ЖОСПАР
Кіріспе 3
1-тарау. Сұраныс заңы. Сұраныс қисығы 5
1.1 Сұранысқа бағалық емес факторлардың ықпал жасауы 8
1.2. Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы 11
1.3 Ұсынысқа ықпал етуші факторлар 13
1.4 Сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеттері 17
2-тарау. Икемділік ұғымы. Сұраныс мен ұсыныс икемділігі 20
2.1 Тұтынушылық мінез-құлық теориясының негіздері. Тұтынушылық таңдау 24
2.2 Сұраныс пен ұсыныстың Қазақстандағы экономикалық процестерге әсері
Қорытынды 32
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 35
Кіріспе
Рыноктық экономика – бұл сұраныс пен ұсыныстың үздіксіз
Расында-ақ кез келген сатып алу-сату актісіне екі феномен
Жоғарыда айтылғанмен рыноктық теорияның сұраныс пен ұсыныс анализіне
Экономикалық ғылымда сұраныс пен ұсыныстың арасындағы қатынасты бөлшектеп
Неге бір ғасыр уақыт бойы политикалық экономиканың ядросын
Біздің елімізде рынок енді дамып келе жатқандықтан, сұраныс
1-тарау. Сұраныс заңы. Сұраныс қисығы
Микроэкономикадағы негізгі мәселе - әртүрлі рыноктардағы тауарлардың бағасының
Сұраныс төлем қабілеті бар қажеттілікті көрсетеді.
Сұраныс – бұл рыноктық баға құрылу процесіне әсер
Сұраныс деп белгілі бір уақыт аралығында тиімді бағаға
Сұранысқа көптеген факторлар әсер етеді, олардың негізгісі болып
Баға мен сұраным көлемінің арасындағы байланысты график түрінде
Д қисығы экономикалық әдебиеттерде сұраным қисығы деп аталынады.
Сұраным қисығының конфигурациясын және тұтынушының мінез - құлқын
Табыс әсері тұтынушының шынайы табысы мен сұранымының тауардың
Орынын басу әсері тауарға қатысты баға мен тұтынушының
Қарапайым тауар сатып алынғанда табыс әсері мен орнын
Cұранымның біртіндеп кему заңының барлық тауарға қатысы бар.
Сұраным қисығы бойымен қозғалыс, баға өзгерісіне тәуелді тауардың
“Сұраным қисығы бойымен қозғалу” мен “сұраным қисығының қозғалуын”
“Сұраным қисығының қозғалысы” сұранымның бағалық емес факторлардың әсеріне
1.1 Сұранысқа бағалық емес факторлардың ықпал жасауы
Сұраным заңына байланысты сұранымға ықпал жасаушы басты фактор
тұтынушылар таңдауы (талғамы);
сатып алушылар саны;
сатып алушылар табысы;
балама тауарлардың бағалары;
қолайлы жағдайды күту;
рыноктың көлемі;
тауарлардың жеңілтіктері;
халықтың өсімі жатады.
Тұтынушылар әр қашанда тауарды арзан сатып алғысы, ал
Тұтынушылар таңдауы өте субъективті және оларды ескеру қиын,
Сатып алушылар санының көбеюі сұранымды көбейтеді (мысалы, өмірдің
Табыс мөлшері әсері күрделі құбылыс. Көптеген тауарларға қатысты
Балама тауарлардың бағалары. Тауарлар әдетте 2 топты құрайды:
Болашақтағы бағаға қатысты тұтынушының күтуі, оның болуы және
Егер бағаның немесе табыстың өсуі күтілсе, онда тұтынушылар
1-сурет.
Сұраныс көлемін сұраныстың өзінен ажырата білудің маңызы зор.
