Кіріспе....................................................................................................................
1.Аналитикалық шолу...........................................................................................
1.1.Қазақстандағы эндемдік өсімдіктердің экологиясы.....................................
1.2. Бұршақ тұқымдаcтарының жалпы сипаттамалары......................................
1.3. Жантақ өсімдігінің жалпы сипаттамалары....................................................
1.4.Қазақстандағы химиктердің жантақты зерттеуі.............................................
2. Негізгі бөлім
2.1. Зерттеу жұмыстарының әдістемелері............................................................
2.2.Зертте жұмыстарының материалдары............................................................
2.3. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері..............................................................
3. Еңбек қорғау қағидалары..............................................................................
4. Қорошаған ортаны қорғау..............................................................................
Қорытынды....................................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі................................................................
Кіріспе
Шөлейттік және шөл далалық зоналардың өсімдіктер әлемінің ботаникалық
Жантақ далалық және шөлдік аймақтардағы климатқа және экологиялық
Жантақтың тұқымының таралуына түйе себеп болады. Өйткені, тұқым
1.Тақырыпқа аналитикалық шолу
1.1 Қазақстанның эндемдік өсімдіктер әлемінің экологиясы
Қазақстанның өсімдіктері өте бай және жер бетінде басқа
Бұл қызыл кітапқа ендірілген өсімдіктердің толық тізімі емес.
Аты әйгілі жень-шень өсімдігіне тең келетін алтын тамырдың
Эколгиялық қалі мүшкіл өсімдіктердің бірі болып шеңгел саналады.
Экологиясы нашар өсімдіктерге дара жарнақөтылар класына жататын лалагулділер
1.2. Бұршақ тұқымдаcтарының жалпы сипаттамалары
Бұршақ тұқымдасының 120 мыңнан астам түрлері бар.490 туысы
Негізгі өсімдік формалары ағаштар,бұталар,көпжылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктер.Шөптесін
Гүл шоғыры шашақ,масақ,шоқпарбас болып келеді.Гүлі бұршақтың гүлі типтес.Тостағаншасы
Көптеген түрлерінің гүлінің формуласы мынадай:
Са5, Со3+2, А9+1, G1
Жемісі боб,ол не ішінде дәні көп екі жақтауы
Бұршақ тұқымдасының көптеген түрлерінің халық шаруашылығында маңызы аса
Сиыржоңышқа туысы- 150-дей түрі бар,бұрығы БОР-дың флорасында 84
Егістік сиыржоңышқа-пішен дайындау және дән алу мақсатытында өсірілетін
Түкті сиыржоңышқа-біржылдық,сиректеу екі жылдык өсімдік,оны мал азығы ретінде
Қызыл теңге жапырақ- екі жылдық немесе көп жылдық
Қызыл теңге жапырақ басқа теңге жапырақтарға қарағанда көп
Ақ теңге жапырақ-Бұршақ тұқымдасына жататын биіктігі 10-25см көп
Өсімдіктен бөлінетін шырын ауаның ылғалдылығымен температурасына байланысты. 20-25
Ашық түсті балдың сортына жатады.Кристалдану кезінде ақ түске
Ашық қызыл теңге жапырақ- Бұршақ тұқымдасына жататын ұзындығы
Гүлдерінің жапырақшалары ұзын-ұзын болып келеді.Бұтақтарының бас жағы ақ
Ашық қызыл түсті теңге жапырақ несеп жолдарын емдеуге,тыныштандыруға
Чина лугавая- биіктігі 30-100см көп жылдық өсімдік.Жапырақтары қосарларған
Бал өнімділігі 1 гектарға 20кг-ға жетеді.Өсімдік жеңіл тыныштандыратын
Лядвинец рогатый- Бұршақ тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік.Доға
Бал өнімділігі 1 гектарға 30-60кг. Жаңадан жұлынған өсімдікті
1.3. Жантақ өсімдігінің жалпы сипаттамалары
Жантақ-жантақтың ұзындығы 40-80см болады.Евразиямен солтүстік Африкада,шөл жерлерде 7
Бұтақтары тікенекті болып келеді.Төмеггі тікенектері қысқа,берік,жоғарғысы жіңішке жоғары
Гүлденуі-Маусым,қыркүйек айларына дейін гүлдейді.Гүлдері қызыл және ашық қызыл
Тұқымы боб немесе ішінде көптеген дәндері болады.Шілде айында
Химиялық құрамы-өсімдіктің химиялық құрамы аз зерттелген оның құрамынан
Фармонологиялық қасиеті- жантақ өсімдіктері көптеген ауруларға ем,қандытазартады,тоқтатады,өтті айдайды.
