Мазмұны
Кіріспе..........................................................................................................................3
1-тарау. Шығындарға сипаттама және оларды жіктеу.....................................6
Шығындар туралы жалпы түсінік....................................................................6
Шығындардың экономикалық мәні.................................................................8
2-тарау. Шығындар жіктелуінің негізгі бағыттары.........................................18
2.1. Басқару есебінде қолданылатын шығындарды жіктеу, мақсаты
мәні....................................................................................................................18
2.2. Шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау
Өнімнің өзіндік құнын, табысты анықтаудағы шығынның жіктелуі.........28
2.4. Өндіріс есебінің шоттар жүйесі, аналитикалық
Қорытынды..............................................................................................................36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі........................................................................39
Кіріспе
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей өндірістік
Осы тақырыптың маңыздылығы – шығыстарды талдау олардың тиімділігін анықтауға,
Курстық жұмыстың мақсаты:
шығындар туралы жалпы түсінікті айқындау;
басқару есебінде қолданылатын шығындардың мақсаты және мәнін көрсету;
шығындар жіктелуінің негізгі бағыттарын көрсету.
Курстық жұмыстың міндеті:
шығындардың жіктелуін анықтау;
өндіріс есебінің шоттар жүйесін, аналитикалық есепті ұйымдастыруын анықтау;
шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктелуін қарастыру.
Шығындардың тікелей және жанама болып бөлінуі,
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып табылады.
Шығындардың берілген пайда болу орнында барлық шығындар жинақталатын нұсқасы
Курстық жұмыстың өзекті мәселесі – басқару есебіндегі шығындардың түрлері
Курстық жұмыстың объектісі – басқару есебіндегі шығындардың жіктелуі.
Экономикалық әдебиет пен тәжірибеде шығындардың пайда болу орны бойынша
- кәсіпорынның қызметімен байланысты тікелей және жанама шығындар;
- өнімдердің барлық түрлері үшін жалпылама сипатқа ие болатын
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не саналатынына
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған шығындар
Бұл есеп кәсіпорын басшылығына мыналарды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Басқару есебі ұйымның менеджерлері мен басшыларына шешім қабылдау, жоспарлау,
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей өндірістік
Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, олардың біреуін эталон
Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі: өндіріс процесіндегі
Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар: өнімнің өзіндік құны
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт – өндіріске арналған шығындар
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің барлық
1 Шығындарға сипаттама және оларды жіктеу
1.1 Шығындар туралы жалпы түсінік
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей өндірістік
Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі: өндіріс процесіндегі
Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар: өнімнің өзіндік құны
Шығындардың пайда болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі, жұмыс
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің барлық
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып табылады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды «қазандық» деп аталатын тәсілмен анықтап
1887 ж. ағылшын экномистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай,
Басқару есебі жүйесін толық түсіну үшін мынадай ұғымдардың экономикалық
Шығындар – шаруашылық іс-әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі құралдары
Көбіне экономикалық әдебиетте «шығыстар» мен «шығындар» түсінігі ұқсастырылып,
Басқаша айтсақ, шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген шығындарының
Есепті кезең қатысына орай шығыстар екі категорияға бөлінеді:
Ағымдағы есепті кезең;
Кейінге қалдырылған.
Ағымдағы есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңнің шаруашылық іс-әрекетінің
Есепті кезеңнің кірістерімен өзара байланысының белгілері бойынша олар мыналарға
Осы есепті кезеңде алынған кірістермен байланыстырылған шығыстар (негізгі және
Ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы (ағымдағы)
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал кірістер алу мақсатымен есепті
Ұйымның болашақтағы ресурстарында пайда болу мүмкіндігі белгілеріне қарай кейінде
Инвестициялар (күрделі қаржы);
Болашақ кезең шығыстары.
1.2 Шығындардың экономикалық мәні
Шығындар өндіріске және өнімді шығаруға қолданылатын белгілі
Шығындар өндірісте жұмсалатын ресурстар (табиғи, еңбек,
құрал-жабдықтар, техника, ақпараттық және т.б.) жиынтығынан тұрады.
Өндіріс шығындары өндіріске қажетті факторлардың төлемін көрсетеді. Осы өндіріске
Кәсіпкердің шығындар мен пайдаға деген өз көзқарасы болады. Белгілі
Өндіріс шығындарын көптеген экономистер зерттеген, соның ішінде
Маркс шығындардың мәнін зерттеудің көмегімен келесі проблеманы
көрсетті — капиталдың орташа пайда нормасын қалыптастыруды талдау қажеттілігі.