Одан басқа атап өтетін нәрсе, сұраныс көлеміне бағадан
1.2. Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы
Ұсыным – бұл өндірушілердің сату үшін рынокта ұсынатын
Баға неғұрлым жоғары болса, өндірушілер рынокқа өнімнің көлемін
Баға мен ұсынылып отырған өнімнің мөлшерінің арасындағы тура
Сұраным қисығына қарағанда ұсыным қисығы солдан жоғарылап оңға
Ұсыным қисығы егер осы тауарға шығындар тұрақты кезінде
Ұсыным қисығының қозғалысы ұсынымның өзі бағалық емес факторлардың
Ұсыным қисығы бойымен қозғалу мен ұсыным көлемінің өзгеруі
Ұсыным қисығының өзінің қозғалысы мен ұсынымның өзгеруі бағалық
1.3 Ұсынысқа ықпал етуші факторлар
Ұсынысқа ықпал етуші факторларға
баға
өндіруге кеткен шығындар
технология
өндірістің монополияда алатын орны
басқа тауарлардың бағасы
ресурстар бағасы
салықтар мен озотациялар жатады.1
Ұсынымға ықпал етуші факторларға сонымен бірге сатушылардың саны,
Ұсыным оның өзгерісін анықтайтын барлық факторлардың функциясы болып
S=f (P,Pr,K,T,N,B)
Мұндағы Рr-ресурстардың бағасы, К-қолданатын технологияның мінезі, Т-салықтар мен
Ұсыныс детерминантаторы: ұсыныс қисығы сызығының өзгеруін тудыратын факторлар.
Ресурстар бағасы. Олардың түсуі өндіріс шығындарын азайтады және
Минералдық тыңайтқыштарға бағаның төмендеуі бидайдың ұсынымын көбейтеді:
Технология. Оның жетілуі ресурстарға бағаны түсіреді. Жүгері зиянкестеріне
Салықтар мен дотациялар. Салықтың көтерілуі өндіріс шығындарын көбейтеді
Басқа тауарлардың бағасы. Олар ұсыныс қисығын қалай болса
Бағаның өзгеруін күту. Болашақта мұнайға бағаның төмендеуінің күтілуі,
Ұсыным көлемі тауардың бағасы өзгергенде ғана өзгереді және
Шығындар екі үлкен категорияларға бөлінеді: тұрақты және өзгермелі.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлеміне тікелей байланысты өзгереді. Олар
Жалпы барлық шығындар (ТС) өндірістің әрбір нақты деңгейіндегі
Барынша арзан әдіспен өнім өндіруге байланысты қосымша шығындарды
МС = ТСn-ТСn-1
2-сурет.
Ұсынысқа әсер ететін басты фактор -
Ұсыныстың көлемі тұрақты Р1 бағадан Q1
1.4 Сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеттері
Егер мемлекет рыноктық механизмге араласпаса, яғни бағаны қадағаламаса,
Ұсыным көлемі сұраным көлеміне сәйкес келгенде тепе-тең баға
Сұранымның артуы тепе-тең баға мен тауардың тепе-тең мөлшерін
Сұранымның кемуі тепе-тең баға мен тауардың тепе-тең мөлшерін
Тауарға ұсынымның өсуі тепе-тең бағаның азаюына және тауардың
Ұсынымның кемуі тепе-тең бағаның өсуіне және тауардың тепе-тең
Сөйтіп, рынокта сұраным мен ұсыным барлық кезде тепе-теңдікте
Cонымен, тепе-теңдік баға-бұл баға мен тауардың мөлшерінің өзгерістері
Егер, баға тепе-теңдіктен жоғары болса, онда ұсыным сұранымнан
Жоғары баға өндірушілерді көп өнім өндіруге итермелейді. Мұндай
Тепе-теңдік баға көптеген факторлардың әсерінен өзгеруі мүмкін, олардың
Салық салу салдары тұтынушыларға да, өндірушілерге де теріс
Бұл кезде рыноктық тепе-теңдік нүктесі өте жоғары деңгейге
Рыноктық баға құруға мемлекеттің араласуы да сұраным мен
2-тарау. Икемділік ұғымы. Сұраныс пен ұсыныс икемділігі
Бір фактордың екінші факторға әсерінің нәтижесінде сұраным сезімталдығын
Барлық факторлардың арасындағы ең қызықтысы баға немесе табыстың
Сұранымның баға бойынша икемділігі баға 1% өзгергендегі сұранымның
Сұранымның табыс бойынша икемділігі тұтынушылардың табысы 1% -ға
Сұранымның қиылысқан икемділігі А өнімнің сұранымының Б өнімінің
Икемділіктің өлшем бірлігі болып икемділік коэффиценті табылады. Сұранымның
Мұндағы, -баға бойынша икемділік коэффициенті;
Q-тауар саны;
Р-тауардың рыноктық бағасы.
