Медициналық басылымдардағы аударма және сөз мәдениеті


Мазмұны
Кіріспе 3
І-тарау. Медициналық басылымдардағы сөз мәдениетінің жайы 7
1.1. Емлелік немесе орфографиялық қателер 15
1.2. Диалектизмдер 20
1.3. Жаргон, арготизмдер 21
1.4. Варваризмдер 22
1.5. Тілдік төсеніші өзгешелеу ескі кітаби сөздер 28
1.6. Медициналық басылымдардағы қарапайым сөйлеу сөздері 31
ІІ – тарау. Медициналық басылымдардағы аударма және сөз мәдениеті
2.1. Сөзбе-сөз аудару (калькалау) тәсілі 37
2.2. Дәлме-дәл немесе адекватты аудару тәсілі 40
1.2. Еркін аударма (вольный перевод) тәсілі 43
Қорытынды 48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 55
Кіріспе
Тіл – белгілі бір қоғам мүшелерінің өзара түсінісуінің, пікір
Тіл мәдениетке, әдебиетке, ғылымға, өнерге, білімге және олардың дамуына,
Ана тілін ардақтау, туған тілді құрмет тұту – жалпы
Алайда, кейін зиялы ғалымның «Красная звезда» газетінде (1989 жыл,
Осыған орай, данышпан халқымыз: «Тіл тағдыры – ел тағдыры,
Біздің пайымдауымызша, әрбір адам өзін білімді де білікті деп
Тіл мәдениеті туралы талай-талай пікірлер айтылып та, жазылып та
Сонымен, сөйлеу, жазу тілінің мәдениеті дегенімізде, алдымен жұртшылықтың әдеби
Ал жалпы тіл мәдениетінің бүкіл болмыс-бітімімен көрінетін жері –
І-тарау. Медициналық басылымдардағы сөз мәдениетінің жайы
Алдымен, сөз желісін бастамас бұрын, сөз мәдениеті деген ұғымды
Шын мәнісінде ғылымның барлық саласын сөз етпей-ақ, өзіміздің медицина
Сөзіміз дәйексіз болмас үшін, осы басылымдардың бірен-саран пайдалы тұстары
Енді медициналық басылымдардағы сөз мәдениетінің ерекшелігін айқындайтын негізгі белгілерге
Сөз дұрыстығы дегенде алдымен сүйенеріміз – ғылыми тілдің нормасы,
«Когда появились первые зубы? – Қай кезде тіс жарды?»
Гастрит – гастрит, зоб – зоб, панкреатит – панкреатит,
Сөздің дәлдігі немесе айқындығы дегеніміз – сөздің ақиқат шындықтағы
Сөздің қисындылығы немесе логикалығы деп жеке сөздің, сөз тіркесінің,
Тағы да бірнеше мысалды жазылып, басылған күйлерінде келтірейік: артерия
Брадикардия – жүректің сирек соғуы, ал жүректің жиі соғуын
Ал денсаулықты жақсартуды, емдеп, күтім жасауды санация деп айтады.
Сонымен, сөзімізді тұжырымдасақ, сөздің қисындылығы, яғни логикалығы деп ойымыз
Сөздің мәнерлілігі дегеніміз – сөйлеушінің немесе жазушының тыңдарманын не
Сөз тазалығы. Сөйлеушінің не болмаса жазушының әдеби, ғылыми тіл
Ал оқулықтар, оқу құралдары, тілашарлар мен сөздіктерде белок, углевод,
Біздің әділ де нақты пайымдауымызша, «Уланудың түрлері» Дәрігерлерге арналған
Ендігі сөз етеріміз сөздің байлығы. Жоғарыда келтірілген мысалдардан, солардағы
Сонымен, қорыта айтатын болсақ, ана тілін жете меңгерумен бірге
Медицинаның барлық саласы мен ғылымының қоғам өміріндегі қызметі арта
Өйткені кез келген ғылыми не болмаса ғылыми-көпшілік еңбек болсын,
1.1. Емлелік немесе орфографиялық қателер
Тілдегі әріптердің дұрыс қолданылуының және сөздердің дұрыс жазылу ережесінің
№
№ Емлелік және мағыналық қателермен жазылғандары № № Біздің
1 Абрезия -қыру 1. Абразия – қырнау, тазалау
2. Абрезия матки – жатырды қыру (?!) (әдетте сақал-мұртты
3. Адонокарцинома – безді рак 3. Аденокарцинома – бездің
5. Апликация - таңу 5. Аппликация - жапсыру
6. Антиверсия – алға еңкею 6. Антеверсия - иілу
7. Антифлекция – алға бүгілу 7. Антефлексия – алға
8. Буфуркация – екі айрылу 8. Бифуркация – екі
9. Вещество гусчатое – жалпақ сүейкке тән 9. Вещество
10. Гомотурия – қан сию 10. Гематурия – қанды
11. Загор – қаталау? (қаталау деп қатты шөлдеуді айтады
12. Кистит – қынаптың қабынуы (?!) 12. Цистит –
13. Ринорагия – мұрын қабынуы 13. Риноррагия – мұрынның
14. Сито – дәм. 14. Ситос – тағам, тамақ,
15. Трахит – трахит. 15. Трахеит – кеңірдектің қабынуы.