Қазіргі таңдағы экономистер өндіріс шығындарын кәсіпкер тұрғысынан қарастырады. Кәсіпорынның
Өндіріс шығындары тауарды дайындау үшін қажетті шығындарды көрсетеді. Бұндай
Осылайша, өндіріс шығындары — аталған дайын өнімнің өндірісіне кеткен
Маркс бойынша айналым шығындары тауарды ұйымдастырумен байланысты, ол таза
және т.б.
Аталған шығындар тауар құнын жоғарылатпайды, ұйымдастырудан келген пайдадан орнын
Экономикалық ғылым және тәжірибе шығындарды зеттеуді өндірістің дамуымен бір
жүргізуші субъектілердің шығындары бұл дегеніміз тек қана еңбек
Тәжірибеде шығындар құрамында кейбір шектеулі ресурстардың қолданылуы ескеріледі:
- капитал салымдары;
- негізгі және айналым қорлары;
- табиғи байлықтар.
Логистикалық теория тұрғысынан шығынның мәні дегеніміз бұл энергияны жұмсау,
Кәсіпорынның шығындары туралы түсінік үш маңызды жағдайға негізделеді:
- шығындар белгілі бір кезеңде өнімді
- қолданылған қорлар көлемі ақшалай және натуралды
- шығындарды анықтау әрқашан белгілі бір мақсаттарға
Кәсіпорынның өндірістік шешімдері нарық жағдайлары
Кәсіпорын табысы екі түрлі көрсеткішке
- өнім бағасы;
- өнім өндірісіне жұмсалатын шығындар.
Нарықтағы өнім бағасы сұраным мен
Сәйкесінше, өндіруші шығындарды азайтудың көптеген
Жалпы түрде өндіріс шығындары және өткізу (өнімнің,
Өндіріс шығындарына және өнім өткізуге
- ұдайы өнім өндірісі, белгіленген
- табиғи шикізаттарды қолдану;
- өндірісті дайындау және үйрену;
- өндірісті ұйымдастыру мен технологияны
- рационалдау және құрастыру, тәжірибиелік
- өндірістік процеске қызмет
- өндірісті шикізат, материал, жанармай,
санитарлы-гигиеналық талаптарға сәйкес жұмыс жасау;
- қалыпты еңбек жағдайын
- өндірісті басқару: кәсіпорынның басқару
қызметкерлерінің, фирма және оның құрылымдық
іс-сапарларын қаржыландыру, техникалық басқару құралдарын ұстау және аудиторлық
- кадрларды дайындау және қайта
- мемлекеттік және мемлекеттік емес
Кәсіпорын қызметінің нәтижесі (табыс және
Материалдық құндылықтар өндірісі, тауар саудасы, сонымен
Аталған шығындар, өнім және қызмет
Сонымен, кәсіпорын қызметінің негізгі көрсеткіштерінің
Өзіндік құнның экономикалық міндеті — жұмсалған
Өнекәсіптің дамуының бөлек кезеңдерінде бұл шығындардың
шектеу-өнімнің өзіндік құны немесе пайда.
Шығындар жиынтығы пайда көлемін анықтайды,
Өнімнің өзіндік құны — синтетикалық, кәсіпорын
- өзіндік құнда өндірістің қоғамдық шығындарының 4/5
- өзіндік құн көтерме бағаны қалыптастыру базасы болып
- өзіндік құн негізінде табыс, жеке бұйымдардың рентабельділігі,
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар екі
- шығындардың алғашқы элементтері
- пайда болу және бағытталу
Шығындарды экономикалық элементтері бойынша жіктеу өндіріс шығындары сметасын
- еңбекке төлем шығындары;
- әлеуметтік сақтандыруларға аударымдар;
- мемлекеттік қорларға жұмысбастылықтың қатысуымен аударымдар;
- амортизация;
- басқа шығындар.
Қарастырылып отырған шығындар тобы заттай және тірі еңбек шығындары
Шығындарды калькуляциялық баптар бойынша жіктеу оларды өз алдына
Шығындарды калькуляциялық баптар бойынша жіктеудің негізі ол тікелей
шығындар бабы түрінде ерекшеленсе, ал қосымша шығындар
- шикізат және материалдар;
- жартылай фабрикаттар және технологиялық мақсаттағы көмекші
- өндіріс жұмысшыларына негізгі және
- технологиялық мақсаттағы жанармай және энергия;
- әлеуметтік сақтандыруларға аударым;
- цехтық шығындар;
- жалпы шаруашылық шығындар;
- коммерциялық шығындар;
- жалпы өндірістік шығындар.
