ЖОСПАР
Кіріспе 2
1. Әз-Тәуке және оның “Жеті жарғысы” 4
2. “Жеті жарғы” атауының мәні мен мағынасы 7
3. “Жеті жарғының” зерттелу тарихы 11
4. “Жеті жарғы” туралы деректер 18
Қорытынды 25
Қолданылған әдебиеттер тізімі 26
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. “Жеті жарғы” қазақ халқының дәстүрлі
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет боламыз деп
Мәселенің зерттелу деңгейі. Біз қолда бар деректерді қарастыра
Зерттеушілердің көпшілігі “Жеті жарғыны” тек құқықтық мәселелермен ғана
М.Тевкелев күнделігіндегі Бөкенбай батырдың әңгімесінде: “У них, киргис-кайсаков,
XVIII ғасырдың ортасына қарай қазақ жерінде мемлекеттік дәстүрлердің
Абылай хан қанша күш салғанымен елді өз бетімен
Қолда бар тарихи-этнографиялық мәліметтер “Жеті жарғы” қызметіне және
Біз бұл еңбегімізде “Жеті жарғы” тек құқықтық ескерткіш
Курстық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыс кіәріспеден,
1. Әз-Тәуке және оның “Жеті жарғысы”
Қазақ шежіресінде “Салқам Жәңгірден кейін Әз Тәуке хан
Әз Тәуке заманында билік құрылымы бірнеше сатыға жүйеленгенге
М.Тынышпаев жоғарыда келтірілген деректерді толықтыра түседі. Оның пікірі
М.Тынышпаевтың келтірген мәліметтері мен пайымдаулары әлі де толықтыра
XVII ғасырдың 80-ші жылдары “Жеті жарғыны” қауырыт шаруа,
Бұл жаугершілік 1684 жылғы Бертіс хан, Тайкелтір би,
Осы кезеңдегі ірі мәслихаттардың бірі 1710 жылғы Қарақұм
Қазақ аңыздарында үш жүздің игі жақсылары қатысқан бұл
Қарақұм кеңесі елшілік жолын ұсынды. Батыста Ресей, Шығыста
Екінші мәселе қазақтың өз ішіндегі ымырасын, тәртібін бекіту,
Үшінші мәселе қазақтың орда тіккен қаласы Түркістан, өзінің
Қарақұм кеңесінің төртінші нәтижесі “Жеті Жарғы” қызметін мақұлдады.
Бесінші нәтиже мемлекеттің дұрыс өмір сүруіне қажетті әсіресе
Алтыншы мәселе жаугершілік заманға сай жабдығы дайын, қайратты
“Қарқұм кеңесінде” талқыға түскен мәселелердің ауқымы өте кең
2. “Жеті жарғы” атауының мәні мен мағынасы
Ғылыми және ғылыми-көпшілік әдебиетте “Жеті жарғы” атауына қатысты
“Жеті жарғы” атауын алғаш рет Әз Тауке хан
Н.Гродеков пікірінше “Жеті жарғы” Қасым мен Есім хандардың
Н.Гродеков осы тақырыпқа тағы да айнала берісте соғып
“Жеті жарғы”, “жарғыш” атауына қатысты әр түрлі пікір-деректердің
Екінші бір көңіл аударатын мәлімет А.Леонтьевтің “Обычное право
“Жеті жарғы” туралы осы түсінікті кейіннен Л.А.Слаовохотов толықтырып
Л.А.Словохотов “жеті” сөзінің тек мемлекеттік кеңестегі билердің санын
XX ғасырдың басында қазақ тарихының ең бір күрделі
“Жеті жарғының” атауының мағынасы туралы А.П.Чулошников пікірі Н.Гродеков
Қазақ ғалымдарының ішінде “Жеті жарғы” туралы алғашқы пікір
Әлекеңнің “Жеті жарғы” мағынасы туралы бір мақалада қарама-қайшы
Ғылыми әдебиетте кейде “Жеті жарғы” мағынасына байланысты тіпті
“Жарғы” және “жорға” сөздері бір-бірінен мағынасы бөлек атаулар.