16. Эпиплот – тор қабықтың қабынуы (?!) (тор қабықтың
17. Энтеронит – іш қабынуы. 17. Энтерит – ішектің
18. Энцефалорагия – миға қан келуі (?!) 18. Апоплексия
19. Эффект - өнім. 19. Эффект – нәтиже, әсер.
20. Яйцеклака – аналық клетка. 20. Яйцеклетка – аналық
т.т. деп осылайша жалғастыра беруге болады.
Өкінішімізге қарай, осындай оғаш олқылықтар мен келеңсіздіктер оқу құралдары
№/
№ Оқулықтағы латынша емлелік қателер №/ № Латынша түзетіп
1. Factes - бет. (factes – деректер) 1.
2. Servix – мойын. 2. Cervix - мойын
3. Fruncus – тұлға. (ал тұлға – corpus деп
4. Forfhorax – кеуде. 4. Thorax – кеуде.
5. Orts – ауыз. 5. Os, oris – ауыз.
6. Culitus – шынтақ. 6. Cubitum – шынтақ.
7. Fomur – сан сүйегі. 7. Femur – ортан
8. Costae – қабырға. 8. Costa – қабырға, қабыртқа.
Costae – қабырғалар; аe – латынның көптік жалғауы болып
9. Vertebrae – омыртқа. 9. Vertebra – омыртқа, ал
Байқасаңыздар, оқулықтың бір ғана бетінен бақандай тоғыз емлелік те,
№/
№ Емлелік қателермен жазылғандары №/ № Біздің түзетіп жазғандарымыз
1. Агонист 1. Антагонист
2. Активтелге көмір 2. Карболен
3. Бефедумбактрин 3. Бифидумбактерин
4. Бутерол 4. Бутирол
5. Валедол 5. Валидол
6. Ваксинатарапия 6. Вакцинотерапия
7. Гармон 7. Гормон
8. Гистомин 8. Гистамин
9. Глюкоз 9. Глюкоза
10. Диксамитизон 10. Дексаметазон
11. Дестилятор 11. Дистиллятор
12. Иқтимол 12. Ихтиол
13. Ингаботор 13. Ингибитор
14. Картизон 14. Кортизон
15. Капсюл 15. Капсула
16. Леналин 16. Ланолин
17. Лактаза 17. Лактоза
18. Метандрастилон 18. Метандростенолон
19. Метилурцил 19. Метилурацил
20. Натри нуклинат 20. Натрий нуклеинаты
21. Оксиферискарбон Na 21. Натрий оксиферрискарбоны
22. Пинтоксил 22. Пентоксил
23. Сирипар 23. Сирепар
24. Цианакабаламин 24. Цианокобаламин
25. Ундивит 25. Ундевит
және т.т. деп жалғастыра беруге болады. Бейне бір медицинадан
Біздің тағы бір байқағанымыз, медициналық басылымдарда мағыналық, емлелік, яғни
Тағы бір мысалды Б. Қалимұрзинаның «Ішкі аурулар» (І том,
Біздің ойымызша, біріншіден, стилистикалық олқылығы бар; екіншіден, ревматизмнің қазақша
Өкінішімізге қарай, ғылыми мәтіндерді баяндаудың негізгі қағидалары мен көзге
1. Қолданылу аясы: ғылыми еңбектерде (мысалы, ғылыми мақала, баяндама,
2. Мақсаты: заттар мен құбылыстардың, оқиғалардың ғылыми мәнін ашып,
3. Стильдік ерекшеліктері: белгілі бір қисынды дәлелді, зерттелген, тура
4. Тілдік құралдары: ғылыми және халықаралық терминдерді, атау сөздерді
Әдеби тіл сияқты ғылыми тілдің де көптеген құралы халық
1.2. Диалектизмдер
Белгілі бір аудан, облыс және аймақ көлемінде қолданылатын, ал
Қазақ тілінде төрт диалект бар, олар: оңтүстік, батыс, орталық-солтүстік
№ № Оңтүстік Қазақстан диалектизмдері Батыс Қазақстан диалектизмдері Әдеби
1. Жәрдәм Асар, үме Жәрдем, көмек
2. Баспа Баспақ Баспа, ангина
3. Кеселхана Стационар Аурухана
4. Кезік Келте Сүзек 5.
6. Қанқұрт Күкіржік Пародонтоз. Қызылиектің қабынуы
7. Самал Жел, жел маңқа Маңқа ауруы
8. Шорбуын Сарбуын Сарып ауруы. Бруцеллез
9. Сүйек ауру Омал Құздама. Ревматизм
және т.б. деп жалғастыра беруге болады.
Сонымен, сөзімізді қорыта айтатын болсақ, сөз мәдениетіне ден қойған,
1.3. Жаргон, арготизмдер
Жаргондар мен арготизмдер (француз тілінде «құпия сөз», «құпия тіл»
№ № Арго, жаргондарды айтылған күйлерінде келтіреміз Әдеби,
1. Басқа байланыстылары:
«арбузым әкетіп барады»; «глобусым айналып тұр»; «тыквам істемей жатыр»;
2. Қолдарға байланысты:
«держи хваталы»; «бери граблю, клешню»; «коромысло сломал»; «плети опустились»
3. Аяқтарға байланысты:
«жерди устали»; «мослы скрипят»; «цаплям нужен отдых»; «шарниры болят»,
4. Дене бітіміне байланысты:
«доходяга», «мосол», «набор костей», «кол», «жердь», «проглотида» және т.б.