Шығындарды калькуляциялық жіктеу мағынасы — оның негізінде
Ол өндірістің әр түрлі учаскелерінде өзіндік
Өзіндік құнның көрсеткіштерінің маңыздылығымен байланысты ол әртүрлі критерилер бойынша
Қарастырылатын құбылыстар мен объектілерді зерттеу, тану әдісінің бірі жіктеме
Жіктеме белгілері көбейген сайын объектіні тану деңгейі де жоғарылайды.
Шығындарды есептеу жүйесін тиімді ұйымдастыру үшін анықталған белгілері бойынша
Басқару есебінде шығындар жіктемесінің мақсаты басшыларға дұрыс, негізделген шешім
Нарықтық экономикада шығындар нақты (бухгалтерлік), нақты емес (имплицивті) және
Шығындарды бұлай бөлу басқару шешімдерін қабылдауда өте маңызды орын
Нақты шығындар оперативті құжаттарда, қаржы есептерінде есептелгендіктен бухгалтерлік шығындар
Экономикада шығындардың балама түрлері шығындарды жоспарлауда, болжауда қолданылады. Шығындар
Мұндай шығындар балама нұсқалары бар болған кезде пайда болады.
Оларды есептеу оңайға соқпайды, сондықтан экономикалық шешімдер қабылдау кезінде
төлемақы шығындарына тең болады. Мұндай шығындар нақты емес немесе
Қайтарылмайтын шығындар деп қандай жағдай болмасын қайтарылмайтын, бір рет
Сондықтан олар кәсіпорынның ағымдығы операцияларымен ешқандай байланыста болмайды. Ондай
Шығындардың мұндай түрлері экономикалық тұрғыдағы басқару шешімдерін қабылдауда ескеріледі.
Олар бұл проблеманы шешуді жан-жақты талқылап, содан кейін экономикалық
Экономикалық пайда дегеніміз түсім мен барлық жіктелген шығындардың арасындағы
Кәсіпорынның оперативті қызметі бухгалтерлік шығындар мен бухгалтерлік табысты есептеу
Тұрақты шығындарға өнім өндіру көлемінің өзгеруіне қарамастан тұрақты болып
құрал-жабдықтың амортизациясы сияқты шығын түрлері жатады.
Өндіріс көлемінің артуынан бір өнімге келетін тұрақты шығындар азаяды.
Өз кезегінде тұрақты шығындар қалдық және старттық шығындар
Айнымалы (өзгермелі) шығындарға қысқа мерзімде өнім өндіру көлемінің артуы
Тұрақты және өзгермелі шығындардың жиынтығы жалпы шығындарды құрайды.
Кейбір жағдайда шығындар аралас шығындар болып келеді.
Олардың құрамында тұрақты және өзгермелі шығындар компоненттері орын
Қабылданатын басқару шешімдерінің ерекшелігіне байланысты шығындар релевантты және релевантты
Тиімді шығындарға өнімділігі жоғары шығындарды жатқызуға болады, басқаша айтқанда
Тиімсіз шығындар өнімсіз шығындар сипатына ие болады, оларды жұмсау
Қабылданған басқару шешімдері жоспарлау үрдісімен тікелей байланысты болуы тиіс.
Жоспарланатын шығындарға кәсіпорынның шаруашылық қызметіне туындайтын және өндіріс шығындарының
Жоспарланбайтын шығындарға тиімсіз шығындардың түрлері жатады. Олар кәсіпорынның қолайсыз
Шығындарды басқаруда кәсіпорында қолданылатын нормалар, нормативтер, лимиттер және сметаларға
Жоғарыда келтірілген жіктемеде кәсіпорын қызметінің функциясы мен сферасына байланысты
Мұндай жіктеме функционалдық есепті ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Соның әсеріне
Шығындардың экономикалық мәні және олардың жіктелімі қарастырылды, енді келесі
2 Шығындар жіктелуінің негізгі бағыттары
2.1 Басқару есебінде қолданылатын шығындарды
Өндірістік шығындар дегеніміз – өнімдерді, тауарларды (атқарылған жұмыс, көрсетілген
Классификация белгілері Шығындардың бөлінуі
1. Өндіріс процесіндегі экономикалық ролі бойынша Негізгі және қосымша
2. Құрамының бірыңғайлығы бойынша Бір элементті және кешенді
3. Өндіріс көлеміне қатыстылығына байланысты Айнымалы және тұрақты
4. Жеке өнім түрлерінің өзіндік құнына енгізілу тәсілі
5. Пайда болу кезеңділігі бойынша Ағымдағы және бір жолғы
6. Өндіріс процесіне қатысу бойынша Өндірістік және өндірістік емес
( кезең шығындар)
7. Шығын шығарудың мақсатқа лайықтылығы (тиімділігі) бойынша Өнімді және
8. Жоспарды қамту мүмкіндігі бойынша (мөлшерлеу) Жоспарланған және жоспарланбаған
1-кесте . Шығындардың жіктелуі
Негізгі шығындарға өнімдерді (жұмыс, қызмет) дайындаудағы өндіріс процесімен тікелей
Қосымша шығындарға ұйымдастыру мен қызмет көрсету өндірісімен байланысты шығындар
Бір элементті шығындарға сол кәсіпорынның құрамдық бөліктеріне бөлуге келмейтін
Кешенді шығындар бірнеше экономикалық шығындардң жиынтығынан тұрады. Оған жататындар:
Айнымалы шығындарға жалпы мөлшері шығарылатын өнімдердің (жұмыс, қызмет) көлеміне
Тұрақты шығындарға өндіріс көлемі өзгерсе де өзгермейтін немесе болар-болмас
