақстанның мұздықтары реликті мұздықтар.
Осы күнгі мұздықтардың сақталып қалуына орографиялық және геоморфологиялық
Қазақстанның тауларында қар жиегі ауаның құрғақтығы мен климаттың
Алтай тауларында қар жиегінің орташа биіктігі солтүстікте 2300
Мұздықтардың типтері. Қазақстан мұздықтары типологиялық жағынан әр
Қазақстан тауларындағы осы күнгі мұз басу регрессия жағдағдайында,
Мұнда биік таулы қыраттар басым, оларға жайпақ төбе
Қазақстанның шығыс, оңтүстік – шығыс тау жүйелері Алтайдан
Қазақстанда мұздықтардың мынадай негізгі типтері кездеседі:
Аңғарлық мұздық, кәдімгі альпілік типтегі аңғарлық мұздықтарға жатады.
Түркістан типі. Бұл да аңғарлық типке жатады, бірақ
Кар типі. Ол Қазақстанның барлық таулы аймақтарында тараған
Аспалы мұздықтар. Олар беткейлерде немесе беткейлердің ойыс жерлерінде
Аспалы аңғарлардағы мұздықтар.
Жайпақ төбе мұздықтары. Биік таулы қыраттардың төбесінде пайда
Осылардың ішінде көбірек таралғандары (жалпы мұздықтардың 66%-ы) аңғарлық
Қазақстан мұздықтары әдетте шағын болып келеді, ұзындығы 1
Үлкен мұздықтар республиканың ірі өзендерінің басталатын жерлерінде орналасқан.
Қазақстанның биік тауларында климат қатал. Қыста мұз бетінің
Мұздықтардың жағдайы және динамикасы. Қазақстанның таулы аймақтарындағы қазіргі
Қазақстан мұздықтарының жылжу жылдамдығы өте баяу. Орта есеппен
ІІ – тарау. ҚАЗАҚСТАН МҰЗДЫҚТАРЫНА СИПАТТАМА
2.1. Қазақстанның қазіргі мұздықтарына аудандық шолу
Алтайдағы қазіргі мұз басулар. Алтайдың биік жоталарының біразы
Алтай мұздықтары
Батыс Алтайда мұздықтар Иванов жотасында – Үбе және
Қазақстан жеріндегі Орталық Алтайда мұздықтар Берель өзені басталатын
Оңтүстік Алтайдағы мұздықтар үш оқшау жатқан ауданға топталған:
Сарымсақты тауларында 2 км2 – дей бір аңғарлық,
Оңтүстік Алтай жотасының батыс бөлігінде жалпы ауданы 24
Оңтүстік Алтайдың шығыс бөлігінде жалпы ауданы 41 км2
Жоғарыда баяндалғандай Алтайдың мұздықтары кәдімгі аңғарлық, аспалы және
Сауыр – Тарбағатайдың қазіргі мұз басулары. Мұндағы мұздықтар
Жоңғардың қазіргі мұз басулары. Жоңғар Алатауында қар жиегі
Жоңғар Алатауы Қазақстандағы қазіргі мұз басудың аса ірі
Жоңғар Алатауының атмосфералық жауын – шашын мол түсетін
Ырғайты тобы, бұл Жоңғар Алатауының шығыс беткейіндегі Ырғайты
Тентек тобы Жоңғар Алатауының ең солтүстік беткейіндегі Тентек
Лепсі тобы Лепсі өзенінің басталатын жерінде. Мұнда жалпы
Басқан тобы Басқан өзенінің бастауында. Ол жалпы көлемі
Сарқант тобы Сарқант өзенінің басталатын жерінде.
Ақсу тобы Ақсу өзенінің жоғарғы ағысында.
Биен тобы Жоңғар Алатауының ең солтүстік беткейіндегі Биен
Жоңғар Алатауының батысында Қаратал өзенінің бассейніне жататын қазіргі
Қора тобы Қора өзенінің басталар жерінде. Жалпы ауданы
Көксу тобы Көксу өзенінің басталар жерінде. Онда 103
Жоңғар Алатауының оңтүстік беткейінде қазіргі мұз басудың үш
Хоргос өзенінің жоғарғы жағындағы Хоргос орталығы.