М.Қашғари сөздігінде “жар”- (йар) – жару, жарғыш ұғымдарымен
Қазақ тіліндегі “жар” сөзінің түпкі мағынасы моңғолдың (қалмақтың)
Моңғолдың “заргач” сөзі қазақтың “жарғышымен” төркіндес, дауға, билікке
Соңғы жылдары ғылыми әдебиетте “Жеті жарғыны” жеті билік,
“Жеті жарғы” жайлы” деп аталатын соңғы жылдардың жақсы
“Жеті жарғының” мән-мағынасын толық түсіну үшін тарихи-этнографиялық мәліметтерді
Мәселен атақты саяхатшы Ибн Баттута 1333 жылы Хорезм
Ибн Баттута суреттеп отырған Құтлық-Темір бектің Хорезмдегі билігі
“Жарғы” мәні мен мағынасын түсінуге тікелей қатысты деректерді
Қалмақ тілінде “Жарғы”-“Зарго” деп аталады және оның құрамы
А всех, по их древнему обыкновению, больше осьми
При том суде бывает по нескольку человек нарочно
В той же кибитке Зарге присутствующие, на их
Жоғарыда келтірген құжаттар біздің “Жеті жарғы” жоғары мемлекеттік
3. “Жеті жарғының” зерттелу тарихы
“Жеті жарғының” зерттелу тарихы бірнеше ғасырды қамтиды, бірақ
“Жеті жарғы” туралы алғашқы салиқалы пікір айтқан А.И.Левшин
Қазақ қоғамының XVIII ғ. соңы XIX ғ. басында
А.И.Левшин еңбегі XIX ғ. басындағы қазақ қоғамы туралы
Кейіннен А.И.Левшиннің қазақ қоғамы туралы айтқан ат үсті
Я сам долго жил среди киргизов и имел
“Жеті жарғының” қазақ қоғамындағы қызметін, мемлекеттің ішкі және
В.В.Радловтың өзіне дейінгі зерттеушілерден ең басты артықшылығы, ол
“Жеті жарғы” тәртібін В.В.Радловтан да терең түсінген ғалым
Шоқан қазақтың әдет-ғұрып заңдарының шын жанашыры және ғалым
Ш.Уәлихановпен қатар қазақтың әдет-ғұрып заңдары жөнінде және ерекше
М.Красовскийдің басты қателіктерінің бірі қазақтың хан билігін, жалпы
Жоғарыда аталған зерттеушілердің бәрі де “Жеті жарғы” тек
Бұл қалыпты жолдан бөлек еңбектер көп емес. Азды-көпті
Н.Г.Аполлова “Жеті жарғыны” қазақ қоғамының өмірінде ірі орын
Н.Г.Аполлова “Жеті жарғының” негізгі қызметін өте дұрыс түсінген.
Н.Г.Аполлова, Т.М.Күлтелеев, С.Л.Фукс сияқты тамаша ғалымдардың 40-50-ші жылдардағы
Сонымен бірге автор “Жеті жарғыға” XVII ғасырдағы қазақ
Расында да “Жеті жарғы” ережелері қазақ қоғамының әр
Т.И.Султановтың “При создании - “Жети Жаргы”, несомненно, важным
Біздің зерттеу еңбегіміз үшін Т.И.Султановтың қорытынды бөліміндегі пікірі
Құқықтанушы ғалымдардың еңбектерінде “Жеті жарғыға” тек құқықтық ескерткіш
Қазақ заңгер ғалымдарының арасында “Жеті жарғы” тақырыбына соңғы
Авторлардың пікірінше Әз Тәуке хан заманында қабылданған “ірі
Біріншіден бұл айтылған пікірлерде жүйесіздік анық сезіледі, “хан
“Жеті жарғыны” бұдан әрі зерттеудегі қиыншылық, мәселелер академик
“Жеті жарғы” мәселелері З.Кенжалиевтің “Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі
“Жеті жарғыға” қатысты тарихнамалық шолу, бұл тақырыпта әлі
4. “Жеті жарғы” туралы деректер
Әз Тәуке ханның заманы, сол заманда түзілген “Жеті
Қазақ шежіресінде “Жеті жарғы” көбнесе “Күлтөбенің басында күнде
Қ.Байболұлының “Төле бидің тарихы” шежіресінде “Жеті жарғыға” қатысты
Қазақ деректерінде “Жеті жарғы” қазақтың көне әдет-ғұрып заңдарынан
“Жеті жарғы” ережелерінің жазба түрде елге, ғылыми қауымға
Біздің пікірімізше “Жеті жарғыға” тікелей қатысты ережелерді алғаш
Алдымен қазақ еліндегі хан билігінің ерекшеліктері туралы. Әбілқайыр
Екінші мысал құн төлеуге байланысты. Қазақтармен қақтығыста Тевкелевтің