Белгіленген шығындардың өзіне тән сатылық сипаты болады, яғни ол
Релеванттық диапозон дегеніміз – белгіленген шығындар өзгермей
№2 ХҚЕС-да қосымша шығындар құрамында машиналар мен жабдықтардың жұмыс
Өнімдердің (жұмыс, қызмет) жеке түрлеріне енгізілген шығындар тікелей шығындар
Өнімдердің (жұмыс, қызмет) әр түрлі түрлерінің арқасында пропорционалды түрде
Ағымдағы шығындарға сол есепті мерзімдегі өндіру мен сатуға байланысты
Бір жолғы шығындарға өнімдердің жаңа түрлерін дайындауға және меңгеруге,
Өндірістік шығындарға өнімдерді дайындауға және олардың өндірістік өзіндік құнын
Өндірістік емес шығындарға кәсіпорынның кызмет нәтижесінен есептен шығарылатын кезеңдік
Өнімді шығындарға өнімдерді рационалдық ұйымдастыруда және технологияны сақтау кезінде
Өнімсіз шығындар өндірісті ұйымдастыру және технологиядағы жетіспеушіліктермен байланысты шығындар.
Өнімді шығындар жоспарланады, сондықтан олар жоспарланған деп аталады. Ал,
Сонымен бірге, шығындар экономикалық шығын элементтері және калькуляция бабы
«Тауарлы – материалдық босалқылардың есебінде» өндірістегі шығындар экономикалық мазмұнына
Материалдық шығындар;
Еңбекақы шығындар;
Әлеуметтік салық;
Сақтандыруға бөлінген сома;
Құралдардың тозуы;
Басқа шығындар.
Шығындарды экономикалық элементтері бойынша топтастыру барлық шығындарды оның түрлері
Өндірістегі шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау есебі төмендегідей
Материалдар;
Өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы;
Еңбекақы аударымдар;
Жанама шығындар.
Шығындар калькуляция баптары бойынша топтастыру шығындардың мақсаты бағытын, олардың
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты – өнім шығару, оны өткізу
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын орындауға бейімделген
Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін (2
№ Жіктеуші топ Шығындар (шығыстар)
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл бойынша Негізгі
Қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша Тікелей
Жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша Бірэлементтік
кешенді
4 Өндірістік көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу мерзіділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс процесіне қатысу бойынша (басқару міндеттері бойынша) өндірістік
әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығындарды жатқызу тәртібі бойынша өнімге
кезеңге
2-кесте. Өндіріс шығындарын жіктеу
Негізгілер – өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар: шикізат пен
Қосымшалар – өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны
Тікелейлер – өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
Жанамалар – өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама болуы
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті ұйымдастыруға,
Бірэлементтілер – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар, ақша аударулар).
Кешенділер – бірнеше элементтен тұратын (құрамына тиісті риске құрамның
Өзгермелілер – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма –
Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы өзгермелі шығындар
1*-суреттен және 2-кестеден көрініп тұрғандай, өзгермелі шығындар өндіріс көлеміне
Көлем, бірлік Бірлікке шаққандағы өзгермелі шығындар, теңгемен Бірлікке шаққандағы
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Кесте 3. Өзгермелі шығындардыц өнім өндірісі көлеміне тәуелділігі
Тұрақтылар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланыты емес дерлік
2*-суреттен өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты шығындар, өзгеріссіз қалатыны
Көлем, бірлік Бірлікке шаққандағы тұрақты шығындар, теңгемен Бірлікке шаққандағы
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Кесте 4. Тұрақты шығындардын өнім бірлігіне шаққандағы реті (тәртібі)
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындарды 3*-сурет пен 4-кестеден көруге
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына қарай
Ағымдағылар – жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал
Біржолғылар (бір мәрте) – еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік
Әкімшілік – жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы
Коммерциялық сатып алушыларға өнімді өткізуге байланысты.