Медицинада қолданылуы- Өсімдіктің төменгі жағын кейде ұрығы мен
Халық медицинасында гемороиға,эгземаға кезінде іріңдеген жараларға және язваға
Тұрмыста қолданылыуы-жантақты тұрмыста отын ретінде қолданады.Түйенің тамағы ретінде
Қызықты факторлар- ыстық күндері өсімдіктің жапырақтары мен бұтақтарынан
Жантақтың Қазақстан республикасы бойынша оның 5 түрі таталған.Оның
Жантақтың жылдан жылға құрып кетуіне байланысты қызыл кітапқа
1.4.Қазақстандағы химиктердің жантақты зерттеуі:
Шөлді далалардағы жануарлардың ең дәмді азығы бұл-жантақ.Ол жануарлардың
Қазақстанда жантақтың 5 түрі бар.Олардың ішіндегі ең қымбаты
Қазақ халық университетінің органикалық химия кафедра меңгерушісі Гаухар
1973 жылы Г.Бурашова жантақты анықтай бастады.Осы тақырыпты 8
Дермотология саласындағы жетістіктеріне қарамастан тері аурулары төмендейтін емес.
Жантақ сиропы- жараның жазылуына,күйгенге және асқынды ауруларға қарсы
Гаухар тұмбасы- тағы бір тәжірбие Гаухар тұмбасының эффектілігін
Бүгінгі күнде туберкулезге қарсы препараттар белсенді түрде жасалуда
Барлық препараттар Қазақстан Республикасының мемлекеттік фармокологиялық комитеті қолдап
Тамыр тұмбасы- тамырдың 20 грамына 1 стакан қайнаған
Ұнтақ тұнбасы- 1 кішкене қасық ұнтаққа 1
Қолданылуы- Жантақтың тұнбасын(дат чайы) ретінде шөлді басуға және
Өнімділігі-метерологиялық жағдайларға байланысты оның өнімділігі әрқашан өзгеріп отырады.
2. Негізгі бөлім
2.1. Зерттеу жұмыстарының әдістемелері
Жантақты зерттеуді 2006 жылдары жүргіздік. Ерте көктемнен бастап
04.04.06 жыл ауа температурасы +6,+12 градус күні бүршік
05.04.06ж ауа температурасы +8,+14 градус,бүршік түсі ақ, ұзындығы
06.04.06ж ауа теапературасы +7,+12 градус,бүршік түсі ақ.
07.04.06ж ауа температурасы +7,+16 градус,бүршік түсі ақ.
08.04.06ж ауа тем-сы 0,+7 градус,жаңбыр,бүршік түсі ақ.
09.04.06ж ауа тем-сы +4,+10 градус,бүршік түсі ақ,ұзындығы
10.04.06ж ауа тем-сы +3,+8 градус,бүршік түсі ақшыл жасыл
11.04.06ж ауа тем-сы +5,+10градус, бүршік түсі ақшыл жасыл,бірінші
12.04.06ж ауа тем-сы +6,+12 градус,бүршік түсі ақшыл жасыл,ұзындығы
13.04.06ж ауа тем-сы +5,+22 градус,бүршік түсі ақшыл жасыл.
14.04.06ж ауа тем-сы +8,+25 градус,бүршік түсі ақшыл жаыл.
15.04.06ж ауа тем-сы +10,+23 градус,бүршік түсі ақшыл жасыл,
16.04.06ж ауа тем-сы +14,+27 градус,бүршік түсі жасыл,ұзындығы 2см
17.04.06ж ауа тем-сы +12,+24 градус,бүршік түсі жасыл.
18.04.06ж ауа тем-сы +12,+26 градус,бүршік түсі жасыл.
19.04.06ж ауа тем-сы +14,+27 градус, бүршік түсі жасыл,он
20.04.06ж ауа тем-сы +10,+23 градус, бүршік түсі жасыл,
21.04.06ж ауа тем-сы +12,+22 градус,ала бұлтты, бүршік түсі
22.04.06ж ауа тем-сы +16,+28 градус, бүршік түсі жасыл.
23.04.06ж ауа тем-сы +16,+30 градус,бүршік түсі жасыл.