Біздің пайымдауымызша, жаргондар мен арготизмдерді қазіргі жастар өздеріне әлдебір
1.4. Варваризмдер
Бұл топқа әдеби, ғылыми тіл қалпында жоқ шет тілдік
Сондай-ақ, кейде өзге тілдердегі сөздерді сөзбе-сөз аудару қиынға тиген
Өкінішімізге қарай, қазіргі таңда варваризмдер, оның ішінде әсіресе русизмдер
«... Репродуктивтік денсаулық – бала туу үдемелі өндірісін толық
Шынымызды айтсақ, не жазғылары келгендерін түк те түсіне алмадық.
«... Ұрықтануға қарсы уколдар, уколдарды жоғары дәрежелі сенімді дәрігер
«... Презервативтер, ұрықтануға қарсы уколдар сенімді контрацепциямен бірге ЖЖБ
Енді «Неврология (Қайшыбаев С., 2004)» оқулығын ашайық:
«... Нерв системасында нерв клеткалары мен нерв талшықтарынан басқа
«... Жұлынның бүйір мүйіздерінде орналасқан симпатикалық орталықтағы мультиполярлы клеткалардың
«... симпатикалық, вегетативтік нервтер ..., соматикалық нервтер ..., екінші
Бұдан соң «Хирургиялық аурулардың симптомдары мен синдромдары» (Әлиев
«Боткиннің билиокардиялық синдромы өт қуығында тас пайда болуы ауруында
«Пателла ауруы – асқазан қақпақшасының туберкулез ауруында кездесетін стенозы
Зиялы хирург-мамандардың бұларды білмегендеріне не болмаса құнттамағандарына таңымыз бар.
«Хашимото зобы, лимфоматозды зоб (88б.); Шейнис симптомы, пробасы коммуникантты
Ендігі тілге тиек етеріміз, өзіміздің негізгі мамандығымызға аса жақын
Сонымен, мінеп-сынайтынымыз Б.С. Қалимұрзинаның «Ішкі аурулар» атты екі томдық
«... Өкпенің жайылма шашыраңқы процестері – бұл рентгенологиялық ұғымындағы
«... өкпетекті жүрек-қанайналым кіші шеңберінің гипертензиясынан жүректің кіші шеңберінің
«... өкпетекті жүректің классификациясы: даму барысы жедел, жеделдеу (бірнеше
«... ЭКГ-да келесі тісшелер аралықтарды айырады: Р-тісше, Q-тісше, R-тісше,
«.... жара ауруы - өршу кезінде жараның асқазанға, онекелішекке
«Бейспецификалық жаралы колиттік және тоғышек кілегей қабығының жаралы деструкциялық
Ал осы олқылықтардың кейбіреулерін әдеби, ғылыми тіл нормаларына сай
Біздің тағы бір байқағанымыз, варваризмдер бастапқыда бейресми жағдайда, екеуара
№ Варваризмдер (русизмдер) Әдеби тілде жазылуы
1 2 3
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Ауру жалобасы
Ауруға звандап, диспансерное наблюдениеге шақырдым.
Ауруларға прием жасадым.
Больничный лист жазып бердім.
Больничный листіне күндерді продлевать еттім.
Вакцинациялануға шақырылды.
Дәріні подкожно укол жасадым.
Больнойға внутривенно капельница қойдым.
Капельницадан кейін больнойды тошнить етті, рвало один раз.
Аурудың аппетиті отсутствует.
Больнойдың кровяное давлениесі понижено, пульсы слабый.
Уколдан отказаться етті.
На область сердца горчичник приложила (в теплом виде)
Спинкасына банки ставила.
ЭКГ снимать етілді.
УЗИ жасалды.
Больной поносит етіп жүр.
Анализ кала тапсырды.
На бакпосевке тапсырды.
Кал на яйца глист және т.б. Аурудың шағымы.
Ауруға телефон шалып, диспансерлік бақылаудан өтуге шақырдым.
Ауруларды қабылдадым.
Еңбекке уақытша жарамсыздығы туралы қағаз жазып бердім.
Уақытша еңбекке жарамсыздығына байланысты күндер қосылды.
Вакциналық екпеге шақырылды.
Дәріні теріастына ектім.
Аурудың көктамырына тамызғы дәрі-дәрмек жіберілді.
Тамызғы дәріден кейін аурудың жүрегі айнып, бір рет құсып
Аурудың тағамға тәбеті жоқ.
Науқастың қан қысымы төмендеген, тамырының соғуы баяу.
Егілуден бас тартты.
Жүрек тұсына қыша қағазын жылы күйінде бастым.
Арқасына оңқалар қойдым.
ЭКГ-сы түсірілді.
Ультрадыбыстық зерттеу жүргізілді.
Аурудың іші өтіп жүр.
Үлкен дәретін тексеруге өткізді.
Нәжісі бактериологиялық зерттеуге жіберілді.
