МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ...............................................................................................................................3-6
Негiзгi бөлiм
1 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға қылмыстық құқықтық сипаттама
1.1. Банк қызметi саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың
1.2. Банк қызметi саласындағы жеке қылмыстар үшiн жауапкершiлiк
а) Заңсыз банктiк қызмет..................... ..................... ........................................11-26
ә) Заңсыз жолмен алынған ақша қаражаттарын немесе өзге мүлiктi
б) Несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану
в) Несиелiк берешектi өтеуден әдейi жалтару
г) Бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртiбiн бұзу
д) Жалған ақша карточкалары мен өзге төлем және есеп
е) Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
2 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға криминологиялық сипаттама
2.1. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың динамикасы, жалпы жағдайы мен
2.2. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың себептерi мен шарттары..............33-37
2.3. Банк қызметі саласындағы қылмыскердiң тұлғасы ..........................................38-43
2.4. Банк қызметi саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары. ................44-59
Қорытынды..................... ..................... ..................... ..................... ............................50-51
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ..................... ..................... ......................................52-53
КІРІСПЕ
Қазақ мемлекетi тарихы тұсында алғаш рет 1991 жылы 16
Бүкiл халықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам,
Бiрнеше он жылдықтар бойы сақталған «социалистiк» қоғамдық қатынастан «нарықтық»
Басқа сапалық құқықтық және әлеуметтiк жүйеге өту кезеңi бойынша
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерiстерге сәйкес мемлекеттiк таразаланған саясатымен қолдау
Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтардың қылмыстардан тұрақты өсу тенденциясы қоғамдағы
Соңғы он жылдықта республикамыздағы қылмыстардың жалпы саны төмендегiдей көрiнедi.
1995 ж. – 183913, 1996 ж. – 183977, 1997
Жоғарыда келтiрiлген нақты тiркелген көрсеткiштерден қылмыстылық санының соңғы жылдары
Кейбiр iзденушiлердiң пiкiрiнше, экономикалық қылмыстардың өсу себебiне мыналар жатады:
Экономикалық қылмыстарың ерекше «ядросы» банктiк қылмыстар болып табылады. Себебi
Банктiк қылмыстардың қауiптiлiгi ұлттық байлықтың шетелге кетуiмен тағыз байланысты.
Банктiк қызметтегi қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгiн тек экономикалық шығындармен ғана
Банк қызметiндегi қылмыстың қоғамдық қауiптiлiгiнiң келесi қыры – оның
Зерттелiп отырған саладағы криминолады жағдайлар құқық қорғау және бақылаушы
Бүгiнгi таңда банк қызметiндегi қылмыстылықтың алдын алудың криминологиялық негiзiнiң
Жалпы және арнайы әлеуметтiк, сондай – ақ қылмыстық құқықтық
Сондықтан да Қазақстан Республикасы ел Президентiнiң «Елдiң жағдайы мен
«Мыналарды жасау қажет:
шаруашылық субъектiлерiнiң банктiк несие алуына мүмкiндiк бередi;
мемлекет қарыздарын кезектiлiкпен жоюдың кешендi шараларын жүргiзу экономикадағы қарыздарды
экономиканың өсуiне, мемлекет қатынасы түсетiн және азаматтарға тiкелей пайдалы
Бұл жағдайда зерттеу тақырыбының өзектiлiгi құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты банктiк қылмыстармен күресу шараларының жүйесiн анықтау
Аталған мақсатқа жетуде төмендегiдей мiндеттер туындайды:
Тұтас банктiк қылмыстарды зерттеу;
Банктiк қылмыстардың себептерiн анықтау;
Банктiк қылмыстардың алдын алу шараларын тану;
Банк қызметiндегi жекеленген қылмыстардың құрамын сипаттайтын негiзгi белгiлерге тоқтау;
Iздену жұмысын жүргiзуге материалистiк диалектика, әлеуметтену, қылмыстық құқық және
Жүмыс процесiнде жалпы – логикалық, заңды, статистикалық, әлеуметтiк және
Дипломдық жұмыстың нормативтiк базасын Қазақстан Республикасы Коституциясы,
Жүмыс нәтижелерiн банктiк қылмыстармен күрес шараларын әрi қарай жетiлдiруге,
Зерттеу жұмысы кiрiспе, екi тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттiр тiзiмiнен
1 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға қылмыстық құқықтық сипаттама
1.1 Банк қызметi саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың
Құқықта экономикалық қылмыстар деген ұғым кездеседi. Экономикалық қылмыс жаңа
Экономикалық қылмыс ұғымы туралы ғылымда бiрнеше пiкiрлер бар. Бу
Ал, Тiлечиева Г.Д. экономикалық қылмыстарға төмендегi белгiлердi жатқызады:
олардың экономикалық - шаруашылық механизмдермен байланыстылығы;
қылмыспен қолсұғылатын экономикалық қатынас жүйесiндегi тұлғалар ғана қылмыстың субъетiлерi
Аталған белгiлер шынында да экономикалық қылмыстарды толық сипаттай алады.