24.04.06ж ауа тем-сы +14,+28 градус, бүршік түсі жасыл,ұзынжығы
25.04.06ж ауа тем-сы +16,+30 градус,бүршік түсі жасыл.
26.04.06ж ауа тем-сы +18,+32 градус,бүршік түсі жасыл.
27.04.06ж ауа тем-сы +14,+28 градус,бүршік түсі жасыл,ұзындығы 3,7-4см
28.04.06ж ауа тем-сы +12,+26 градус,жантақтың өсуі одан әрі
29.04.06ж ауа тем-сы +16,+30 градус, жапырақшалары үлкейе
30.04.06ж ауа тем-сы +12,+26 градус,жаңбыр,жантақтың өсуіне жаңбырдың әсері
Бір ай зеттеу нәтижесінде жантақтың қай күні бүршік
Жантақтың өсіп жетілгеннен кейінгі зерттеу жұмыстарна келетін болсақ:Алғашқы
5 жапырақшаның ұзындығы 0,5см жетеді.6 жапырақшаның ұзындығы 0,5см,бірақ
7 жапырақшаның морфологиялық пішіні өзгеше келеді,қолтықтарында болашақ бүршікше
8 жапырақша дәл сондай,бұл жапырақшаның құрылысы 7 жапырақшаға
Сабақ жоғарлаған сайын буын аралықтары ұзарады.1 және 2
Сабақтың сыртқы көрінісі қылаң жасыл түсті,сабақтары да,
2.2.Зертте жұмыстарының материалдары
Зерттеуге Оңтүстік Қазақстан облысындағы Шымкент қаласының айналасында таралған
Зерттеуді өсіп келе жатқан өсімдіктерді өлшеу, санау, белгілеу
2.3. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері
Тәжірбие жүргізу арқылы біз жантақтың ішіндегі ең ұзын
Ұзындығы 103см жететін жантақтың бойында орналасқан сабақ саны
Ұзындығы 93см жететін жантақтың бойында орналасқан сабақ саны5,сабақша
Ұзындығы 87см жететін жантақтың бойында орналасқан сабақ саны
Ұзындығы 82см жететін жантақтың бойында орналасқан сабақ саны
Ұзындығы 62см жететін жантақтың бойында орналасқан сабақ
Ұзындығы 60см жететін жантақтың бойында орналасқан сабақ саны
Ұзындығы 58см жететін жантақтың бойында орналасқан сабақ саны
Ұзындығы 51см жететін жантақтың бойында орналасқан сабақ саны
Ұзындығы 46см жететін жантақтың бойында орналасқан сабақ саны
Ұзындығы 45см жететін жантақтың бойында орналасқан сабақ саны
Өздеріңіз көріп отырғандай жантақтың бойында орналасқан сабақтар саны
Қазақстан Республикасы жер бетіндегі климаттық зоналардың ішінде қоңыржай
Шөлдік және шөлейттік алқаптардағы өсімдіктер әлемінің ботаникалық құрамыда
Мұндай өсімдіктердің түрлері мен сол зоналарда өмір сүретін
Оңтүстік Қазақстан облысының осындай эндемдік флорасына қатысты екі
қазіргі замандағы аталған өсімдіктердің нашар экологиялық жағдайы; өйткені,
шөлейттік өсімдіктердің морфофизиологиялық ерекшеліктерінің жеткілікті дәрежеде зерттелмей келе
Осы тұрғыда, шөлейттік эндемдік өсімдіктердің морфологиялық және анатомиялық
Жантақ өсімдігі ОҚО жазықтықты аудандарының барлығында кездеседі. Әсіресе,
Осы қағыдаларды нақтылау мақсатында біз өзіміздің зерттеулерімізде жантақ
Экспериментерден алынған деректер тұқымның әр келесі жылында өнгіштігін
1-кесте.
Жантақ тұқымының өнгіштігі
р/с Эксперименттің нұсқалары
2005 ж 2006 ж
1 2005 жылы түзілген тұқымдар 4,65 15,7
2 2006 жылы түзілген тұқымдар - 3,85
3 Скарификацияланған тұқымдар 68,4 65,4
Жантақтың ересек өсімдігінің жыл сайын вегетация жаңарту ерекшеліктерін
Өсімдіктердің тіршілік формасы бойынша жіктеуде жантақ жылдың қолайсыз
Жер бетіндегі каудекс жойылған кезде, мысалы қолайсыз жағдайдың
Алғашқы сабақтардың бойында кезекпен орналасқан жапырақтардың 4-5 түссіз
Жанама сабақтар 4 жапырақтың қолтықшасынан бастап дами бастайды.