Нәжісі ішек дернәсілдерін анықтауға жіберілді.
Осы келтірілген мысалдардан варваризмдердің, русизмдердің уәжсіз де орынсыз қолданылғандары
1.5. Тілдік төсеніші өзгешелеу ескі кітаби сөздер
Медициналық басылымдарға шолу және талдау жасау барысында біздің тағы
Өз заманының маңдайалды халық емшісі Ө. Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баян»
Енді осы еңбектегі ескі жазба сөздерді қазіргі әдеби, ғылыми
№ Көне сөздер; ескі кітаби жазба
1 2 3
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35. Алдыға келе алмау.
Ақтарылма.
Әужал.
Бауыздау.
Бет шытырман.
Бөртімдік.
Бітістік құранды.
Дарымдау.
Дажал.
Жүрім.
Жындысу.
Кешек.
Көгерме.
Кісіркену.
Қатпа қадақ.
Қатқауық.
Қорасан.
Ләм.
Маңлай.
Мүңк.
Нарықталғы.
Ойдымтаз.
Оқтама құзына.
Сарғаюлық өттеме.
Сорбуын.
Таралымдар.
Тұмшығышпақ.
Таралымды тұмшығышпақ.
Тұмпышақ.
Ұшықтық.
Шалқалатпа.
Шиғақ.
Шөлдеуіктік шырсыздық.
Шүк.
Шырылма, сідік. Естен тану, талып қалу – синкопа.
Етеккір – менструация.
Азық, тағам, тамақ – цибус.
Қан – сангвис.
Бетке шұбар түсу, шешек дағы – макула вариоле.
Бөртпе, бөрткен – экзантема.
Дене бітімі – конституция; хабитус.
Ем, емдеу – терапия, курация.
Ажал, өлім – экзитус; экзитус леталис.
Аяқ – мембрум инфериус.
Арақ – алкоголь.
Мешел ауруы – рахит.
Көкжөтел – коклюш – пертуссис.
Есіру, еліру – делириум.
Өкпе құрты ауруы - өкпе тубуркулезі.
Іш қатуы – констипация.
Қара шешек; шынайы шешек – вариола вера.
Дауыс, дыбыс – вокс.
Маңдай – фронс.
Мұрын – назус.
Нақтама – диагнозис.
Таз – парша, фавус.
Дене қызуының көтерілуі – субфебрилитет.
Өттен сарғаю – иктерия.
Құздама – ревматизм.
Жұқпалы аурулар – инфекциялар.
Тұмау – ринит.
Жұқпалы тұмау – грипп, инфлюэнца.
Жөтел – туссис.
Ұшық – герпес.
Сіреспе – тетанус.
Шиқан, сыздауық – фурункул.
Сусамыр, қант ауруы – қант диабеті.
Кенеттен талып қалу – коллапс, коллапсус.
Кіші дәрет, несеп, зәр – урина.
Сонымен, жоғарыда келтірілген мысалдардан көне және көнерген сөздердің басым
1.6. Медициналық басылымдардағы қарапайым сөйлеу сөздері
Белгілі бір мақсатпен болмаса да, сөздерді дөрекі, тұрпайы етіп
Қарапайым сөздер лексикасына дөрекі, тұрпайы, анайы сөздер (какофелизмдер), варвариздер,
Көркем әдебиетте қарапайым сөздердің ішінде алғыс мәнді сөздер, қарғыс
Қарапайым сөйлеу сөздері әлеуметтік жағынан шаруа баққан, әсіресе ауыл
Сөзімізді нақты мысалдармен толықтырайық:
№ Қарапайым сөйлеу сөздері Әдеби, ғылыми тілде жазылуы.
1 2 3
1 Ауғазы ойылып қалады Ауызы уылып қалады
2 Аран Есін
3 Жараның көзін арулап, иқтиол мазін жағып жүрген дұрыс
4 Барысы жай түскендей ауру Өте жіті ауру, яғни
5 Биғамдықтың нәтижесінде науқас созылыңқылап кетеді Бейқамдықтың салдарынан ауру
6 Бүйрек жетіспеушілігі бар екіқабат әйелдердің аяғы домбығып кетеді,
7 Біріншілік артериялық гипертония жас екіқабат әйелдерде болады. Жүкті
8 Біріншілік глаукома. Бастапқы суқараңғылық, яғни глаукома.
9 Біріншілік құлғана.
Екіншілік құлғана.
Үшіншілік құлғана. Бастапқы мерез, яғни сифилис.
Қайталама мерез.
Сабеп-салдарлық мерез.
Ал құлғана немесе алапесті лепра немесе проказа деп атайды.
10 Валеологизациялаудың басты міндеті денсаулықты қалпына келтіру. Валеологияның басты
11 Витаминизациялау балдарда жүйелі жолға қойылуы керек. Балаларға дәрумендер
12 ... диагноздалмаған аурулардың мөлшері көп, олар елге қайтып
13 Диспепсия – сатқақтану (?!) Диспепсия – ас қорыту
14 Конгломераттанған нәжіс тоғышектің төменгі жағының бітісуіне әкеледі. Қатайып,
15 Қантышқақ (?!) Дизентерия.
Шигеллез.
16 Қантышқақтану (?!) Іштің қан аралас өтуі.
