ЖОСПАР
Кіріспе 2
1 Қазақ халқының XVIII ғасырдың 20
Қарақұмдағы съезд 4
2. Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдары
3. Жоңғар басқыншылығына қарсы бүкілхалықтық тойтарысты
Бұланты маңындағы шайқас 12
Аңырақай шайқасы 15
Қорытынды 18
Қолданылған әдебиеттер тізімі 19
Кіріспе
Қазақ хандықтары XVIII ғасырдың басынан-ақ сыртқы
Қазақ және жонғар әміршілері арасындағы күрес
1 Қазақ халқының XVIII ғасырдың 20
Жоңғар қонтайшыларын жайылымдық жерлер мен оңтүстік
Қазақ және жоңғар хандықтары арасындағы күрес
Жоңғар экономикасының негізі орасан зор жайылымдық
Жонғар хандығынын әлеуметтік-таптық құрылымы қатаң иерархиялық
Жоңғар хандығына қарсы күрес Цин үкіметінің
Жоңғар хаңдығының XVII ғасырдың 90 жылдардағы
Сонымен, ұлы империя қысым көрсеткен Жоңғария
Сөйтіп тағы да, қазақ қоныстары жоңғарлар
XVII ғасырдың 80 жылдарынан бастап жоңғар
Жоңғарлардың Жетісуға ғана емес сонымен қатар
Жоңғарлармен жекелеген қақтығыстарға жауап ретінде 1702-1703
Енисей қырғыздарының Тянь-Шаньға қоныстану үрдісі XIII—XIV
1708 жылы қазақтар жоңғарлардың жаңадан басып
Қарақұмдағы съезд
1710—1711 жылдары жоңғар әскерлерінің ірі күштері
Съезге әлімұлы, байұлы және жетіру бірлестіктері
Ең ықпалды тұлға Тәуке хан болды.
Съездегі негізгі мәселе Жоңғар хандығына бірігіп
Бұған дейінгі оқиғалар жоңғарларды жеңудің оңай
Қазақ жасақтарына Бөгенбай жетекші болып сайланды.
Қарақұмдағы съезді әзірлеу барысында, аса бір
Нақты үміткерлердің бірі Қайып сұлтан болды.
Н.Г. Аполлова Қарақұмдағы билер мен батырлар
Бірақ Әбілқайырдың да бірқатар қадір-қасиеттері болды.
Төтенше сын. Қазақ жүздерінің күш-жігерін біріктіру
Бірақ жоңғарлардың соғыс қимылдары барған сайын
Келесі 1717 жылы соғыс оқиғалары одан
1708—1712 жылдар оқиғаларында қол жеткен жекелеген
1718 жылдың көктемінде жоңғарлар Жетісудан Арыс,
Бұл жағдайда батырлар бастаған қазақ жасақтары
Рас, XVIII ғасырдың басында жоңғар билеушілерінің
2. Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдары
1723 жылға қарай қазақ-жоңғар қатынастарындағы жағдай
XVIII ғасырдың бірінші ширегіндегі жоңғар басқыншылығына
Қазақтардың көптеген рулары мен қауымдары көшпелі
Жоңғарлар ірі-ірі жеті сына сияқты қозғалып,
Қаратауда, Арыс өзені алабында да ойран
Жоңғарлар өздерінің жолында ауылдарды талап-тонап, қазақ
XVIII ғасырдың 20 жылдарына қарай жоңғарлар
Үмбетей жырау өз толғауларында жоңғарлардың Баянауыл,
А.И. Левшиннің атап өткеніндей, «отарлар мен
Ұлы жүз бен Орта жүз қазақтары
Ақтабан шұбырынды жылдары Отан алдындағы өз
Жеңілістің жалпы жағдайын А.И. Левшин былайша
Аңыздарға қарағанда, Ұлы және Орта ордалар
Әр түрлі деректемелерге қарағанда, жоңғар басқыншыларының
Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Ел-жұртынан айырылган жаман екен,
Қара көзден мөлтілдеп жас келеді.
Мына заман қай заман? Бағы заман,
Баяғыдай болсайшы тағы заман.
Атадан ұл, енеден қыз айырылды,
Көздің жасын көл қылып ағызамын.
Мына заман қай заман? Қысқан заман,
Бақыт құсы алаштан ұшқан заман.
Көк аспаннан топырақ, шаң борады,
Күні суық қаңтардан, қыстан жаман.