Тауардың бағасының өзгерісіне тұтынушылар реакциясы күшті, әлсіз және
- Икемді сұраным: егер бағаның азғана түсуі кезінде
- Икемсіз сұраным: егер бағаның елеулі түсуі кезінде
- Сұраным бірлігі икемді: егер баға 1%-ға өзгергенде
- Бағаға тәуелді болмағанда сұраным мөлшері өзгермейді. Бұл
- Бағаның белгілі бір деңгейінен түссе, тауардың өткізу
Сұраным икемділігінің бағаға байланысты коэффициенті (Еd) сұранымның өзгеруінің
Ұсыным көлемінің бағаның өсуіне байланысты өзгеруінің дәрежесі ұсынымның
Егер бағаның өзгерісі ұсынымды өзгертпесе, ұсыным икемсіз.
Ұсыным абсолютті икемді, егер тауардың бағасының (Р) азғана
Фирмалар ұсыным икемділігін 3 кезеңге бөліп қарастырады: қысқа
Қысқа мерзімді кезеңде фирманың ұсынымды өзгертуге уақыты жоқ.
Орта мерзімді кезеңде фирма резервтерін пайдаланады және өндірісті
Ұзақ мерзімді кезеңде фирма ескі құралдарды жаңасымен ауыстыру
Шаруашылық практикасында икемділік анализі бөлім тауарлар мен қызмет
Сұраныс пен ұсыныс көлемдерінің тауардың
Басқа жағдай 3, в-суретінде көрсетілген. Саудадан түсім өседі,
Рыноктағы сұраныс көлемінің баға төмендегенде қандай мөлшерде өсетіні
2.1 Тұтынушылық мінез-құлық теориясының негіздері. Тұтынушылық таңдау
Тұтынушы таңдау іс-әрекеті моделі (мінез-құлқы) – тұтынушылардың әр
Тұтыну игіліктерін алу сферасындағы адамдардың әрекеттері санасына тәуелді
- тұтынушы сұранымы оның жеке бюджет мөлшеріне әсер
- Әрбір тұтынушы өз ақшасына барлық мүмкін болатын
- Орта қалыпты тұтынушының талғамының айқын жүйесі және
- Тұтынушы сұранымына рынокта өзара алмасатын және бір-бірін
Берілген заңдықтарға тіпті саяси экономика классиктерінің өздері назар
Пайдалылық немесе Ютиль (ағыл. utіlіty) – тұтынушының тауарлар
Жалпы пайдалылық (total utіty-TU) – барлық игілік бірліктерін
Бұдан шекті пайдалылықтың ерекшелігі, ол жалпы пайдалылықтың өсіндісі
Шекті пайдалылық (Margіnal utіlіty-MU) – тауар немесе қызметтің
Өнімнің кез келген санының жалпы пайдалығын шекті пайдалылық
Пайдалылық максималды ету ережесі математикалық мәні былай өрнектеледі:
Тұтынушының бір тауарды тұтынудағы қанығуы мөлшеріне қарай ол
Тауардың пайдалылығының төмендеуі екі салдарға әкеледі: табыс әсері
Тұтынушы іс-әрекеттік мінезінің терең түсіндірмесі шектеу және талғамсыздық
Бюджеттік шектеу ақшалай табыстың тұрақты шамасында сатып алынатын
Бюджет шектеуінің орналасуы бірқатар факторларға тәуелді болады. Олардың
Ақшалай табыс әсері. Ақшалай табыстың өсуі бюджеттік шектеуді
Баға өзгерісі әсері. Екі өнім бағасының нақты табыс
Талғамсыздық қисығы – бірдей тұтыну маңызы бар немесе
Айталық, тұтынушыға оларды қандай үйлесімде сатып алса да
Екі өнімнен құралған барлық жиындардың тұтынушы үшін пайдалылығы
Талғамсыздық қисықтарының бұндай әулеті талғамсыздық картасы деп аталады.
