Мазмұны
Нарықтық экономика жағдайындағы мемлекеттің
Кіріспе ................................................................................................................6
1 Нарықтық экономиканың мазмұны
1.1 Нарықтық экономиканың мәні..................................................................8
1.2 Нарық құрылымы.......................................................................................12
2 Нарық жағдайындағы мемлекеттің
2.1 Еңбек нарығы және оның
2.2 Жұмыссыздық және оның
3 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік -
Қорытынды......................................................................................................34
Әдебиеттер тізімі.............................................................................................36
Кіріспе
Нарықтық экономика құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу
Экономика адамзат қоғамының тарихын даму сатыларында ерекше орын
Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланым-дарды,
Экономикалық саясат дегеніміз, ол белгіленген бір мақсаттарды анық-тау
Осы түпкі мақсаттан кейін екінші анықтау деңгейіндегі міндеттер
Экономикалық әдебиеттерде олар мемлекеттің функцияларын мақсат-тық қызметтері ретінде
Еркіндік ұғымын бірқалыпты түрде сипаттап беру мүмкін емес.
1 Нарықтық экономиканың мазмұны
1.1 Нарықтық экономиканың мәні
Нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі
Сонымен бірге нарықтық механизм идеалды емес, оның елеулі
Реттелмейтін таза нарықтық экономика адамның еңбек ету, білім
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын,
Енді нарық дегеніміз не? Ең алдымен осыны анықтап
Нарық мәселелерінің, қоғамды қайта құру теориясы мен практикасында
Нарық - бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
Нарық- бұл сатушылар мен сатып алушылардың арасында тауар
Нарық - тауарларды сатып алу - сатумен байланысты
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу -
Берілген анықтамада әңгіме, біріншіден, тек өндірушілер мен тұтынушылардың
1.2 Нарық құрылымы
Адамдардың әрекет ету ортасына (өндірістік, әлеуметтік, қаржы рухани)
Нарықтық экономикаға қажетті элементтердің бірі – оның инфрақұрылымы.
Ұлттық нарықты құру, оның дүниежүзілік нарық жүйесіне енуі-жоғары
Дамыған нарықтық инфрақұрылым кәсіпкерліктің барынша пайдалы бағыттары мен
Нарықтың инфрақұрылым проблемасының өндіріс пен тұтынудың арасындағы пропорция
Қазақстанның "Дағдарысқа қарсы шұғыл және әлеуметтік-эконо-микалық реформаларды тереңдету
Нарықтық экономиканың субьектілері
Нарықты экономиканы негізгі шаруашылық субъектілеріне үй шаруашылығы, фирмалар
Үй шаруашылығы, материалдық (жер және капитал) және адам
лады, түптеп келгенде, ол өндірістің, табыстың және
2 Нарық жағдайындағы мемлекеттің
2.1 Еңбек нарығы және оның
Нарық жағдайында тауар ретінде еңбек өнімінің нарығы мойындаған
Реформада міндетті төлемге жататын мемлекеттік әлеуметтік норматив тәрізді
Ең төменгі еңбекақының экономикалық мағынасы өнімді еңбектегі және
Еңбекшілер табысын кепілденген деңгейін қорғауды жүзеге асыратын бірыңғай
Осының нәтижесінде, оның базалық бөлігі болып, халық, шаруашылығының
1993 жылдың 1-қаңтарынан бастап, бірыңғай тарифтік тор халық
Бірыңғай тарифтік тордағы бірінші разрядтағы жұмысшылардан бастап, басшылардан
Еңбекақы төлеудің разрядтары Тарифтік коэффициенттер
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13 2,37
14
15
16
17
18
19
20
21
Бірыңғай тарифтік торда 21 тарифтік разряд бар. 21
♦ 1-8 разрядтар бойынша – жұмысшыларға төлем;
♦ 6-15 разрядтар бойынша – сызықтық қызметкерлер;
♦ 4-11 разрядтар бойынша – орта білімді мамандар;
♦ 7-15 разрядтар бойынша – жоғары білімді мамандар
♦ 10-20 разрядтар бойынша – кәсіпорынның басшылары, бөлімдердің,
♦ 9-21 разрядтар бойынша – ғылыми қызметкерлер.