Тышқан өзенінің басталатын жеріндегі Тышқан орталығы. Мұнда жалпы
Өсек өзенінің жоғарғы ағысындағы Өсек орталығы. Онда жалпы
Басқа таулы аймақтардағы сияқты Жоңғарда да кар және
Орталық Тянь – Шаньның Қазақстандық бөлігінің мұз басулары.
Тянь – Шань мұздықтары
Солтүстік Тянь – Шаньның мұз басулары. Солтүстік Тянь
Іле Алатауы Тянь – Шаньның басқа жоталарына қарағанда
Мұз басудың ірі түйіндері Ақсай, Үлкен Алматы, Кіші
Ақсай түйіні (Ақсай өзенінің бастауында) жалпы ауданы 12
Үлкен Алматы түйіні (Үлкен Алматы өзені мен оның
Кіші Алматы түйіні (Кіші Алматы өзенінің бастауында) ауданы
Талғар түйіні (Талғар өзенінің бассейнінде) Іле Алатауындағы ең
Есік түйіні (Есік өзенінің бастауында) көлемі жағынан екінші
Түрген түйіні (Түрген өзенінің бастауында) ауданы 20 км2
Осы айтылған түйіндерден басқа Іле Алатауының солтүстік беткейінде
Іле Алатауының оңтүстік беткейіндегі мұз басудың ірі түйіні
Солтүстік Тянь – Шаньның мұз басу күшті дамыған
Іле Алатауы мен Күнгей Алатауында кар, аңғарлық және
Батыс Тянь – Шаньның мұз басулары. Қазақстан жеріндегі
Батыс Тянь – Шаньда мұз басудың бірнеше шағын
Қырғыз Алатауында Ақсу өзенінің жоғарғы ағысында (Арыстың саласы)
Тянь – Шань жүйесінің басқа аудандары сияқты Батыс
Ауданы шағын болуына қарамастан, Қазақстан мұздықтарының өзендердің қоректенуінде
2.2. Қазақстанның ірі мұздықтарына сипаттама
Корженевский Мұздығы– Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі аңғарлық
Корженевский мұздығы
Тұйықсу мұздығы Тянь-Шаньның солтүстiк жоталарының бiрi. Iле Алатауында
Мұздықтың төменгi бөлiгiне қарасаңыз, сусыған қиыршық тас пен
Тұйықсу жазық мұздықтарға жатады.
Тұйықсу мұздығы
Тұйықсу ғылымда 1902 жылдан белгiлi. Оның пiшiн-болмысы жайында
Кейiннен екiншi рет Тұйықсуға өзге бiр өлкетанушы В.Городецкийдiң
Араға алты жыл салып, 1922-1923 жылдары Тұйықсу Н.Пальговтың
Тұйықсу мұздығына жүргiзген көптеген бақылау нәтижесi ауа райына
Осыған байланысты Мыңжылқы стансасында мұздықтардың жаз айларында температураның
Мұздықтың кербез кейпi көз арбайды. Ұшар басы аспан
Барлық шыңның жартасты беткейi терең сайға ұласады, одан
Тұйықсу тiзбегiнен солтүстiкке қарай Партизан, Орджоникидзе, Маяковский, Мәметова
Жаңғырық мұздығы — Іле Алатауының орта тұсындағы
Жаңғырық мұздығы
Воейков мұздығы – Жетісу (Жоңғар) Алатауының оңтүстік
Воейков мұздығы
Дмитриев мұздығы – Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі
Дмитриев мұздығы
«Богатырь» мұздығы – Іле Алатауындағы қазаншұңқырлы мұздық.