Тұтынушы мінез-құлқын түсіндіруге талғампаздық қисықтары тұрғысынан көзқарс тұтынушы
4-сызба
а)
TU max
Q
0
б)
MU
Q
0
2.2 Сұраныс пен ұсыныстың Қазақстандағы экономикалық процестерге әсері
Бұл бөлімде біз Қазақстандағы экономиканың әртүрлі салаларына сұраным
2001 жылы Қазақстанда электроэнергия мен оның өндіруіне сұраным
Азиаттық энергетикалық рыноктың жағдайын талқылау үшін Алматыға Армения,
Есет Жұмабековтың ойынша мемлекеттің энергетикалық рыногында осы жылы
Зерттеулер 0,2 немесе 0,25 реттікте ауылшаруашылық өнімге деген
Автоматтандырудың ықпалы, яғни шапшаң технологиялық процестің жұмыспен қамтылу
Үкімет қандай тауарлар мен қызмет көрсетулерді акциздеуді таңдай
Қорытынды
Қорытындыда айтылғандардан ең маңыздысын бөліп көрсетейік.
1. АҚШ-та және басқа да аралас экономикалы елдерде
2. Сұраным көлемі – бұл берілген рынокта
3. Сұраным шәкілі тауарға деген сұраным көлемі мен
4. Ұсыным көлемі – бұл берілген рынокта өндірушінің
5. Тұтынушының табысының өсуі қарапайым тауарға деген сұраным
6. Бұрыштық коэффицинт мәні мен ұсыным қисығының жағдайы
7. Ерікті рыноктық экономикада бағалар жүйесі “не өндіру”,
8. Баға бойынша ұсыным икемділігі немесе ұсыным икемділігі
9. Ұсыным икемділігі қысқа мерзімдегі кезеңге қарағанда, ұзақ
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Я.Ә. Әубәкіров, Қ. Нәрібаев, М. Есқалиев, Е. Жатқанбаев,
Я.Ә. Әубәкіров, Қ. Нәрібаев, М. Есқалиев, Е. Жатқанбаев,
Экономическая теория (политэкономия). В.И. Видяпин, Г.П. Журавлева. Москва.
Нарықты экономиканың негіздері. Жүнісов Б.А., Мәмбетов Ұ.Е.
Курс экономической теории. М.Н.Чепурин, Е.А.Киселева.
С.С. Мәуленова, С. Қ. Бекмолдин,
Осипова Г. М. “ Экономикалық
Курс микроэкономики: Учебник для Вузов.
“Экономическая теория”: Практикум /
Н.И. Базылева, Л. В. Воробьевой. 2-ое
– Минск: БГЭУ, 2000 г.
Основы эконеомической теории. М. А.
Г. Г. Чибриков. Москва. Издательство “Экономика”
1 Экономикалық теория. Я.Ә.Әубәкіров, Б.Б.Байжумаев, Ф.Н.Жақыпова, Т.П.Табеев. –Алматы
2 Экономикалық теория негіздері. Я.Ә.Әубәкіров, Қ.Нәрібаев, М.Есқалиав, Е.Жатқанбаев,
3 (Курс экономической теории( Чепурин М.Н., Киселева Е.А.;
1 Курс экономической теории. М.Н.Чепурин, Е.А.Киселева. Издательство (Аса(.
1 Экономикалық теория. Я.Ә.Әубәкіров. Алматы. (Қазақ университеті( баспасы.
2 Основы рыночной экономики. Г.И.Рузавин. Москва. Издательство
1 Основы рыночной экономики. Г.И.Рузавин. Москва. Издательство (Юнити(.
2 Экономическая теория (политэкоомия). В.И. Видяпин, Г.П. Журавлева.
1 Нарықты экономиканың негіздері. Жүнісов Б.А., Мәмбетов Ұ.Е.
2 Экономическая теория (политэкоомия). В.И. Видяпин, Г.П. Журавлева.
1 Курс экономической теории. М.Н.Чепурин, Е.А.Киселева. Издательство (Аса(.
1 Основы экономической теории. М.А.Сажина, Г.Г.Чибриков. Москва. Издательство
2 Экономическая теория (политэкоомия). В.И. Видяпин, Г.П. Журавлева.
1 Экономикалық теория. Я.Ә.Әубәкіров. Алматы. (Қазақ университеті( баспасы.
9