Мазмұны
Кіріспе.......................................................................................................3
I Тарау Қалыпты және көру бұзылысы бар балалардың
зейінінің психофизиологиялық негіздері .
1.1 Қалыпты балалар зейіннің ерекшелігі.............................................7
1.2 Көруі бұзылған балалардың зейін ерекшелігі................................14
II Тарау Кіші мектеп жасындағы балалардың көру
бұзылысын зерттеу
2.1 Көруі бұзылған балалардың зейінінің қалыптасуы мен дамуы...21
2.2 Зерттеу әдістері.................................................................................25
Қорытынды ............................................................................................38
Әдебиеттер тізімі....................................................................................40
КІРІСПЕ
Қалыпты және көруі өте нашар балалардың зейінінің дамуымен
Бірақ көру қызметінің бұзылуы күрделі немесе тіптен соқыр
Зейін соқыр адамдардың психикалық қызметтің бір жағы сияқты
Соқыр балаларды бақылағанда олардың зейіні төменгі деңгейде екендігін
Сонымен қатар көруі бұзылғанда сыртқы қоздырғыштардың аздығымен зейіннің
Мәселенің өзектілігі: К. Бюрклен, П. Виллей, А.А. Крогиус
Тифлопедагогикада А.Г. Литвактың айтуынша соқыр адамдарда ым ишараға
Н.Н. Ланге, табиғи зейінді түсіну аркылы ең танымал
Т. Рибоның теориясынан басқа өзгеде атағы жағынан келе
Зейін жайлы өте қызықты тұжырымдаманы П.Я. Галперин де
Зерттеу мақсаты: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың
Зерттеу міндеттері:
1. Күрделі көру кемшіліктері бар және қалыпты деңгейде
2. Кіші мектеп жасындағы көру кемшілігі бар балалардың
3. Жинақталған әдіс-тәсілдерді іс-жүзінде пайдалану.
Зерттеу нысанасы: Кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалар.
Болжамы: Егер кіші мектеп жасындағы көруі бұзылған балалардың
Зерттеу әдістері: 1 әдіс Сипап сезу арқылы зейінділікті
2 әдіс Ол қандай
3 әдіс Жұмбақтар
Зерттеу орны: Білім беру мекемсеі Соқыр және нашар
Күрделі көру бұзылысы бар балалар қалыпты балалар қажет
XX ғасырдың басында пайда болған көру кемістігі кезіндегі
Бірқатар авторлар (К. Бюрклен, К.Э Кречмер, К. Штумпф,
Л.С. Выготский соқырлардың есте сақтау процесін зерттеумен қорытындыға
1950-1960 жылдары нашар көретін балаларға арнайы мектептің ашылуына
Екінші көп жоспарлы және көп жақты салыстырмалы зерттеу
Өзектілігі: кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте
Мақсаты: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте
Нысанасы: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалар.
Пәні: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың есте
Міндеттері: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың процесі
Тәжірибеде арнайы әдіс-тәсілдер арқылы кіші мектеп жасындағы нашар
Болжамы: егер кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың
I Тарау Қалыпты және көру бұзылысы бар балалардың
зейінінің психофизиологиялық негіздері
1.1 Қалыпты балалар зейінінің ерекшелігі.
Зейін - арнайы бір уақытта, қандай да бір
Егерде зейін сыртқы ортадағы обьектке шоғырланса онда оны
Зейінде өзіндік мазмұн болмағанымен таным процестерімен тығыз байланысты
Когнитивті процестерді зертеуде негізгі теориялық мәселе ретінде зейіннің
Тәжірибе жүзінде зерттеулердің анықтауы бойынша зейіннің дамуы таным
Ерте онтогенез дамуында тума немесе жүре пайда болған
Қазіргі таңдағы ғылымда зейіннің бұзылуы мен түзету мәселелерінің
Зейін және оның түрлері. Зейіннің түрлері- зейін алды,
Зейін алды - талдауыш жүйесіндегі сенсорлы ақпаратты нейродетекторлар
Ырықсыз зейін-генетикалық негіз, басқаша айтқанда жеке тұлғаға сыртқы
- Сыртқы тітіркендіргіштер (көзді аштырмайтын жарық, қанық бояулар,
- Жеке тұлға үшін өзекті қажетсінулерден пайда болған
- Тұлғаның бағытына қарай танымдық іс-әрекеті, қызығушылығы, эмоциясы.