Өнімді (жоспарланатын) – тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға белгіленген
Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) – өндіріс технологиясы мен ұйымдастырудағы кемшіліктер
Реттелетін – егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп
Реттелмейтіндер – деңгейіне еңбеккер елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.
Жалпы – өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташалар – өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге – өнімнің өзіндік құнына кететін.
Мезгілге – мезгіл шығыстары:жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды өткізу
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару
өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың
басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
жауапкершілік орталығынң өндірістік қызметін бақылау мен реттеу;
Аталған міндеттерді шешуге осы тараудың келесі бөлімдерінде толық қарастырылған
2.2 Шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеу
Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни келешекке
Өзгермелі, тұрақты, шартты-тұрақты – өндіріс көлемінің өзгеру әсеріне байланысты;
Бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар;
Қайтарымсыз шығындар;
Жүктелген шығындар;
Жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар;
Өсетін және шекті шығындар мен кірістер.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның көлемі
Өзгермелі өндірістік шығындар өнімнің өз құнын сипаттайды, өйткені нарықты
Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:
Дайын өнімді тұтынушыға тиеу үшін буып-түю, орау шығыстары;
Сатып алушы орнын толтырмайтын көлік шығыстары;
Делдалға тауарды сатқаны үшін комиссиялық сыйақы.
Бұл шығындар тікелей сатылым көлеміне байланысты.
Өндірістік тікелей шығындар іскерлік белсенділікке байланысты емес, сондықтан оны
Тұрақты шығындар уақыттың белгілі бір кезеңі ішіндегі өндірістің әр
Жартылай өзгермелі шығындар. Бұған тұрақтылар да, өзгермелі құрамдас
Шынайы өмірде тек тұрақты немесе өзгермелі шығындарды кезіктіру,
Шығындарды өзгермелі және тұрақты құрамдастар негізінде ұйымның іскерлік белсенділігі
Теориялық қуат – егер барлық машиналар мен жабдықтар тоқтамастан
Тәжірибелік қуат – қалыпты жұмыстың іркілісерін шегеретін теориялық қуат.
Қалыпты қуат – күтілетін сатылым талаптарын қанағаттандыру үшін қажетті
Нормативті қуат – ұйым шығара алатын көлемі емес, шығару
Сондай-ақ пайданы бағалағанда немесе өзіндік құнды қалыптастырғанда есепке алынатын
Шаруашылық қызметі процесінде әрбір кәсіпорын кіріс түрінде түсетін қолма-қол
Қайтарылмайтын шығындар – бұрын қабылданған: шешім нәтижесінде пайда болған,
Жүктелген, мойынға артылған шығыстар тек басқару есебінде ғана болады.
Жүктелген шығындар – бұлар шешім қабылдағанда алдын ала қарастыру
Жүктелген шығындар таңдау жолы іс – қимылдың баламалы бағамының
Жоспарланатын шығындар – мөлшерлеу, норматив, лимиттеу және смета негізінде
Жоспарланбайтындар – қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен шығатын, нормативтен
Өсетін және шекті шығындар мен табыстар – өнімнің қосымша
Мысал. Кәсіпорында кестеде көрсетілген көрсеткіштер бар.
Көрсеткіштер Мәні
Өткізуден, түскен түсім, мың тг
Өткізу көлемі, дана
Бірік бағасы, мың.тг 500
500
1
Сауда шығындары, мың тг, оларды
ішінде:
Жарнамаға шыққан шығыс
Қызметкерлер құрамын ұстау
Іссапарлық шығыстар 130
60
40
30
Сауда орындарын жалға алу төлемі,
мың. тг 75
Жаңа өткізу нарығын игеру көзделген. Өткізудің қосымша көлемі 100
Жарнамаға шығыстар – 30;
Жаңа сауда бөлмелері үшін жал төлемі – 20;
Іссапарлық шығыстар – 10;
Жиынтық өзгермелі шығын – 20.
Өсетін шығындар есебі мына кесте көрсетілген.