17 Қарын қалтқысы (?!)
(Қарын қақпасы деп те жазылып жүр) Тазқарын
(ал қалтқы қармақта, қақпа бауырда болады)
18 Қан сию, қан сідік. Гематурия – қанды несеп,
19 Қос жармалы қақпақша. Қос жақтаулы қақпақша. Қос жарнамалы
20 Қынаптан қансырту тоқталмаса, жатырды қыру керек (?!) Қынаптан
21 Миокард инфарктының өткір кезеңі (?!) Миокард инфарктының жіті
22 Өткір колит (?!) Жіті колит, яғни ішектің жіті
23 Өткір панкреатит, қарынның астындағы бездің қабынуы (?!)
24 Рактың күшіктеуі (?!) – метастаз. Метастаз – қатерлі
25 Тоғышектің сілемейлі қабығының қабынуы. Тоқ ішектің шырышты қабығының
26 Тышар, көт (?!) Анус – артқы өтіс.
27 Тышқақтау, сатқақтау (?!) Диарея – іш өтуі.
28 Ыс тию. Иіс тиіп улану.
29 Ірің сию – пиурия. Пиурия – іріңді несеп,
30 Эпигастрий – қазантолмас (?!) Эпигастрий – асқазан тұсы.
Өкінішімізге орай, қарапайым сөйлеу сөздерін осылайша жалғастыра беруге болады.
ІІ – тарау. Медициналық басылымдардағы аударма және сөз мәдениеті
Бір халық пен екінші халық жақындасып араласа бастағанда, өзінде
Бірақ әлемдегі адамдар тілінің әр алуандығы бұрынғы қалпынша қала
Аударма деген сөздің ауқымы кең. Ал қысқаша айтсақ, аударма
Ұлттық мәдениетіміздің бір ұшы да осы аударма өнеріне, аударма
Сонымен, ғылыми тіл туралы бірер сөз. Бірінші тарауда жазғанымыздай,
Ғылыми тіл мен ғылыми аударма егіз қозыдай қатар тұрады
Өйткені жоғарыда айтқанымыздай, аударманың атам заманнан қоғамдық өмірімізде араласпайтын
Аузымызды қу шөппен сүрткендей болмай, әділін айтсақ, соңғы жылдары
1. Сөзбе-сөз аудару тәсілі (калька тәсілі).
2. Дәлме-дәл (адекватты) аудару тәсілі.
3. Еркін аударма тәсілі.
Енді осы тәсілдердің әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық.
2.1. Сөзбе-сөз аудару (калькалау) тәсілі
Сөзбе-сөз аударма тәсілі тілдік бірліктің, яғни сөздің, сөз тіркесінің
Осыған орай, біз медициналық басылымдардағы сөзбе-сөз аудару (калька) тәсілінің
№ Медициналық басылымдардағы сөзбе-сөз (калька) аудару тәсілі № Әдеби,
1 Алиментарный – алиментарлы 1 Алиментарлық, яғни тағами, тағамға
2 Амнезия - амнезия 2 Өткенді еске түсіре алмау,
3 Асистолия – асистолия 3 Жүректің соқпай қалуы, асистолия.
4 Бигеминия – бигеминия 4 Жүрек соғуының қосарласқан ырғағы.
5 Бронхит – бронхит, бронхтың қабынуы 5 Кеңірдекшенің қабынуы,
6 Бужирование пищевода - өңешті бұжирлеу (?!) 6 Өңешті
7 Вена – вена 7 Көктамыр, вена.
8 Веретенообразный шум – тоқыма жіпке ұқсас шу жазбасы
9 Гемодинамика – гемодинамика 9 Қан айналымы, гемодинамика
10 Гиперкинезия – гиперкинезия 10 Шамадан тыс қимыл –
11 Диастола – диастола 11 Жүрек бұлшық етінің жиырылудан
12 Дисполь – дисполь 12 Қосқиыр, диполь.
13 Еюнит – еюнит, ащы ішектің қабынуы (?!) 13
14 Илеит – илеит 14 Мықын ішектің қабынуы, илеит
15 Кровотечение первичное – біріншілік қан ағуы 15 Бастапқы
16 Куриная слепота – тауық соқыр (?!) 16 Ақшам
17 Ларингит – ларингит 17 Көмекейдің қабынуы, ларингит
18 Ложное ребро - өтірік қабырға 18 Жылжымалы қабырға
19 Миокардит – миокардит 19 Жүрек бұлшық етінің
20 Миокардиальные потенциалы – миокард потенциалдары 20 Миокард мүмкіндіктері;
21 Регулятор – регулятор 21 Реттегіш, реттеуші, регулятор
22 Репарация – репарация 22 Жараның жазылып бітуі, репарация
23 Трансформация – трансформация 23 Өзгеру, өзгерту, құбылу, трансформация
24 Углеводы – углеводтар 24 Көмірсулар
25 Эпидемическая вспышка – эпидемияның жарқ ете түсуі (?!)