Экономикалық қылмыстар заңды шаруашылық жүргiзу қызметiн бұзады. Қылмыскер өзiне
Д.Д. Дженаро мен Э. Бетерс: «Экономикалық қылмыстар – байлық
материалдық игiлiктердi тарату үшiн (пайдакүнемдiк) жасалуы;
жәбiрленушiлердiң ұжымдылығы және белгiсiз болуы;
ұзақ, жүйелi;
мемлекеттiң, кәсiпкердiң және жеке азаматтардың мүддлерiне шығындардың келуi.
Автор өз еңбегiнде экономикалық қылмыстар мәселесiн көтередi, шығын келген
Жаңа қылмыстық кодекстiң қабылдануымен экономикалық қызметтегi қылмыстық құқықпен қорғалынатын
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар - материалдық және басқа
Экономикалық қызмет саласындағы кәсiпорындарда сол қызмет процесiнде қалыптасқан бiрыңғай
Осы тарауға жататын бiрқатар қылмыстардың мiндеттi түрдегi нышаны –
Қарастырылатын қылмыстың көбiсiнiң объективтiк жағы қылмыстың жасалуымен сипатталады. Кейбiреулерi
1)кәсiпкерлiк саладағы және экономикалық қызметтiң басқа да саласындағы қылмыстар:
2)ақша – несие саласынағы қылмыстар: несиенi заңсыз алу
3)қаржылық қызмет саласындағы қылмыстар: акциздiк алым маркаларын қолдан жасау
4)сауда және халыққа қызмет көрсету саласындағы қылмыстар: көпшiлiк сауда
5)экономикалық қызмет саласындағы басқа да қылмыстар: компьютерлiк ақпаратқа заңсыз
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жекеленген түрi банктiк қылмыстар деп
Банк қызметi саласындағы қылмыстылыққа заңсыз банктiк қызмет (ҚР ҚК
1.2 Банк қызметi саласындағы жеке қылмыстар үшiн жауапкершiлiк
Заңсыз банк қызметi
ҚР ҚК 191 – бапта келтiрiлген қылмыстық - құқықтық
Заңсыз банктiк қызметтiң (191 - бап) құрамы заңсыз кәсiпкерлiк
Азаматтар мен заңды тұлғалардың банктiк қызметi мiндеттi түрде мемлекеттiк
Банктiк қызмет мына актiлермен реттеледi: ҚР Президентiнiң 1995 жылғы
Банктiк қызметтiң (банктiк операциялардың) кейбiр түрлерiн лицензиялау тұтынушы мүддесiн
Егер, мына нашандардың бiреуi болса:
тiркелмеген;
арнаулы рұқсат (лицензия) құжат болып, бiрақ ол алынбаған;
лицензиялау шарты бұзылған болса банктiк қызмет заңсыз деп таңылады;
Бұл қылмыстың құрамы болуы үшiн заңсыз банктiк қызмет азаматтарға,
Қылмыс жасаған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген айлық есептiк
Субъективтiк жағынан қасақана жасалынды. Айыпты адам өзiнiң банктiк қызметтi
Бұл қарастырылып отрыған қылмыстың субъектiсi – жасы 16 -
Заңсыз банктiк қызмет қылмыстың сараланған түрi деп саналады, егер
Ұйымдасқан топ - қылмыс жасау үшiн жақсы ұйымдасқан, қылмыстың
Айлық есептiк көрсеткiштен екi мың есе асатын табыс ерекше
Егер адам бұрын ҚК – тiң 190 немесе 191
Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлiктi заңдастыру
Заңсыз жолмен тапқан ақшаны заңдастыру, яғни «лас ақшаны тазарту»
«Ақшаны тазартқанда» қылмыскер өз әрекетiне заңдылық кейiп беру үшн
Ұйымдасқан қылмыстың мақсаты – алынған табысты негiзгi бөлiгiн сыбайластық
Сарапшылардың болжамы бойынша халықаралық қылмыстық ұйымның ақшасы – әр
Қылмыстық жолмен табылған «ақшаны тазарту» оның кiмге тиесiлi екенiң
Ұйымдасқан қылмыстың табысы болуы оның «ақшаны тазарту» қабiлетiне негiзделген.
Заңсыз қаржыландырылатын кәсiпорындар бәсекенi тұншықтырады.
Қоғамға түсетiн салық салмағы артады.