Жұмысшылардың дәрежесі халық шаруашылығының барлық саласындағы еңбек процесінде
Қазақстан Республикасындағы бюджеттік салаларындағы қызметкерлердің еңбекақыларына арналған бірыңғай
Тарифтік торға тарифтік коэффициенттердің абсолюттік және салыстырмалы өсуі,
Қазақстанда экономикалық реформаны жүргізу кезінде, кәсіпорын-дарға еңбекақы төлемдерін
Сонымен Қазақстанның қазіргі жағдайында, еңбекақыны реттеудің және жоспарлаудың
■ Кәсіпорынның нарықтық қызметінің және оның пайдалылығының нәтижесі;
■ Кәсіпорынның кадрлық саясатының есебі;
■ Мамандыққа байланысты қызметкерлердің, арасындағы, облыстар, аймақтар арасындағы
■ Кәсіподақтардың бәсекелестердің және мемлекеттердің әсерлері;
■ Байланыс саласындағы кәсіпорындардың саясаттары және т.б.
Кәсіпорындарды еңбекақыны төлеуді оңтайлы ұйымдастыру қызметкерлердің қызметін және
Еңбекақы төлеудің оңтайлы ұйымдастырылуының мақсаты — кәсіпорынның шаруашылық
Көптеген қазақстандық кәсіпорындарда еңбекақы төлеуді ұйымдас-тыруының негізіне мынадай
♦ Еңбектің саны мен сапасына байланысты еңбекақыны
♦ Кәсіпорынның салалық және аймақтың қажеттіліктеріне, еңбек жағдайына,
♦ Нақты еңбекақының ретті жоғарылауы, яғни көрсетілген еңбекақы-ның
♦ Еңбек өнімділігі өсу қарқынының орташа, еңбекақының өсу
Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы" Заңы 2000
Жеке еңбек шартының мазмұны
Жеке еңбек шартында:
■ Тараптардың реквизиттері:
Жұмыс беруші — заңды тұлғаның толық атауы және
Жұмыс берушінің (оның өкілінің) тегі, есімі, әкесінің аты
Қызметкердің есімі, әкесінің аты (егер жеке басын куәландыратын
♦ Еңбек міндеті (белгілі бір қызмет, мамандық кәсіп
♦ Жеке еңбек шартының мерзімі;
♦ Еңбек міндеттерін жүзеге асыру басталатын күн;
♦ Еңбек жағдайларының сипаттамалары, қызметкерлерге ауыр дене жұмысын
♦ Жұмыс уақыты мен демалыс уақытының режимі;
♦ Еңбекақы төлеу және еңбекті қорғау жағдайлары;
♦ Жұмыс берушінің құқықтары мен міндеттері;
♦ Қызметкердің құқықтары мен міндеттері;
♦ Жеке еңбек шартын өзгерту, бұзу және ұзарту
♦ Өтемақылар төлеу мен кепілдіктер беру тәртібі;
♦ Тараптардың жауапкершілігі көрсетілуі тиіс.
Еңбекақы
■ Жұмыс беруші осы Заңға, жеке еңбек, ұжымдық
■ Қызметкерлердің еңбегіне ақы мерзімдік, кесімді түрде немесе
■ Қызметкердің жалақысы орындалатын жұмыстың саны мен сапасына,
Қызметкердің өндіріс тиімділігі мен жұмыс сапасына арттыруға ма-териалдық
Ұйымдарда еңбекке ақы төлеу жүйесі жылдық шарттармен немесе
Қызметкерлерге қойылатын біліктілік талаптары мен жұмыс-тардың белгілі бір
Еңбекақының мөлшері
Еңбекақының мөлшерін жұмыс беруші дербес белгілейді және ол
Қызметтерді қоса атқару (қызмет көрсету аймақтарын кеңейту) және
♦ Белгілі бір ұйымда өзінің жеке еңбек шартымен
♦ Қызметтерді қоса атқарғаны (қызмет көрсету аймақтарын кеңейткені)
Мерзімнен тыс жұмыстарға, мереке және демалыс күндеріндегі жұмыстарға
Мерзімнен тыс жұмысқа ақы бір жарым есе мөлшерінен
Мереке және демалыс күндеріндегі еңбекақы екі еседен төмен
Мереке және демалыс күндеріндегі жұмыстарға төленетін өтемақы қызметкердің