Ырықсыз зейін сыртқы ортаның өзгеруіне байланысты жылдам бағыт
Ырықты зейін-адамның әрекетті саналы түрде мақсатқа бағытталған белгілі
Ырықты зейін-балаға әр түрлі танымдық іс-әрекетте білім беруде
Кейінгі ырықты зейін- таңдаулы белсенділігі, тұлғаның қызығушылығына, маңыздылығына,
Кейінгі ырықты зейін - ерік жігерді қажет ететін
Зейіннің мінездемесі - таңдамалылык, көлем, таралу, шоғырландыру, тұрақтылық,
Таңдамалылық- сыртқы ортадағы жағдайларға және арнайы бір обьекттерге
Зейіннің көлемі - бір уақытта қабылдап отырған обьектілірдің
Зейіннің таралуы - бір уақытта жылдам зейінді ауыстыруды
Зейіннің шоғырлануы - бір уақыт сыртқы әсерден тәуелсіз
Обьектке немесе жағдайға өз зейініңді шоғырландыру деңгейі жоғары
Зейіннің тұрақтылығы- бір обьектке немесе жағдайға өз зейініңді
- Бір операциядан екіншісіне ауысуына уақыттың қажеттілігі.
- Бір операцияның орындалу жемісі; оның орындалу уақыты
- Арнайы бір операцияның орындалуындағы дәлдік.
Арнайы бір жаттығулар арқылы балабойындағы зейінін жылдам ауысу
Жоғарыда айтылған мінездемелердің бәрі бір зейіннің қызметі. Зейінге
Когнитивті процестер жүйесіндегі зейін. Зейін қабылдап отырған обьекттерге,
Зейін және қабылдау зейіннің психикалық қызметінің бағыты мен
Зейін және есте сақтау. Зерттеу тэжірибелерінде зейінді шоғырландырған
Зейін және ойлау. Ішкі талдау үшін ойлау қызметі
Зейіннің психологиялық теориясы. Когнитивті психологияда зейіннің әр түрлі
Кеш өңдеу теориясында маңызды семантикалық ақпаратты өңдеу автоматты
Қазіргі кезеңдегі теорияда сенсорлы нышандарды интеграциялауда және белгілуде
Н.Н. Ланге, табиғи зейінді түсіну арқылы ең танымал
1. Зейін қозғалушы бейімделудің нәтижесі ретінде. Мұнда адамдар
2. Зейін сана сезімнің көлемінің шектеулі болуының нәтижесі
3. Зейін эмоция нәтижесі ретінде. Бұл теория англиядағы
4. Зейін аперцепцияның нәтижесі. Индивидтің өмірлік тәжірибесінің нәтижесі.
5. Зейін жанның ерекше белсенді қабілеті тәріздес.
6. Зейін жүйке тітіркенулерінің қозғышы ретінде осы болжамға
7. Жүйкенің әлсірсу теориясы. Зейіннің негізгі фактілерін түсіндіру
Зейін теориясының ішіндегі кеңінен таңымал Т. Рибо теориясы
Рибоның ойынша зейін ағзаның физиологиялық және физикалық жағдайының
Т. Рибоның теориясынан басқа өзгеде атағы жағынан келе
Зейін жайлы өте қызықты тұжырымдаманы П.Я. Галперин де
1. Зейін бағдарлы-зерттеу әрекетінің және психологиялық әрекеттен құралған
2. Зейіннің негізгі қызметі психолгиялық образдардың, әрекетердің мазмұнын
3. Әрекетке қарағанда бақылау әрекеті немесе зейіннің арнайы
4. Әрекет ақыл-ойға байланысты емес сонымен әрекет әрекетке
5. Егер зейінді психикалық бақылау әрекеті ретінде қарастыратын
6. Ырықты зейін алдын ала бағдарлама бойынша орындалатын
1.2 Көруі бұзылған балалардың зейін ерекшелігі.