“Жеті жарғы” ережелері туралы деректерді 1768-1774 жж. Ресей
“Изувечить человека почитается у них за половину убийства;
“Есть ли невеста по день сочетания своего сохранила
1768-1774 жж. жүргізілген академиялық зерттеулердің қазақ әдет-ғұрып заңдарын,
Қазақ халқының мемлекет және құқық туралы түсініктерін толықтыра
И.Г.Андреев жазбаларының ішінде қазақ руларының өз ара барымтасы,
Әдет-ғұрып заңдарына қатысты зерттеулерде көп аталатын дерек көзі
Г.И.Спасский “Жеті жарғыны” өмірге XVII ғасырдың 70-жылдарында келді
Г.И.Спасский жазып алған ережелер қазақ қоғамының әкімшілік, қылмыстық,
Қазақ тарихын, әдет-ғұрпын, дәстүрлі мәдениетін зерттеуші ғалымдарға, жалпы
А.И.Левшиннің жинақтаған “Жеті жарғы” ережелері бүгінгі күні ең
Көлемі жағынан А.И.Левшин жинағынан бірнеше есе үлкен, жинақталған
Деректерге қарағанда С.Б.Броневскийдің қазақ өмірін жақсы білгенін, әдет-ғұрып
С.Б.Броневский жазбаларына үңіле келе, оның дені 1824-1825 жж.
Осы ережелердің бір көшірмесі Сенатор Губе арқылы Варшава
“Жеті жарғы” заңдарының бір қатары қазақ жерінің батыс
Жергілікті жерден келген рапорттарды жинақтап алған соң Орынбор
XIX ғасырдың 70-80-ші жылдары “Жеті жарғыға” қатысты бірсыпыра
Бұл аталған еңбектердің бәрі де бір жағынан авторлардың
Қазақ әдет-ғұрып заңдарына арнап арнайы еңбек жазбағанымен өз
“Жеті жарғыға” қатысты көптеген деректер XX ғасырдың 30-шы
Белгілі зерттеуші З.Кенжалиев біздің ойымызды бекіте түседі, оның
Әдет-ғұрып заңдарының нысандарын, деректерін ел ауыз әдебиетінен іздеу
Қорытынды
Бірнеше жыл өмір сүрген бұл мемлекеттік және құқықтық
М.Тевкелев “и те оне, киргизцы (қазақтар – Ж.А.)
Ең басты мәселе қазақ деректерінен қазақ елінің аласапыран
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Абайдельдинов Е.М. Политико-правовая история РК. – Алматы, 1999.
Абжанов К.С. История Казахстана с древнейших времен до
Адаты кавказских горцев, вып. 1, 1882
Атинеев А.А. Политическая мысль Казахстана во второй половине
Баллюзек Л. Народные обычаи, имевшие, а отчасти и
Ботантаева Б.С. Әз Тәукенің „Жеті жарғысы”, Алматы 1990
Владимирский-Буданов М.В.. Обзор истории русского права. - Прг.-Киев,
Гавердовский Г. Обозрение киргиз-кайсацкой степи. Архив ЛОИИ. Собр.
Гивердовский Г. Обозрение киргиз-каисацкой стели. Архив ЛОИИ. Собр.
Гродеков Н.И.. Киргизы, кара-киргизы Сыр-Дарьинской области, т 1.
Жусмаганбетов Т.С. Исторя государства и права Республики Казахстан.
История Казахстана с древнейших времен до наших дней.
Каграманов В.П.. Преступления в области брачно-семейных отношений. -
Коркунов П.М. Лекции по общей теории права, изд.
Крафт И.И. Судебная часть в Туркестанском крае и
Кляшторный С.Г., Султанов Т.Н. Казахстан летопись трех тысячелетий.
Культелеев Т.М. Уголовное право казахов. – Алматы, 2004.
Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсакских орд и
Маркс К., Энгельс Э. Соч., т. XII, ч..
Проблемы казахского обычного права. – Алматы, 1989.
Сартаев С.С. Политическая и правовая история Казахстана. –
Сергесвский А.. Русское уголовное право. - СПб, 1908.
Спасский Г. Киргиз-кайсаки Большой, Средней и Малой орды.
Торнау П. Особенности мусульманского права. - СПб, 1892.
Теория государства и права. - М., 1949.
1