Шығын баптары Ағымдағы шығындар Жорамалданған шығындар Өсетін шығындар
Өткізуден түскен түсім 500 600 100
Шығын баптары Ағымдағы шығындар Жорамалданған шығындар Өсетін шығындар
Шығындар, барлығы 205,8 241,96 36,16
Оның ішінде:
Жарнамаға 60,0 78,0 18,0
Қызметкерлер құрамына
ұстауға 40,0 40,0
Іссапарлық 30,0 33,0 3,0
Жал төлемі 75,0 90,0 15,0
Жиынтық өзгермелі
шығындар 0,8 0,96 0,16
Бұл кестеден көрінетіні, нарықтың жаңа сегментін жасау 36,16 мың
Шекті шығындар мен табыс – өнім бірлігіне шаққандағы қосымша
2.3 Өнімнің өзіндік құның, табысты анықтаудағы шығынның
Кіретін шығындар – бұл болашақта табыс әкелуі мүмкін деп
Өнеркәсіп кәсіпорындарында бұл шығын дайын өнімнің немесе аяқталмаған өндірістің
Тек ғана өнімнің өзіндік құны қосалқы өнімдердің бағасына енгізіледі
Өндірістік емес шығындар жалпы шығындардың елеулі пайызын құрайды. Осыған
активтер әлеуетті пайда табуға бағытталған, болашақта табыс әкеледі және
тауарларды қоймада сақтауда өндірістік емес шығындардың кейбір түрлері толығымен
Өндірістік шығынды құрайтындар. Өнеркәсіп өндірісінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясына
негізгі материалдар;
негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы;
өндірістік жанама шығындар.
Негізгі материалдар нақты бір өнімді өндіруге тікелей жұмсалады. Ал,
Негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбек шығындары нақты өнімді өндіру шығындарына
Негізгі шығындарға жұмыс күшіне жұмсалған шығындар, негізгі материалдар мен
Өндірістік жанама шығындарға өнімді өндіруге кеткен барлық өндірістік шығындардан
Қосымша өндірістік шығындар көп салалы компанияларда болады. Мысалы: жал
Тікелей және жанама шығындардың арасындағы айырмашылық шығын есебінің бағытына
Өндірістік шығын есебінің бағыты қосалқы өнімдердің бағасына енгізілетін, нақты
Кез-келген шығындарды жіктеу – басшыға дұрыс, тиімді негізделген шешімдерді
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
кіретін және өтіп кеткен;
тікелей және анама;
негізгілер мен қосымшалар;
өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс;
бірэлементті және кешенді.
Кіретін шығындар – алынған және бар ресурстар, күткендегідей, болашақта
Өтіп кеткен шығындар – осы шақта кіріс алу үшін
Мысалы, алып – сату үшін тауар өндірісіне жұмсалған шығындар,
Сонымен, кіретін шығындар «шығындар» терминінің синонимі болып табылады. Ал
Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдістеріне байланысты шығындар
Өнімнің нақты түрін өндірумен нақты жұмысты орындауға байланысты және
Өнімнің бірнеше түрін өндіру үшін жалпы сипат атқаратын және
Жанама шығындарға жалпы өндірістік шығыстарды, жабдықты ұстау мен пайдалануға
Өнім бірлігіне шаққандағы тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде өндіріс
Шығындар белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді.
Өнім өндіруге тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады (шикізат,
Қосымша шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету және оны басқаруға
Қосымша шығыстар екі топқа бөлінеді:
қосымша (өндірістік) шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы
қосымша (өндірістік емес) шығыстар - кезең шығыстары. Бұл шығыстар
қосымша өндірістік шығыстарға (жабдықты ұстау мен пайдалануға) майлайтын, ысқылайтын
Өндірісті басқаруға шыққан шығыстар (кезең шығыстары) еңбекақыны және өндірістік-диспетчерлік
Қолданыстағы баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін атқаруға, ұйымдастырушылық және
Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған жерлерінде жайылдырма,
Кәсіпорынның басқа шығындары сияқты қосымша шығыстар басқару есебінде басқару
Біртекті өнім шығаратын кейбір кәсіпорындарда, мысалы, өнеркәсіптің энергетикалық, көмір,
Өндірістік және өндірістен тыс (мерзімдік шығындарды немесе кезең шығындары).
Мұндай жіктеу бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына жауап береді, соған
Сондықтан шығындар басқару есебінде мыналарға жіктеледі:
• өңдірістік (өнімнің өзіндік құнына кіретін);
• өндірістен тыс (есепті кезең шығындары немесе жиі-жиі болатын
Өнімнін өзіндік құнына кіретін шығындарға тек қана өндірістік шығындар
Өндірістік қорлар материал қорларында, бітпеген өндіріс көлемінде кәсіпорын қоймасындағы
Кезең шығыстары қорларды бағалағанда есептелмейді, жасалған есепті кезендерінде есептен
Сонымен қатар шығындар бір элементті және кешенді болып бөлінеді.