Психологияда зейін адамның психикалық әрекетінің шоғырлануы және бағыты
Барлық зейінді атап өтсек, белсендісі ретінде (ырықты және
Сыртқы әсерлердің азаюы зейіннің сапасының қалыптасуына кері әсерін
Соқыр мен нашар көрушілерге көрудің жетіспеушілігінің ақпараттарды белсенді
Сол себептен де мұндай категориядағы адамдарда да, қалыпты
Қалыпты және көруі өте нашар балалардың зейінінің дамуы
Бірақ көру қызметінің бұзылуы күрделі немесе тіптен соқыр
Зейін соқыр адамдардың психикалық: қызметтің бір жағы сияқты
Соқыр балаларды бақылағанда олардың зейіні төменгі деңгейде екендігін
Сонымен қатар көруі бұзылғанда сыртқы қоздырғыштардың аздығынан зейіннің
К. Бюрклен, П. Виллей, А.А. Крогиус, Ф. Цех
Мұндай психикалық қызметтер жағдайлар ырықты зейінмен оның жоғарғы
Баланың зейіні қалыпты көру жағдайда қандай болмасын іс-әрекет
Соқыр балаларда көру арқылы әсем қимыл-қозғалыстар, бет әлпеттің,
Соқыр адамдардың бет әлпеттеріндегі бұлшықеттердің ырықты қозғалысының ерекшелігі
Соқырлармен қалыпты көретін адамдардың өсу графикасын жасағанда бұлшық
Соқыр адамдарда зейінді аударуға арналған бет-әлпет қозғалыстары: қабақты
Тифлопедагогикада А.Г. Литвактың айтуынша соқыр адамдарда ым-ишараға зейін
Көрудің кемістігіндегі зейіннің ролі.
Зейін, жеке психикалық процесс емес, ішкі қабылдау, есте
Көру қызметінің әлсіреуі немесе бұзылуында соқырларда сыртқы ортаны
XIX ғасырдың басында XX ғасырда тифлопсихологияда соқырлық зейіннің
Зейіннің алғашқы түрі субьекттің іс-әрекетінен тәуелсіз дамитыны анық,
Соқыр балаларда зейінділіктің өте төмен деңгейі байқалады. Сонымен
Зейіннің нәтижелі дамуы үшін соқырларда анық рельефті қабылдауының
Көру кемістігі бар балалар танымдық және еңбек әрекетіндегі
Соқырлардың зейінінің ерекшелігі
Байқап, тыңдап, ойланып және есте түсіру арқылы адам
Тифлопсихологияда соқыр балалардың ым-ишараға үйретулер нәтижесіз аяқталған жағдайлары
Зейін соқыр адамдардың психикалық қызметін бар жағы сияқты
Зейін бір қатар қасиеттермен (көлем, шоғырлану, тұрақтылық, ауытқушылық
Қорыта келгенде соқырлық зейіннің дамуына спецификалық өзгерістер әкеледі.
Бұл дегеніміз зейін ешқандай арнайы психикалық процестерін және
Зейінің бұзылуы
Көре алатын және көре алмайтын, нашар көретін және
Зейіннің әлсіреуі көбіне астеникалық жағдайда, жалпы әлсіреулерде, жоғары
Оқушыны зерттегенде сабақ соңынан оның зейінділігі төмендей ме,
II Тарау Кіші мектеп жасындағы балалардың көру
бұзылысын зерттеу
2.1 Көруі бұзылған балалардың зейінінің қалыптасуы мен дамуы
Соқыр адамдардың көбісі тума берілген ауытқулар сол себептен
Есту зейіні соқыр балаларда олардың сезім мүшелерінің дамуымен
Соқыр балалардың зейінін дамытуға араналған құралдың бірі ол
Мұндай балалардағы зейіннің дамуы біршама уақытты талап етеді.
Жас өспірім жастағы баланың жұмыс істеуге деген ынта
Жоғарғы мектеп жасындағы көруі өте нашар балалар қандай
Басқа адаммен әңгімелесу барыснда ол есту зейінін әңгімелесушінің
Соқырлар жайлы әдебиеттерде (Дидро, Цейне, Роденбах, Дюфур, Ансальди,
Соқыр балалар ырықты есту зейінін қолдана отырып оның
Зейіннің дамуы
Зейін көпшілік психикалық процестер сияқты өзіндік даму кезеңдерінен
Баланың үш айлығынан бастап сыртқы обьекттерге қызығушылығы арта
Ырықты зейіннің алғашқы нышандары эдетте 1 жастың аяқ
Ырықты зейіннің дамуы үшін ойын маңызды орында. Ойын
Кіші мектеп жасындағы балалардың зейінінің еркешелігі оларда ырықты
Ойын және оқу процесіндегі зейін.