Сонымен, жоғарыда келтірілген мысалдардың сыңайларынан медициналық басылымдарда сөзбе-сөз аудару
Сөзбе-сөз аударудың жөні осы екен дегендей, авторлардың басым көпшілігі
2.2. Дәлме-дәл немесе адекватты аудару тәсілі
Жалпы қазақ аударматануында бұл тәсілдің балама аударма деген де
Егер осы тәсілге аудармашылық сыни көзбен қарасақ, ғалымдардың, аудармашылардың
Сонымен, дәлме-дәл немесе балама аударма ғылыми мәтіндегі сөзді, сөз
№ Медициналық басылымдардағы дәлме-дәл немесе адекватты аудару тәсілі №
1. Абсцесс – іріңқапшық 1. Іріңдік, абсцесс
2. Авитаминоз – витамин жоқтығы 2. Дәруменсіздік, авитаминоз
3. Белок – белок, альбумин 3. Ақуыз, нәруыз
4. Бляшка – қатпарлы табақша 4. Түйіндақ, түймедақ
5. Вакуоль – көпіршік 5. Қуыс, вакуоль
6. Влагалище - іншек 6. Қынап
7. Возвратный тиф – соқпа сүзек 7. Қайталамалы сүзек
8. Геморрой – көтен ішектің ісуі 8. Тік ішек
9. Гнойник – іріңқап 9. Іріңдік, абсцесс
10. Грипп – тұмау 10. Жұқпалы тұмау –
11. Двенадцатиперстная кишка – он екі елі ішек 11.
12. Дуоденит – он екі елі ішектің қабынуы 12.
13. Жаба - құрбақа 13. Қыспа, жүрек қыспасы
14. Желчный пузырь - өт қуығы 14. Өт қабы
15. Запор – қатпа, қаталау 15. Іш қатуы
16. Здоровье – саулық, хал-ахуал 16. Денсаулық
17. Интимный интерес – сырлас қызығуы 17. Жақындасу мүддесі
18. Истощение – таусылу, біту 18. Жүдеу, әлсіреп титықтау
19. Кишечная непроходимость - түйнек 19. Ішек бітелісі, обстипация
20. Конъюнктивит – қарық, көзқадалғы 20. Көздің дәнекер
21. Парестезия – жалған сезім 21. Жансыздану, ұйып қалу,
22. Систола сердца – жүректің тебімі 22. Жүрек бұлшық
23. Фарингит – тамақтың қабынуы 23. Жұтқыншақтың қабынуы, фарингит
24. Хроническая язвенная болезнь желудка – асқазанның созылмалы жарасы
25. Язва - жара 25. Ойық жара, жара
Сонымен, жоғарыда келтірілген мысалдарды талдаудан өткізіп, саралағаннан кейін нақты
«Күн тию дерті – солнечный удар».
«Түйнеме ауруы – сибирская язва».
«Ақшам зағиптық – куриная слепота».
«Жады жасушалары – клетки памяти».
«Масыл болу, масылдық – паразитизм» деп әдеби, ғылыми тілімізге
1.2. Еркін аударма (вольный перевод) тәсілі
Еркін аударма дегеннің қағидасынан аудармашының түпнұсқаның мазмұнын өз бетінше
Бір өкініштісі, біз келтірген бұл мысал жеке дара емес.
№ Медициналық басылымдардағы еркін аудармалар № Әдеби, ғылыми тілге
1. Абстиненция – ауыз бекіту 1. Доғару, тежеу, абстиненция
2. Аноксия – ауасыздық 2. Аноксия – оттегінің болмауы
3. Аппендицит – соқыр ішек қабынуы 3. Бүйеннің қабынуы,
4. Аскарида – бөсір 4. Жыланқұрт, ішексорғы, аскарида
5. Блуждающий нерв - әмбебап нерв (?!) 5. Жылжымалы
6. Булимия – жалмауыздық 6. Қомағайлық, мешкейлік, булимия
7. Бронхит - қолқаның қабынуы(?!) 7. Бронхит – кеңірдекшенің
8. Вы замужем? – Байда барсыз ба? 8. Сіз
9. Выпрямите туловище – кеудеңізді түзетіңіз 9. Денеңізді тік
10. Голеностопный сустав – аяқ буыны (?) 10. Тілерсек
11. Дефекация – тышу, дайрақ тастау 11. Үлкен дәретке
12. Жаркое – қуырылған картоп (?!) 12. Жаркое –
13. Животные паразиты носа – мұрында жәндіктердің болуы (?!)
14. Зубная боль – тіс ауруы 14. Тістің ауыруы,
15. Как вы получили травму? – Сіз қалай зақымдандыңыз?
16. Как прохождение пищи по пищеводу? – Жұтқыншақтан тамақ
17. Как питаться, чтобы быть здоровым? – Ас –
18. Наморщьте лоб, нахмурьте брови – маңдайыңызды, қабағыңызды түйіңіз
19. Оскальте зубы – тістеніңіз 19. Тістеріңізді ақситыңыз. Тістеніңіз
20. Паразиты носа растительные – мұрынның өсімдіктері (?!!) 20.
21. Презервативы предохраняют не только от беременности, но и
22. Продромалньный период болезни – дерттің бейнақты кезеңі. 22.
23. Рецепт – ішірткі қағаз, дәрігер жолдамасы (?!) 23.