Өндіріске жұмсалатын біртекті шығындар бірэлементті деп аталады. Бұл белгі
Соған орай, бұл кәсіпорында қосылғыштарға бөліп орналастыруға келмейтін шығындар
Кешенді шығындар бірнеше экономикалық элементтерден тұрады. Іс жүзінде барлық
2.4 Өндіріс есебінің шоттар жүйесі, аналитикалық есепті ұйымдастыру
Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін олардың ғылыми негізделген классификациясы
Басқару есебінде шығындардың классификациясы әр түрлі және ол қандай
Басқару есебінің негізгі міндеттеріне жататындар: өндірілген өнімнің өзіндік құнының
Басқару шешімдерін қабылдау және жоспарлау;
Жауапкершілік орталықтарындағы өндірістік қызметті бақылау және реттеу.
Әрбір аталған мәселелердің шешімі өзінің шығын классификациясына сәйкес келеді.
Өндірісте жұмсалған шығындар есебінің бағыттар және олардың классификациясының мүмкін
Есептің бағыттар Классификацияның мүмкін болатын әдістері
1.Қосалқы өнімдердің құнын анықтауға жұмсалған шығындар Есепті мерзім шығындары
Өндіріс өнімдерін құрайтын шығындар
Тапсырыстық және проценттік шығын
2.Шешімдер қабылдау бойынша өндіріске жұмсалған шығындар Шығын динамикасы
Болашақ және өткен кезең шығындары
Жойылатын және жойылмайтын шығындар
Қайтарылмайтын шығындар
Жорамалдағы шығындар
Шекті шығындар және өсімді шығындар
3.Бақылау және реттеуді жүзеге асырудағы шығындар Реттелетін және реттелмейтін
Шығын динамикасы
Кесте 5. Шығындар есебінің бағыттар және жіктелуі
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не саналатынына
Шығындардың пайда болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі, жұмыс
Өндіріс шыгындарының есебі үшін, әр түрлі бағыттағы 8110 «Негізгі
«Негізгі өндіріс» активті шоты өндірістегі барлық шығындарды жинақтап,
Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу мен бақылау жасауды
«Цехтар бойынша шығындар» ведомосы, онда 8110, 8210 және 8310
Ай соңында бухгалтерия өндіріс шығындарын жинақтауды жүзеге асырады.
«Цехтар бойынша шығындар» ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып
«Материалдар (жалақы) шығындарын бөліп-тарату» кестесін әзірлеу, онда шикізат, материалдар,
«Негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының (тозуының) есебі» кестесін әзірлеу, онда өндіріс
«Материалдық емес активтер амортизациясының есебі» кестесін әзірлеу, онда өндіріс
«Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен қызметтерін бөлу»
Өндіріс шығындарының талдамалық (аналитикалық) есебі калькуляция объектілерінің және цехтар
Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай калькуляциялау объектісіне
Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және
Қаржылық бухгалтерия жұмысшы шоттар жоспарының 1010-8410 шоттарының есебін жүргізіп,
Басқару бухгалтериясы жұмысшы шоттар жоспарының 8110-8410 шоттарын пайдаланады. Ол
Жұмысшы шоттар жоспарында көрсетілген шығын шоттарында көрсетілген ақпараттар нақты
шығындарға кеткен тікелей материалдар;
шығындарға кеткен тікелей жұмыс күші;
үстеме шығыстар.
Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни, оның
Жүмыс күшіне жұмсалған тікелей шығындар – бұл өнімді дайындауға
Қызмет көрсетуші цех жұмысшыларының еңбекақысы тікелей еңбекақы болып табылмайды,
Қорытынды
Кәсіпорынның ұйымдастырушылық қызметі бүкіл кәсіпорынның мақсаттарымен міндеттеріне сай жұмыс
Кәсіпорынның өндірістік іс – әрекетінің мақсаты – өнім шығару,
Өндіріс шығындарын басқару кәсіпорынның негізгі міндеттерін орындауға бейімделген басқарудың
Өндіріс шығындары есебінің басты міндеті – өндірістік қызметті бақылау
Мақсатты белгілеуі мен шығындар есебі бағытына байланысты шығындарды жіктеудің
Дайын өнімді калькуляциялау мен бағалау үшін қолданылатын шығындар;
Мәліметтерді шешім қабылдау мен жоспарлауға негіздеме болып қызмет ететін
Бақылау мен реттеу жүйесінде қолданылатын шығындар.