Ойын және оқу процесінде балада зейіннің дамуын сол
Кіші мектеп жасындағы балалардың ойнау және оқу процесінде
Кіші мектеп жасндағы бала ойын немесе оқу әрекетінде
Көруінде кемістіктері бар балаларда зейінді дамытудың негізі ретінде
2.2 Зерттеу әдістері
Соқырлар үшін ырықты сипап сезу мүшелерінің дамуы маңызды.
Нашар көретін оқушыда ырықты көру зейіннің шоғырлануы мен
Төртінші сынып оқушылары тапсырманы 10-12 минутта нәтижелі орындап
Соқырларда естуінің және сипап сезу зейіні жақсы дамыған.
Қазақстан Республикасында мұндай балаларға көмек көрсету енді қолға
Нашар көретін оқушыда ырықты көру зейіннің шоғырлануы мен
Төртінші сынып оқушылары тапсырманы 10-12 минутта нәтижелі орындап
Соқырларда естуінің және сипап сезу зейіні жақсы дамыған.
Қазақстан Республикасында мұндай балаларға көмек көрсету енді қолға
1 әдіс: Сипап сезу арқылы зейінділікті бағалау
Мақсаты: Нашар көретін немесе мүлдем көрмейтін балалардың есте
Қолданылатын құралдар: Бірнеше заттар
1. Сипап сезу арқылы заттарды есте сақтау
2. Екі затты бірдей ұстап көріп айырмашылығын белгілеу
Нұсқау: 1. Мен саған бірнеше заттарды беремін, оларды
2. Екі затты бір-бірімен салыстыра отырып айырмашылығын белгілеп
Нәтижелілігін өңдеу: Берілген тапсырмаға байланысты анықталған заттың атын,
(Қосымша № 1)
2 әдіс: Ол қандай?
Мақсаты: Зерттелушінің мәліметтілігін, зейінділігін оның салыстыру, жалпылау, талдау
Қолданылған құралдар: Таза парақ, қалам, бланк, 6 түсінік
Нұсқау: Мен саған заттын атын атаймын. Ал сен
Нәтижелілігін өңдеу: Таблица арқылы зерттелушінің жоғарыда белгіленген қасиеттерін
(Қосымша № 2)
3 әдісі: Жұмбақтар
Мақсаты: Түсініктердің қасиеттері арқылы атын табу. Зерттелушінің зейінділігін,
Нұсқауы: Қазір мен жұмбақ жасырамын, ал сен не
Нәтижелілігін өңдеу: Берілген 6 жұмбақ арсында нешеуін анықтады,
(Қосымша № 3)
Қосымша № 1
Әдіс Нәтижелерін өңдеу
Р\с Баланың аты Тапсырманы орындау ерекшелігі
уақыт салыстыру неше затты тапты
1 Рамазан 2-3 сек 1-2 4
2 Елдос 2 сек 2 5
3 Ильяс 3 сек 2-3 2
4 Дана 3-4 сек 4 4
5 Айда 3 сек 4-5 1
6 Дамир 4 сек 3 3
7 Жанна 5 сек 3-4 5
2.Әдіс
Р\с Баланың аты Тапсырманы орындау ерекшелігі
уақыт салыстыру неше жұпты анықтады
1 Рамазан 2 сек 2
2
2 Елдос 2 сек 3 1
3 Ильяс 3 сек 3 2
4 Дана 3-4 сек 2 4
5 Айда 4 сек 4 3
6 Дамир 4-5 сек 2 2
7 Жанна 3 сек 3 4
Қосымша № 2
р\с Баланың аты Түсінік-тер Затты зерттеуі Зейіннің тұрақтылы-ғы
Жалпы -лау Салыс -тыру Тал-
дау Жалпы мәлімет-тілігі
1 Рамазан Қалам өшіргіш
+
Орт.дең. 4
2 Елдос бүлт көктем + +
Жоғ.дең.
5
3 Ильяс ДОП
лимон
+ Орт.дең. 4
4 Дана
0
Төмен дең. 3
5 Айда
+ + Жоғ.дең.