Түнгі уақыттағы жұмыстың әрбір сағатына ақы бір жарым
Бос тұрып қалған уақытқа ақы төлеу:
Жұмыстың бос тұрып қалған уақытына ақы төлеудің тәртібі
Қызметкердің кінәсінен бос тұрып қалған уақытқа ақы төленбеуге
Еңбекақы төлеу мерзімдері:
■ Еңбекақы бір айда кем дегенде бір рет
■ Еңбекақы төлейтін күн демалыс немесе мереке күндеріне
■ Жұмыс берушінің кінәсінен еңбекақы, ал қызметкерлермен жеке
■ Жеке еңбек шарты бұзылған жағдайда қызметкерлерге тиесілі
2.2 Жұмыссыздық және оның
Жұмыссыздық әлемдегі орталық проблеммалардың бірі болып табы-лады. Және
Мысалға мұндай процес Қазақстанда жүріп жатыр. Ол
Жұмыссыздықты зерттеу олардың пайда болу себептерін анықтайды, мемлекеттің
Өйткені жұмыссыздықтың ең маңызды пайдалы жақтарына оның сапалы
Анықтама бойынша жұмыссыздық – халықтың активті бөлігінің жасауға
Жұмыссыздық негізінен жұмыс орнына сай келетін адамдардың азаюынан,
Жұмыссыздықтың келесі түрлері бар:
Фрикционды
Структуралық
Циклдық
Сезондық
Аймақтық
Фрикционды жұмыссыздық. Бұл жұмысшының бір жұмыстан екінші жұмысқа
Структуралық жұмыссыздық. Бұл сұраныс структурасы мен өндіріс технологиясы
Циклдық жұмыссыздық. Бұл өндірістің циклды түрде төмендеуімен байланысты
Жұмыссыздық пен өндірістегі шығындар арасында Оукен заңдары жүреді.
Өнім шығару потенциалды деңгейден төмен болғанда, шығындар қатты
Өтпелі кезең – экономикалық жүйедегі түбегейлі өзгерістер
Мұндай кезеңді ТМД елдерінің барлығы өтті. Ел
Бұл жағдайларды зерттеу арқылы біз осындай өтпелі процестерді
Бірақта көбіне жалақыны жұмыс берушілердің арасындағы корпоративті байланыстардың
теңсалмақты экономиканы құру, негізінен макроэкономикалық өзгерістер арқылы шешіледі,
жоғарыдағыдан туатын нарықтық экономиканы экономикалық прогрестің негізгі қозғаушы
Көбіне жұмыссыздықтың экономикалық әсері сипатталады да, кумулативті характерге
Енді сол салдарларға тоқталсақ:
Кері әсерлер:
Крименогенді жағдайдың өршуі
2. Әлеуметтік кернеудің өршуі
3. Физикалық және психологиялық аурулардың көбеюі
4. Әлеуметтік дифференцияның өсуі
5. Еңбек белсенділігінің төмендеуі
Пайдалы әсері:
Жұмыс орнының әлеуметтік маңызының артуы
Өз бос уақытының көбеюі
Жұмыс орнын таңдаудағы еркіндік
Әлеуметтің мән мен еңбек құндылығының артуы
Экономикалық салдарлар:
Кері әсерлер:
Алған білімнің құндылығын жоюы
Өндірістің төмендеуі
Жұмыссыздарға көмек шығындары
Квалификациясын жоғалту
Өмір сүру деңгейінің төмендеуі
Ұлттық табыстың төмендеуі
Салықтың аз жиналуы
Пайдалы әсері:
Экономиканы қайта жарақтауға жұмыс күшінің резервін жасақтау
Еңбекке бейімділігін өсіру мақсатында жұмысшылар арасында конкуренция
Білімін жоғарылату үшін уақыт
Еңбек өнімділігі мен өндіріс интенсивтілігі жоғарылауы
Тәуелсіздік алғалы бері елде еңбек рыногына әсер ететін
Бұған ең алдымен ел экономикасы көтерілгеннен бері елге
Сонымен бірге Қазақстан үшін жастар арасындағы жұмыссыздық ең
Ал әйелдер ең бір активті топ болып табылады,
Қазір көптеген мекемелер әлдеқашан ұмытылған проблема жұмыс кадрларының
кадр дефициті
жұмыссыздық.