Эксперименттерден алынған статистикалық деректерді нақтылау мақсатында, жантақ өсімдігінің
Жантақтың алғашқы бүршіктеріндегі апикальді меристема қосжарнақты өсімдікке тән
1-сурет.Сабақтың өсу конусындағы төбелік меристема.Т-туника; К-конус.
Сабақтың өсуі төбелік меристеманың қызметі арқылы іске асса,
Сабақтың анатомиялық құрылысының алғашқыдан соңғыға ауысуы (алғашқы және
3. Еңбек қорғау қағидалары
Шөл далада және ыстық аймақтардағы зерттеулік жұмыстарды жүргізу
Улы және беймәлім өсімдіктермен жұмыс атқарудың
Ұзақ уақыт ішінде зиянды заттармен жұмыс атқаратын жұмысшылар
Мұндай кезде жұмысшының жұмыс режимі белгілі нормативпен нақтыланады.
Экспедиция мерзіміне жеткілікті тамақ пен су мөлшері алдын
Зерттеулік жұмыстарды атқару кезінде арнайы құралдар мен жабдықтар
Тау биіктігінде күннң ультракүлгін сәулесінің үлесі өте жоғары
5. Қоршаған ортаны қорғау
Оңтүстік Қазақстан облысының таулы аймақтары өте сирек кездесетін
Соңғы ғасырдың екінші жартысынан бері қарай, өндірістік технологияның
Бүгінгі күнгі өсімдіктер әлемін қорғау іс – шаралары
Бұл үрдістің үдеуіне антропогендік фактордың үлесі мол. жаз
Тағы бір айтарлықтай фактор ретінде атап кететін мәселе,
Таулы аймақтардағы өсімдіктер флорасы ерекше ботаникалық құрамнан түзілген.
Шөл даладағы өсімдіктерді зерттеу кезінде олардың ботаникалық құрамы
Қорытынды
Сонымен, зерттедеріміздің нәтижелерін қорытындылай келе келесі қағидаларды бөліп
1) жантақтың сабақтануы дәрежесі оның өсіп тұрған жеріндегі
мөлшерінен тәуелді.
Көктемгі ылғалдың мөлшері жоғары болған жағдайда жер асты
бүршіктерде сабақ түзуге қатысады . Өсімдіктің сабағының дарақтығын
ең алғашқы жапырақтардың қолтықшасынан дамитын сабақтар атқарады.
Соңғы жапырақтардың қолтықшаларынан түзілген сабақтарда өсімдіктің
генеративтік мүшелері түзіледі.
2) жантақ өсімдігінің тұқымнан көбеюін тежейтін факторлар ретінде
тұқымның бұл қасиетін өсімдікті қолдан көбейту үрдісінде тиімді
ересек жантақ өсімдігінің жыл сайын вегетация жаңартуы кезінде
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Ковалева Н.Г. Лечение растениями. Очерки по фитотерапии. Изд.
Правдин И.Н. Дарвинизм. М.;- «Просвещение», 1986.
Лавренов В.К., Лавренова Г:В. Современная энциклопедия лекарственых растений.
Межаков А.К. Занимательное садоводство. Изд. «Рауан», Алматы. 1990.
Доброхотова К.Н., Писарев А.А. Целебные растения вокруг нас.
Дудченко Л.Г., Кривенко В.В. Пищевые растения –целители.Киев.1988.
Петров В.В. Растительный мир нашей родины. М.;-«Мир», 1991.
Рейн П. и др. Современная ботаника. Изд. «Мир».
Сыбанбеков Қ.Ж. Жабайы өсімдіктер сыры. Алматы. Қайнар. 1986.
Цингер. А.В. Занимательная ботаника. М.;-«Советская наука.». 1954.
http/www. library. intra. ru –электрондық кітапханалық қор.
http/www. ecostan. org
10.,http/www.ecoline. ru/me
11. http/www. referat.kulichku.net
12.http/www. NLRK. kz – ҚР ұлттық кітапханасы
13.http/www. libluch. boom.ru –Южно-Казахстанская ОУНБ им. А.С.
Пушкина
7