24. Свинка – шошқамойын ауруы (?!) 24. Шіренше ауруы,
25. Сопутствующие болезни – қосанжарласқан аурулар 25. Ілеспе аурулар
26. «Хроник» - созылып ауырған ауру (?!) 26. Больной
27. Хроническая мигрирующая эритема – созылмалы миграциялық эритема (?!)
28. У Вас есть кашель? – Жөтелесіз бе? 28.
29. Эмбрион куриный – қауызын жармаған тауық балапаны (?!)
30. Я всегда был здоровым – мен ешқашан ауырған
Сонымен, жоғарыда келтірілген мысалдардан кейін бар әділдігімізді айтсақ, медициналық
Қорытынды
Мемлекеттік тілдің сан-салалы даму жолына түсуімен бірге ұлттық медицина
Осыған орай, біз 1999-2006 жылдар аралығында жарыққа шыққан азды-көпті,
Еңбегіміздің бірінші тарауы медициналық басылымдардағы сөз мәдениеті жайынан басталады.
Сөз мәдениеті дегеніміз – ең алдымен, ана тіліміздің барша
Сөз дәлдігі немесе жазу дәлдігі – айтылатын ойды, жазылатын
Сөздің логикалығы – ой мен сөздің қайшылыққа ұрынбауы, басқаша
Кейбір сөздіктерде: Артерия – күретамыр; брадикардия – жүректің жиі
Сөз тазалығы. Ана тілге деген сүйіспеншілік, ыстық сезімнің лебі
Келесі сөз етеріміз, сөз байлығы немесе сөз молдығы. Бұл
Сайып келгенде, жоғарыда аталған келеңсіздіктердің бәрі дер кезінде жойылып
Бұдан әрі мәдениетті адамдар тосырқап қарайтын, ғылыми тілге де,
Диалектизмдер – жергілікті жерде, белгілі бір аймақта қолданылатын тілдік
Жаргон-арготизмдер деп аталатын бейәдеби топқа жататын тілдік бірліктер белгілі
Варваризмдер – тілге етене болып сіңбеген және айтарлықтай зәрулігі
Көне және көнерген сөздер – қазіргі тілде белсенді қолданылмағанымен,
Ақтарылма – етеккір; бауыздау – қан; дарымдау – емдеу;
Қарапайым сөздер – сөйлеу, жазу тілінде сөздер мен сөз
Сонымен, қорыта пайымдайтын болсақ, әдеби, ғылыми тіл кеңістігі мен
Еңбегіміздің екінші тарауын медициналық басылымдардағы аударма мен сөз мәдениетіне
Өкінішке орай, бұл тұста да жатаң әрі жаңсақ аудармалардың
Біздің тағы бір жиі байқағанымыз, аудармашының аударма үдерісі барысында
Первичный сифилис – біріншілік мерез.
Вторичный сифилис – екіншілік сифилис.
Третичный сифилис – үшіншілік мерез. Шындығына жүгінсек, Ана тілін
Сондай-ақ еңбегімізде жалпы аударманың кең тараған дәстүрлі үш тәсілінің
Сөзбе-сөз (калькалау) аудару тәсілінің яғни басқа тілдің үлгісімен сөз
Невралгия – невралгия.
Белок – белок.
Углевод – углевод.
Клетка – клетка.
Ткань – ткань және т.т. Ал ғылыми тіл және
Невралгия – жүйкенің сыздап ауыруы.
Белок – ақуыз, нәруыз.
Углевод – көмірсу.
Клетка – жасуша.
Ткань – тін болар еді.
Сондай-ақ: двенадцатиперстная кишка – ұлтабар.
Привратник желудка – тазқарын.
Сибирская язва – түйнеме ауруы немесе күйдіргі кеселі.
Слепая кишка – бүйен болып тәржімаланса, әдеби, ғылыми тілімізге
Дәлме-дәл немесе адекватты аударма тәсілін қысқаша түсіндірсек, балама, яғни
Авитаминоз – витамин жоқтығы.
Неспецифический язвенный колит – тоқ ішектің арнайы емес ойық
Ал біздің нақты пайымдауымызша, бұларды:
Авитаминоз – дәруменсіздік.
Неспецифический язвенный колит – өзгеше ойық жаралы тоқ ішектің
Аударманың үшінші тәсіліне келетін болсақ, еркін аударманы ғылыми тілге,
Мұны да азсынғандай, кейбіреулері еркін аударманы жаңсақ аудармаға да
Аскаридоз – бөсір ауруы (?!).
Здоровый образ жизни – сау саламат өмір сүру (?!).
Козлятина – ешкі сүті (?!).
Жоғарыда аталған келеңсіздіктерді ғылыми тіл мен сөз мәдениетіне лайықтап
Аскаридоз – жыланқұрт ауруы, ал бөсір ауруы – энтеробиоз,
Здоровый образ жизни – салауатты өмір салты.
Козлятина, козье мясо - теке, ешкінің еті; ал козье
Сонымен, сөзімізді қорыта айтатын болсақ, ғылыми аударма ісіне аса
Ана тілің арың бұл,
Ұятың боп тұр бетте.
Өзге тілдің бәрін біл,
Өз тіліңді құрметте, - деп өте тамаша да дәл
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Абдурасулов А.С., Портных В.Ф. и др. Тюркоязычный мир.