Жоңғарлардың шапқыншылығынан Сырдарияның орта ағысы жағаларындағы
Нақ сол 1723 жылы жоңғар феодалдары
Батысқа босқындардың жаңа толқыны қаптады. Кіші
Жоңғарлар тықсырған қазақтар Сырдарияның орта ағысына
Қазақтардың батысқа қарай жаппай жөңкілуі Жайық
Сол кезде Әбілқайыр мен оның жақындарының
Жоңғар және Қалмақ хандықтары қазақтарға шығыс
Осы жанжалдар мен қайшылықтардың бәрін Ресей
1723-25 жылдардағы жоңғарлар шапқыншылығынан қырғыздар, өзбектер,
Қазақ хандығы орасан зор Жоңғар империясының
3. Жоңғар басқыншылығына қарсы бүкілхалықтық тойтарысты
Жоңғар басқыншылығы ұшыратқан бүкілхалықтық қасірет қазақ
Сөйтіп халықтың қырып жойылуына жол бермеу
Аса көрнекті билер Қазыбек, Төле, Әйтекенің
Жеке басының қасиеттері, қазақ қоғамының ішкі
1723 жылғы жеңіліс қазақ халқының еркі
1724 жылдың өзінде-ақ қазақтар Әбілқайырдың басшылығымен
1725 жылы басқыншыларға алғаш рет елеулі
Асқан зор апат кезеңіндегі халық аңыздарын
Қазақ жасағының бірқатар басымдықтары болды. Ең
Енді қазақ жасақтары Сырдарияның төменгі ағысы
1726—27 жылдарға қарай сұлтандар мен билер
1726 жылдың күзінде Бадам өзені маңындағы
Съезде негізгі мәселе басқыншы жауға бүкілхалықтық
Съезде талқыланған маңызды мәселенің бірі —
М. Тынышбаевтың бағалауы бойынша, 1726 жылдың
Қожаберген жырау «Елім-ай» дастанында «Сайланды Әбілқайыр
Осында, Ордабасында Әбілқайыр қазақ жасағының қолбасшысы
Қазақ қоғамының тастүйін жігерленген көтеріңкі рухы,
«Ақтабан шұбырындыдан» кейін қазақ батырлары жеткен
«Дұшпаннан көрген қорлығым
Сары су болды жүрекке,
Он жетіде құрсанып,
Қылыш ілдім білекке
Жауға қарай аттандым
Жеткіз деп құдай тілекке!» — деп
Бұланты маңындағы шайқас
Қазақтар Орталық Қазақстанның орасан зор аумағын
XVII ғасырдың аяғы XVIII ғасырдың
Ұлытаудың таулар жүйесіне иелік ету соғыс
20-25 мың атты сарбаздан тұратын қазақ
Батыс Сібірдің 1920 жылы он шақырымдық
Бұланты шайқасы қазақ жасақтарының жеңіске деген
Қазақ жасақтарының жаугершілігі туралы Я. Гавердовский:
Қанжығалы Бөгенбай Ақшаулы (1680-1778) қолбасшы,
Қаракерей Қабанбай (Ерасыл) Қожағұлұлы (1691—1769) —
Қабанбайдың әйелі Гауһар (Малайсары батырдың қарындасы)
Шақшақ Жәнібек — қолбасшы, мемлекет қайраткері,
Тама Есет қолбасшы, тама руының ақсақалы,
Бәсентиін Малайсары Тоқтауылұлы — қолбасшы, бәсентиін
«Ал кейде олар жау тобырына сұрапыл
Қолбасшы, батыр Қанжығалы Бөгенбай өзін тамаша
Көрнекті фольклоршы, этнограф Ә. Диваев біздің
Қамыстың басы майда, түбі сайда,
Жәнібек Шақшақұлы болат найза,
Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда,
Ер жігіттің ерлігі осындайда.
Бөкейді айт Сағырменен Дулаттағы,
Деріпсәлі, Мандайды айт Қыпшақтағы,
Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын
Сары менен Баянды айт Уақтағы.
Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт,
Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгенбайды айт,
Найзасының ұшына жау мінгізген
Емәнәлі Керейде ер Жабайды айт.
Басқа бір жырау Ақтамбердінің мына өлеңі
Жауға шаптым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап,
Дұшпаннан көрген қорлықтан
Жадынды жүрек қан қайнап,
Ел-жұртты қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап.
Ә. Диваев өз зерттеулерінде, атап айтқанда,
Бұлантыдағы және басқа да бірқатар шайқастардың
Алайда оқиға мұнымен біткен жоқ. Аттылы
Бұланты-Білеуті жеріндегі жеңістің зор маңызы болды.
Қазақ жасақтарының Бұланты—Білеуті маңындағы жеңісінің тағы
Аңырақай шайқасы
Жоңғар басқыншылығына қарсы қазақ халқы Отан
Аңырақай шайқасының уақыты туралы мәселеге келгенде
Соңғы жылдардағы тарихи әдебиетте Итішпес Алакөлдің
1997 жылы Аңырақай ғылыми экспедициясы (басшылары:
Көлдің картасын Аңырақай шайқасынан кейін 180
Осындай сорлардың бірінде, Қошқарбайтұз деген жерде,
Қоныс аудару басқармасы экспедициясының материалдарында Алакөл
Алакөл мен Аңырақай таулары арасында әредік
Аңырақайдың шығысында Қарой алабы жатыр. Аңырақай
Шу-Іле су айырығының жоталары мен шоқылары
Аңыракай экспедициясы (1998 жылғы қыркүйек) Буырыл
Сонымен Хантау таулары мен шоқылары аласа,
Бүкіл қазақ жасағы алдын ала ұрысқа
Жау тылында Ақсүйек сай болды. Оған
М. Тынышбаев өз замандастарының назарын қазіргі
Сонымен Аңырақай шайқасының ұрыс қимылдары болған
Балқаштың Солтүстік-батыс жағында өзеннің өзі жағынан
1730 жылы жазға салым қазақ жасақтары
Аңырақайдағы шайқаска Әбілқайыр хан басшылық етті.
Шайқас жекпе-жекпен басталды. Жоңғарлар жағынан ортаға
Шайқастың сәтті басталуы қазақ жауынгерлерін жеңіске
Аңырақай шайқасында жеке ерлігін және ұйымдастырушылық
Әйгілі Бұқар жырау 28 толғау жырында
20-жылдардың екінші жартысындағы шайқастарға ақын әрі
Қорытынды
Қазақ батырлары мен қатардағы жауынгерлерінің ерлігі
Қаратаудың, Ұлытаудың таулы аудандарын, Сарыарқа мен
Аңырақай шайқасы халық санасындағы бетбұрыс болды.
Бұл күрестің ерекше маңыздылығын сол кездің
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1-том Алматы “Атамұра” 1996ж
Түрік халық тарихы Алматы “Білім” 1996ж
Көне тарих 103-108 б.
Түркістан халық энциклопедиясы Алматы 2000ж
1