«Шығындар» сөзі жағдайға байланысты әр түрлі мәнге ие болады.
Шығындар шынында басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып саналады.
Ұйымның өткізуге арналған өнімі шығынды көтерушілер болып табылады.
Өнімнің нақтылы түріне немесе тапсырысқа сатысыз бірден жатқызуға болатын
Кезең ішінде болған өндірістік шығындар дайын өнімнің өндірістік өзіндік
Есепті кезеңдегі өнім өткізу және ұйымның жұмыс істеу процесін
Шығындар есебін нақты ұйымдастыру үшін көбіне кәсіпорынның пайдалылығы, қабылданатын
1. Өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлардың құны мен
Кіретін және өткен;
Тура және жанама;
Негізгі және қосымша;
Өндірістік және мерзімді;
Бірэлементті және кешенді;
Ағымдағы және біржолғы;
2. Шешім қабылдау мен жоспарлау:
Өзгермелі және тұрақты;
Қайтарымсыз;
Жүктелген;
Шекті және өсетін;
Жоспарлы және жспарланбайтын.
3. Бақылау мен реттеу:
Реттелетін және реттелмейтін.
Сатып алынған немесе қолда бар ресурстарды кіріс келтірген шығындарға,
Өнімді шығарумен байланысты шығындар негізгілер болып табылады. Қосымша шығындар
Бірэлементі шығындарға бір қосылғыш кіреді. Кешенді шығындар, басқаша айтсақ,
Өзгермелі шығындар өнім өндірісі көлемі өзгергенде өзгереді, ал тұрақтылар
Жаңа басқару шешімдерімен өзгертіле алмайтын, жасалып қойған шығыстар қайтарымсыз
Жүктелген шығындар – ұйымның пайдалана алмаған пайдасы, яғни баламалы
Өсетін шығындар ретінде өнімнің қосымша партиясын өндіру мен
Жоспарланатын шығындарды өндіріс басталуына дейін есептейді, ал жоспарланбайтындарды тек
Реттелетін шығындарға жауапкершілік орталығының басшысы ықпал ете алады. Реттелмейтін
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыруда екі ұйымдастырушылық аспект бар: қолданылатын
Техникалық көзқарас өндіріс шығындардың тұрғысынан басқару есебін аналитикалық есеп
Басқару есебін ұйымдастыру, сонымен қатар есеп объектісіне байланысты, дәлірек
Пайдаланылған әдебиеттер
ҚР 2007 жылдың 28 ақпанындағы «Бухгалтерлік есеп және қаржылық
Типовой план счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов, Алматы,
Би Вандер Вил. Управленческий учет (с элементами финансового учета)
Дэвид Миддлтон. Бухгалтерский учет и принятие финансовых решений (Перевод
Друри К. Введение в управленческий и производственный учет (Перевод
Карпова Т.П. Управленческий учет. М. Аудит ЮНИТИ, 2010 г.
Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по Генеральному плану
Ластовецкий В.Е. Учет затрат по факторам производства и центрам
Назарова В.Л.,Жапбарханова М.С.,Фурсов Д.А.,Фурсова С.Д. «Басқару есебі». Алматы: экономика
Николаева С.А. Особенности учета затрат в условиях рынка: система
Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского
Управленческий учет – Учебное пособие, разработанное на основе стандартов
Яругова А. Управленческий учет: опыт экономический развитых стран. М.:
Нидлз Б. И др. Принципы бухгалтерского учета (Перевод с
Ержанов А.К.,Айтанасова Ә.К.,Жұманова Г.Ш.,Баянова М.С., Иматаева Ә.Е. Алматы: 2009ж.
3
4-сурет. Өтіп кеткен және кірген шығындар
Ағымдағы есепті кезеңнің пайда мен шығындар шотында шығыстар ретінде
Баланста актив ретінде тіркеледі және келесі есепті кезеңнің пайда
Өтіп кеткен
Кіретін
1*-сурет. Өндіріс көлемі мен өзгермелі шығындар сомасы арасындағы тәуелділік
100
1000
2000
3000
4000
Өзгермелі шығындар сомасы, теңге
2*-сурет. Тұрақты шығындардың жалпы сомасы мен өндіріс көлемінің арақатынасы
Тұрақты шығындардың жалпы сомасы, теңге
100
100
200
300
400
3*-сурет. Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындардың тәртібі
Бірлікке шаққандағь тұрақты шығындар, теңгемен
100
100
200
300
400
Шығындар