Богатырь мұздығы
Калесник мұздығы – Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі аңғарлық
Калесник мұздығының жоғарғы жағы. Геологтар (2Б) және Достық
Абай мұздығы – Жетісу (Жоңғар) Алатауының
1947 жылы Абай Құнанбаев есімі берілді.
Ұзындығы 7,5 км (морена басқан бөлігін қосқанда
Аумағы 10,2 км2, ашық жерінің аумағы 8,9 км2,
Кейінгі 25 жыл ішінде мұздық аумағы 3,0 км-ге
Үстіңгі беті бедерлі, жарықшақты болып келеді.
Фирн межесі 3720 м биіктікте. Мұздықтың үстіңгі
Алғаш рет бұл мұздық туралы қысқаша ғылыми
1947 жылдан бері Абай мұздығын
Абай мұздығы
Шокальский мұздығы Іле Алатауының солтүстік беткейінде, Орта
Мұздық бойлық бағытта созылған. Ұзындығы 4,7 км, ауданы
Шокальский мұздығы
2.3. Мұздықтардың экологиялық проблемалары
Қазақстанның барлық мұздықты аудандарындағы мұз басу көлемі абсолюттік
Қазақстан мұздықтарына төменгі температуралы режим тән. Қыста мұздықтардың
Жазда, абляция кезінде, мұздың 1 – 1,5 метрге
Мұздықтардың қозғалысы аз жылдамдықпен сипатталады – жылына 0-ден
Мұздықтардағы абляция кезеңі әдетте 2 – 2,5 айға
Мұздықтардың еру процесін зерттеу барысында оның ауа температурасымен
Қар мен мұздың еруі нәтижесінде пайда болатын сулар
Мұздықтар неғұрлым динамикалық ландшафттық кешен болып табылады, олар
Қоршаған ортаға антропогендік әсердің ұлғаюы мен негізінен, атмосферадағы
Қорытынды
Қазақстан аумағындағы мұздықтар — жер суару мен гидроэнергетиканың
Қазақстан мұздықтары әдетте шағын болып келеді, ұзындығы 1-2
Үлкен мұздықтар республиканың ірі өзендерінің басталатын жерлерінде орналасқан.
Қазақстанның биік тауларында климат қатал. Қыста мұз бетінің
Мұздықтардың географиялық таралуының жалпы жағдайы, олардың режімі мен
Геофизикалық тәсілдер мұздың электр тогын өткізгіштігін, оған электрод
Пайдаланылған әдебиеттер:
М. Өтемағамбетов. Қазақстанның физикалық географиясы. – Алматы: «Мектеп»,
Г. А. Токмагамбетов. Тайны природных льдов Казахстана. –
Ж. Д. Достай. Жалпы гидрология. – Алматы: «Қарасай»,
Каталог ледников СССР. - Ленинград, 1967, т. 13,
З. А. Сваричевская. Геоморфология Казахстана и Средней Азии.
У. С. Патерсон. Физика ледников. – М.: «Мир»,
Ә. Бірмағамбетов. Қазақстанның физикалық географиясы. – Алматы, 2004.
Қазақстанньң физикалық географиясы. – Алматы: «Атамұра», 2008.
Казахстан. Природные условия и естественные ресурсы СССР /
В. М. Чупахин. Физическая география Казахстана. – Алма-Ата:
Жетісу. Энциклопедия. – Алматы : «Арыс», 2004 .
Оледенение Тянь-Шаня. / Под ред. Н. Б. Дюргерова.
А. Г. Токмагамбетов. Ледники Заилийского Алатау. – Алматы:
Оледенение Заилийского Алатау. – М.: «Наука», 1969.
Н. Н. Пальгов. Поездка на Туюксуйский ледник летом
Ледники Туюксу (Северный Тянь-Шань). – Л. : Гидрометеоиздат,
Н. Н. Пальгов. Большеалматинский узел оледенения в хребте
Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. 1 – том.
Н. Н. Пальгов. Ледник Шокальского в хребте Заилийского
Е. Н. Вилесов, А. А. Науменко, Л. К.
29