Университеттер, училищелер, колледждер мен өндіріс орындарының тіл табысуы
жұмысшыларды мемлекеттен тыс әдіспен орналастыру, бұл әдіс негізінен
жұмыссыздық әсерін төмендету, бұл жерде жұмыс жасайтын сектор
Жұмыс орындарын ашу. Бұған келісу қиын өйткені ол
Жоғарыда аталған әдістерден басқа қоғамдық реттеу әдісі де
Білім беру
Жұмыс табуға көмек т.б.
Бұл факторларды қолдана отырып сыртқы жұмыс іздеп келушілер
Жоғарыдағы айтылғандардан екі түрлі қорытынды шығады.
Бізде жұмыссыздық бар, ол мәселе шешім күтеді.
Жұмыссыздық қарама қайшылықтарға толы.
Біздегі жұмыссыздық, жалпы алғанда жұмыссыздық жұмыс күштерін резервациялайтын
Қарап отырсақ, біздегі жұмыссыздық екі түрлі қарама қайшылыққа
3 Қазақстан Республикасындағы
Қазіргі кезде қаржы жүйесі терең өзгерістерге ұшырап, қайта
Нарықтық қатынастарға кешу барысында қаржы жүйесінің рөлі мен
Қаржы және ең алдымен бюджет жүйесі жалпы ішкі
Қоғамда істің жайы қаржы ахуалымен анықталады, соңдықтан тұрақ-тану
Сыртқы экономикалык қызметті жандандыру, ішкі өндіріс есебінен тұтыну
Қазіргі жағдайдағы қазақстандық экономикада ақша-несиелік реттеу сұрақтарының өзектілігі
Ұлттық банктің пайыздық саясаты нарықта сапалы параметрді белгілеу
Несие бойынша сыйақы ставкалары ақша-несие саясатын бір құралы
Позитивті пайыздық ставканы Қазақстанның экономикасын және қаржысын сауықтырудың
Өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуы
Жұмыспен қамтылған халық
мың адам
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Қазақстан Республикасы 6551,5 6518,9 6472,3 6127,6 6105,4 6201,0
Ақмола 425,6 433,2 401,6 348,1 336,4 362,2
Ақтөбе 290,0 289,8 292,1 274,9 278,9 282,4 322,8
Алматы 575,9 603,6 611,7 585,3 565,9 573,5 658,3
Атырау 169,8 173,7 177,3 168,4 167,2 176,2 175,5
Батыс Қазақстан 685,9 672,1 729,0 696,4 677,9 683,0
Жамбыл 371,8 380,4 386,8 371,3 371,1 368,5 417,8
Қарағанды 264,4 252,9 268,0 270,1 269,6 273,5 285,5
Қостанай 718,7 686,7 689,2 619,9 599,8 618,8 654,1
Қызылорда 520,7 512,8 476,4 408,4 402,6 429,5 506,4
Маңғыстау 203,3 215,7 203,1 206,6 213,7 220,1
Оңтүстік Қазақстан 134,2 140,1 143,0 133,6 129,2
Павлодар 4147 416,4 295,5 361,0 355,9 357,3 408,5
Солтүстік Қазақстан 355,2 324,2 307,0 301,8 302,4 308,9
Шығыс Қазақстан 691,0 686,6 717,9 692,1 725,7 708,1
Астана қаласы 142,9 141,4 140,4 142,8 148,9 156,9
Алматы қаласы 587,4 589,3 533,3 546,9 560,2 549,4
Жұмыссыз халық
мың адам
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Қазақстан Республикасы 808,3 970,6 967,8 925,0 950,0 906,4
Ақмола 63,2 67,6 61,6 55,9 58,2 52,4
Ақтөбе 35,4 42,3 46,0 43,7 44,1 43,5
Алматы 75,5 93,2 96,4 91,1 94,0 93,8
Атырау 21,3 25,4 28,1 27,3 29,7 32,4 27,5
Батыс Қазақстан 31,9 42,0 31,8 23,4 22,7 23,0
Жамбыл 48,4 60,8 61,9 61,4 63,2 61,8 60,9
Қарағанды 89,7 105,2 105,1 97,0 100,1
Қостанай 60,0 68,8 73,4 73,8 75,8 64,5
Қызылорда 30,9 36,5 36,3 36,6 41,0 37,2
Маңғыстау 16,7 22,2 23,6 21,1 19,7 21,0