2. Азимов А. Язык науки. – Москва: Мир, 1985.
3. Айзенштейн-Вейзе А.А. Реферирование научного текста. – Минск: БГУ,
4. Айтбайұлы Ө. Қазақ сөзі: Қазақ терминологиясының негіздері. –
5. Ақышев Қ.С. Мемлекеттік тілді жоғары оқу орындарында ғылыми
6. Ақышев Қ.С. Шала тілашарға дүмбілездік, сөздікке тәуекел жүрмейді.
7. Ақышев Қ.С. О дальнейшем развитии и совершенствовании казахского
8. Ақышев Қ.С. Тілсіз тілашарлар мен сақау сөздіктерді көбейте
9. Ақышев Қ.С. Қағазда бар, істе жоқ. Мемлекеттік тіл
10. Ақышев Қ.С. Серпілейік, ағайын. Мемлекеттік тіл туралы. «Парасат».
11. Ақышев Қ.С. Ғылыми аудармалар туралы. «Денсаулық». Республикалық ғылыми-көпшілік
12. Ақышев Қ.С. Жұқпалы аурулар терминдері мен мәндестерінің қазақша-орысша-латынша
13. Ақышев Қ.С. Шайқап сөйлемей байқап сөйлейік. Сөз мәдениеті
14. Ақышев Қ.С. Жұқпалы аурулар терминдері мен мәндестерінің қазақша-орысша-ағылшынша
15. Алдашева А.М. Аударматану: Лингвистикалық және лингвомәдени мәселлер. –
16. Алпысбаев Қ.Қ., Қазыбек Г.Қ. Қазақ аудармасының теориясы мен
17. Ахметжанова Ф.Р., Кудрявцева В.А. Слово в системе словарей
18. Балақаев М.Б. Тіл мәдениеті және баспасөз. – Алматы,
19. Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі. – Алматы, 1987.
20. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
21. Бутина Р.М. Тюркизм в английском и русском языках.
22. Бұлдыбай А.С., Шканова Б. Шешендік сөздер табиғаты. Әдістемелік
23. Досқараев Ж. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. – Алматы,
24. Жазушы және сөз мәдениеті. Жауапты редактор Р. Сыздықова.
25. Жапбаров А. Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері.
26. Зорина Л.Я. Программа – учебник-учитель. – Москва: Просвещение,
27. Исабаев А. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. –Алматы:
28. Казахский язык в контексте современности. Отв. редактор Сергалиев
29. Костомаров В.Г., Верещагин Е.М. Язык и культура. –
30. Қайдаров Ә., Сыздықова Р. Сөз сазы: Сөзді дұрыс
31. Лемпель Н.М. Латинский язык. – Москва: Медицина, 2001.
32. Миронова В.А. Обучение научному стилю речи. Алматы: Ана
33. Молдабеков К.М. Освоение русских и интернациональных слов в
34. Муравейская М.С., Орлова Л.К. Английский язык для медиков.
35. Мұсабекова Ф.М. Қазақ тілінің практикалық стилистикасы. – Алматы:
36. Нұрмұқанов Х.М. Сөз және шеберлік. – Алматы: Ғылым,
37. Өзбекова Г.С. Энциклопедиялық анықтамалық басылымдардың ерекшеліктері. Оқу құралы.
38. Перевод и интерпретация текста. Сборник научных трудов. Отв.
39. Переводы и проблемы сопоставительного изучения языков. – Москва:
40. Поленева Э.М., Фирсова Н. А. Трудности перевода. –
41. Розенталь Д.Э., Кохтев Н.Н. Стилистика русского языка. –
42. Современный русский язык. Теленкова М.А., Голуб И.Б. –
43. Сөз өнері: Тіл мәдениеті туралы. Редколлегия алқасы: М.
44. Сыздықова Р.Ғ. Сөздер сөйлейді. Мұғалімдер мен студенттерге арналған
45. Тналиев Н. Проблемы казахского языкознания. Избранные труды. –
46. Уалиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы: Мектеп, 1984.
47. Ұйықбаев И.Қ. Тіл мәдениетінің кейбір мәселелері. – Алматы,
48. Ұлттық сана ұйытқысы. Сақ Қ.Ө. – Алматы: Қазақ
49. Федоров А.В. Основы общей теории перевода. – Москва:
50. Фирсова Н.М., Патрик Ю.Л. Перевод и текст. –
51. Функционирование языков в РК. Редколлегия: Л.К. Жаналина и
52. Хмелева А.И., Билык Ю.Л. Стиль научной речи. –
53. Хрусталева И.М., Пумпянская З.Ф. Язык и стиль научной
54. Циммерман М.Г. Текстовый перевод. – Москва: Мир, 1998.
55. Цубина И.И., Мухина А.Ф. Переводная и учебная лексикография.
56. Черногорова С.Д., Нечаева А.А. и др. Научный стиль
57. Чумаков В.В., Клименко А.П. Перевод и интерпретация научного
58. Шиловский А.Н., Кобрина Н.А., Ус М.Э. Функциональный стиль
59. Ярхо В.Н., Лобода В.И. Латинский язык. Учебник для
60. Ятрушкевич И.Я., Куликова Л.П. Русско-английский словарь. – Москва:
34