5
6 Дамир
+
Орт.дең. 4
7 Жанна
0
Төмен дең. 3
Қосымша № 3
р\с Баланың аты Затты зерттеулер
Неше түсінікті анықтады Дэлелдер Қандай түсінік
1 Рамазан 6\3
Қиын 4 Оңай 2
2 Елдос 6\5 + Қиын 1 Оңай
3 Ильяс 6\4
Қиын 2 Оңай 4
4 Дана 6\3
Қиын 3 Оңай 3
5 Айда 6\5 + Қиын 2 Оңай4
6 Дамир 6\1
Қиын 5 Оңай 1
7 Жанна 6\2
Қиын 4 Оңай2
Жұмбақтар
Қиын: 1. Аузы бейне шалғы орақ,
Шөп емес, бірақ мал орады.
(Қасқыр)
2. Екі бала қатар тұрса да,
бірін-бірі көрмейді
(Көз)
3. Жаны жоқ болса да,
Ақылы адам ісін істейді
(Кітап)
Оңай:
1. Отқа жанбас, суға батпас
(Мұз)
2. Кішкентай ғана бойы бар,
Айналдырып киген тоны бар
(Қой)
3. Ерте тұрады
Жар шақырады.
(Қораз)
Соқыр және нашар көретін балаларға арналған «Болашақ» мектеп
Біз диагностикалық зерттеуді «Болашақ» мектеп-интернатының 2-а сыныбының оқушыларына
1-әдіс
Тақырыбы: «Ол не?»
Мақсаты: Сипап сезу қабілеті арқылы сөздерді, тісініктерді есте
Уақыты: 7-8 минут.
Құралдар: түрлі таныс заттар, бланк.
Нұсқауы: Келесі заттарды ұстап көріп есімізде сақтаймыз. Ең
Мазмұны: Бірнеше заттар балаларға кезекпен беріледі. Әр затты
Нәтижелерін өңдеу: Таблицаға әр баланың жеке көрсеткіші енгізіліп,
(Қосымша№)
№3 әдіс
Тақырыбы: Ес процестерінің эмоционалдық түстерін бағалау.
Мақсаты: нашар көретін балалардың эмоционалдық өмірінің деңгейін бағалай
Құралдар: карандаш және сурет дәптер.
Уақыты: 20-30 минут.
Нұсқауы: Мен саған қызық ертегі айтып беремін, екеуміз
Мазмұны: Балаға ертегі оқылады: мазмұны қызықты болу қажет
Нәтижелерін өңдеу: сапалы түрде бағалау жасалынады.
Андақұлова Халида осы мектептің 2-а сынып оқушысы. 8-
Жұмыс жүргізу барысындағы ерекшеліктер: жұмысты ережесімен орындады, кейіпкерлердің
Қорытынды: халида мен оқыған ертегінің кейіпкерлерін талдады. Ондағы
Қосымша №2
Р\С Баланың аты Қайта жаңғырту Көмек қажет Уақыт
етті ме
Жоғарғы деңгей Орта деңгей Төмен деңгей
1 Тұрдығұл Айгерім +
2 мин
2 Андақұлова Халида
+ + Уақытысынан асып кетті
3 Әбірбек Сая +
3 мин
4 Мамаева Малика
+ ;
+ 3 мин
5 Ысқақова Жансая
+
3 мин
6 Құралбаева Айгерім +
2 мин
Р/С Баланың аты Түсініктерді, сөздерді есте сақтау жолдары
түсті
жалпылау салыстыру
1 Андақұлова Заттарды Заттарды 8\4 7 мин Орташа
Халида түсіндіргенде салмағына
олардың түр қарап
түсіне салыстырды
қарады
2 Әбірбек Заттардың Заттарды 8\7 4 мин Жоғары
Сая барлық пішініне
қасиетіне қарап
қарады салыстырды
3 Қүралбаева Заттың түр- Үлкенді- 8\6 5 мин
Айгерім түсін оның кішімен
неден кішіні
жасалғанын үлкен
айтты заттармен
салыстырды
4 Тұрдықұл Заттардың не Түстеріне 8\6 5 мин
Айгерім үшін қарап
пайдалана- салыстырды
тынын айтып
берді
Жоғары деңгей: 6-8.
Орташа деңгей: 3-5.
Төмендеңгей: 1-2.
№4 Қосымша
р/с Баланың аты Көру есі Деңгей
Неше сөз есте сақтады уақыт
1 Халида 8\4 5 мин Орташа
2 Айгерім 8\7 4 мин Жоғары
3 Қалбибі 8\5 5 мин Орташа
4 Сая 8\6 4 мин Жоғары
5 Малика 8\3 5 мин Орташа
6 Жансая 8\7 4 мин Жоғары
Жоғары деңгей: 6-8
Орта деңгей: 3-5
Төмен деңгей: 0-2 :
№2 әдіс.