Оңтүстік Қазақстан 89,0 111,0 117,7 115,3 118,8 118,6
Павлодар 47,6 55,7 56,0 56,0 55,0 57,0 41,4
Солтүстік Қазақстан 28,6 40,0 50,0 51,0 51,5 45,2
Шығыс Қазақстан 84,4 100,6 76,5 61,8 63,0 61,4
Астана қаласы 17,3 17,8 20,2 21,4 22,3 22,5
Алматы қаласы 68,4 81,5 83,2 88,2 90,9 75,5
Еңбек рыногы
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық
мың адам
1995 1996 1997 1998 1999
Қазақстан Республикасы 7359,8 7489,5 7440,1 7052,6 7055,4 7107,4
Ақмола 488,8 500,8 463,2 404,0 394,6 414,6 435,2
Ақтөбе 325,4 332,1 338,1 318,6 323,0 325,9 364,1
Алматы 651,4 696,8 708,1 676,4 659,9 667,3 733,3
Атырау 191,1 199,1 205,4 195,7 196,9 208,6 203,0
Батыс Қазақстан 296,3 294,9 299,8 293,5 292,3 296,5
Жамбыл 420,2 441,2 448,7 432,7 434,3 430,3 478,7
Қарағанды 808,4 791,9 794,3 716,9 699,9 715,4
Қостанай 580,7 581,6 549,8 482,2 478,4 494,0 564,6
Қызылорда 234,2 252,2 239,4 243,2 254,7 257,3 259,9
Маңғыстау 150,9 162,3 166,6 154,7 148,9
Оңтүстік Қазақстан 780,0 797,6 835,6 807,4 844,5 826,7
Павлодар 462,3 472,1 451,5 417,0 410,9 414,3 449,9
Солтүстік Қазақстан 383,8 364,2 357,0 352,8 353,9 354,1
Шығыс Қазақстан 770,3 772,7 805,5 758,2 740,9 744,4
Астана қаласы 160,2 159,2 160,6 164,2 171,2 179,4
Алматы қаласы 655,8 670,8 616,5 635,1
651,1 624,9 556,0 563,3 577,3 602,0 619,1
Шымкент қаласының экономикасының 2006-2007 жылдар аралығындағы Индустриялық инновациялық
Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасының шеңберінде өнеркәсіптерде, жоғарғы технологиялық жобаларды
Оның ішінде кен өндіру өнеркәсіптерінің өндірісі 176,2 миллион
Сусындар мен темекі өнімдерін қоса алғанда тамақ өнеркәсіптерінің
Химия өнеркәсібінде 6,5 миллиард теңгенің өнімі өндірілді, бұл
Қорытынды
Экономикалық өсу мақсатына байланысты маңызы зор міндет
Құқылық тәртіп орнату проблемасы бойынша да дамыған елдердің
Құқылық тәртіп орнату экономикалық саясаттың негізгі мақсатының бірі
Экономикалық қатынастар жүйесіндегі дамушы елдердің, соның ішін-де Қазақстанның
Ал осы дәуірде Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы
Еліміздің сыртқы экономикалық байланысын орнықтырып дамыту-дың қазіргі кезеңі,
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ
Өтпелі экономикаға тән нәрсе нарықтық инфра құрылымның дамыма-ғандығы.
Әдебиеттер тізімі
1.Саяси экономия - Алматы, Ана тілі, 1991 ж.,
2.Қазіргі заманғы нарық: табиғаты және дамуы , МГУ,
3. Экономическая теория. Под ред. В.Д. Камаева. М.:1999.
4. Общая теория денег и кредита: Учебник /
5.Мировая экономика. М. 2005 г.
6. Булатов Р. Экономика. М. 2005 г.
7.Сахариев С. Әлем экономикасы. Алматы, 2006 ж.
8.Сахариев С. Жаңа кезең экономикасы. Алматы, 2005 ж.
9.Шеденов Г. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 2005 ж.
10.Мәуленова Г. Экономика. Алматы, 2005 ж.
11.Осипова О. Экономикалық теория. Алматы, 2005 г.
12.Экономика. М., 2005 г.
13.Әлем экономикасы. Алматы, 2006 ж.
14. Жүнісов. Б «Нарықтық экономика
15. Исқалиев М. Д. Экономикалық теория
35