Тақырыбы: «Мазмұнын қайта айтып бер»
Мақсаты: Ұзақ мерзімді ес процесін зерттеу ерекшекліктерін белгілеу.
Уақыты: 3 минут.
Нұсқауы: Мен сендерге әңгіме оқып беремін, ал сендер
Мазмұны: Балаларға қызықты оқиға оқылады. 30 минут өткен
Нәтижелерін өңдеу: таблицаға әр балалның көрсеткіші енгізіліп, деңгейлермен
Жоғары деңгей: Бала оқиғаны сөзбе сөз қайталап берді.
Орташа деңгей: Бала сюжетті өзгерткен жоқ, бірақ қарапайым
Төмен деңгей: Бала оқиғаның сюжетін есінде сақтамаған, сөйлемдерді
(Қосьшша №2)
№4 әдіс.
Тақырыбы: «Жұптасқан сөздерді айтьш бер»
Мақсаты: Көру ес қабілетінің деңгейін анықтау
Уақыты: 5 минут.
Құралдар: сөздер жазылған кәртішкелер.
Нұсқауы: Мен сендерге 8 түрлі - түсті картішкелер
Мазмұны: Суреттегі бұйымдармен еркін топтасып жұптасқан 8 түрлі
Нәтижелерін өңдеу: Таблицаға әр баланың көрсеткіші енгізіліп, деңгейлермен
(Қосымша №4)
Қорытынды
Қорыта келе зейін соқыр адамдардың психикалық қызметтің бір
Соқыр балаларды бақылағанда олардың зейіні төменгі деңгейде екендігін
Сонымен қатар көруі бұзылғанда сыртқы қоздырғыштардың аздығымен зейіннің
Л.С. Выготский соқырлардың есте сақтау процесін зерттеумен қорытындыға
1950-1960 жылдары нашар көретін балаларға арнайы мектептің ашылуына
Екінші көп жоспарлы және көп жақты салыстырмалы зерттеу
Тәжірибе жүзінде зерттеулердің анықтауы бойынша зейіннің дамуы таным
Ерте онтогенез дамуында тума немесе жүре пайда болған
Қазіргі таңдағы ғылымда зейіннің бұзылуы мен түзету мәселелерінің
Қазіргі кезеңдегі теорияда сенсорлы нышандарды интеграциялауда және белгілуде
Зейін теориясының ішіндегі кеңінен таңымал Т. Рибо теориясы
Әдебиеттер тізімі
1 Лубовский В.И. «Специальная психология» М. 2005
2 Ермаков «Основы тифлопедагогики» М. 2000
3 Лапшин В.А. Б.П. Пузанов Основы дефектологий М.
4 «Коррекционная педагогика»
5 Тифлопсихология
6 Боровик О.Р. Забрамная С.Д. Практический материал для
7 Л. Д. Столеренка Основы психологии Ростов-на-Дону Феникс
8 Дефектологический журнал
9 Дефектологический словарь
10 Алдамүратов Ә. Жалпы психология «Білім» 1996
11 Назарова Н.М. Сепециальная педагогика М. 2001
12 Немов 3 том Психология М. 2003
13 Жарықбаев Қ. Психология Алматы «Білім» 1993
14 Рогов Е.И. Настольная книга практического психолого 2
15 Специальная психология журнал .
1 Лубовский В. И. «Специальная психология» М., 2005
2.Назарова Н.М. «Специальная педагогика» М., 2001
3. Литвак А. Г. «Тифлопсихология» М., 1985
4. Ермаков В.П, Якунин Г.А. «Основы тифлопедагогики» М.,
6. Столяренко А.Д. «Основы психодогий » Ростов на-
7. Сулейменова Р. «Выготский және дефектология мэселелері» Алматы
8. Выготский Л.С. «Баланың жас ерекшеліктері және кемтар
9. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 1993.
10. Рогов Е.И 2том «Настольная книга практического психолога»
11. Дъячков А.И «Дефектологический словарь»М., 1970
12. Забрамная С.Д, Боровик О.В. « Практический материал
13. Коррекционная педагогика №5-6 (11-12), 2006
14. Специальная психология
15. Дефектология
40