Тiкелей банктiк құрылымдар арқылы қылмыстық жолмен табылған ақшаны тазартудың
Банк операциялары мен бақылау жасау практикасының ережелерi бойынша Б¦¦
Бiрқатар елдерде жасырын банк есептерiнде тыйым салу жөнiнде шара
Уругвайда орнаған жаңа тәртiп бойынша, шыққан тегi күдiк тудыратын
Бұл елде бұрын орын алған салым құпиясы және банкрлердiң
АҚШ – та банк құпиясы туралы заң жұмыс iстейдi,
АҚШ – тың «Жасырын ақша қаражатын инвестициялау жөнiндегi операциялар
Швецияда құралған арнайы қаржы полицияның мiндетi - қару –
Бұл өзектi мәселенi шешу үшiн Қазақстан дүниежүзiлiк қауымдастықпен тығыз
Мұндай қызмет Б¦¦ шеңберiнде үйлестiруге талпыныс Бас хатшысының Экономикалық
Ақшаны тазартумен күрестi қылмыстық жазалау саясаты, ең алдымен, ұйымдасқан
Қылмыстық қызметтен түскен табысты анықтау, алу және тәркiлеу туралы
а) материалдық құндылықтың заңсыз екендiгiн жасыру немесе негiзгi құқық
б) материалдық ұндылықтың немесе оған тиесiлi құқықтың жаратылысын, тегiн,
в) материалдық құндылықты сатып алуды, иемденудi немесе пайдалануды, егер
Қылмыстың тiкелей объектiсi - қаржылық - несиелiк қатынастар, сондай
Қылмыстың заты – бiлу тұра қылмыстық жолмен алынған ақша
Қылмыстық қызметтен анықған табысты тазарту, анықтау, алу және тәркiлеу
«Мүлiк» терминi – заттың немесе заттық емес, қозғалатын немесе
Ақша қаражаты түсiнiгiне ұлттық та, шетелдiк те валюта, қолма
Объективтi жағы:
1) бiле тұра заңсыз жолмен алынған ақша қаражатымен немесе
Мысалы, бағалы қағаздарды шығарумен байланысты қаржылық операциялар жасау,
2) басқа мәлiметтер жинау. Қазақстан Республикасы Азамттық кодексiнiң 147
3) ақша қаражатын немесе басқа мүлiктi кәсiпкерлiк немесе басқа
Кәсiпкерлiк – өз меншiгiндегi, қарыға алған және басақа қаражаттар
Басқадай экономикалық қызмет дегенiмiз, мүлiктi, оның iшiнде, ақша қаражат
Субъетивтiк жағы: кiнәнiң формасы - қасақана жасағандық. Ең басты
ҚК – тiң 193 – бабының 2 – бөлiгi
егер қылмысты:
адамдар тобының алдын алу сөз байласуы бойынша;
әлденеше рет;
адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаған болса.
Қызмет бабын пайдалану дегенiмiз – мемлекеттiк билiк органының лауазымды
Қылмыстың субъектiсi – жасы 16 - ға толған, есi
Заңсыз жолмен табылған ақша қаражаты немесе басқадай мүлiк нақты
Ондай мүлiктi заңдастыруға бiле – тұра көмек көрсетушi адамдар,
193 – баптың 3 – бөлiгi ұйымдасқан топ, қылмысты
Ұйымдасқан топ, қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) түсiнiгi ҚК -
Iрi мөлшер түсiнiгi ҚК – тiң 193 – бабының
Несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану
Бұл қылмыстың негiзгi тiкелей объектiсi – банктердң және есиелiк
Қылмыстың қосымша объектiсi - ақша қаражаты немесе тауар
Бұл қылмыстың объективтiк жығы әрекет арқылы да, яғни несие,
Қылмыстың құрамы – материалдық. Несиенi заңсыз алу бұл iс
Бұл қылмысты алаяқтық түрiндегi ұрлықтан бөлектеп алу қажет, себебi,
Қылмыс салдарының қоғамдық қауiптiлiгi тұрғысынан алғанда айыпкердiң кiнәсi ниет
Қылмыс субъектiсi – арнаулы жасы 16 - ға толған,
Бұл қылмыстың сараланған түрiнiң мәнi – мемлкет кепiлдiгiмен берiлген
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 сәуiрдегi «Бюджет жүйесi туралы»
Мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несие дегенiмiз – несие салушы белгiленген
Мемлекет кепiлдiгiмен берiлген несиенiң ерекшелiгi – оның қайтаратылығында.
Несиенi тiкелей өз мақсатында пайдаланбау дегенiмiз – оны несие
Несиелiк берешектi өтеуден әдейi жалтару.
Бұл қылмыстың негiзгi тiкелей объектiсi – банктердiң және басқа
Қылмыстың қосымша объектiсi – несиенi берушiлердiң мүлiктiк мүдделерi.
Қылмыстың заты – несиелiк берешек.
Несиелiк берешек дегенiмiз – несие берушiге белгiлi бiр мерзiмде
Қылмыстың объективтiк жағы iрi мөлшердегi несиелiк берешектi өтеуден әдейi
Айыпкердiң іс – әрекетiн осы бап бойынша саралау үшiн
Қылмыс құрамы – формальды. Бұл қылмысты анықталады деп санау
Бұл қарастырылып отырған қылмыстың субъективтiк жағы – тiкелей тиет
Қылмыс субъектiсi – арнаулы – 16 - ға толған
Бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртiбiн бұзу
Мемлекет экономикасының маңызды салаларының бiрi – бағалы қағаздар рыногы,
Бұл қылмыстың тiкелей объектiсi – бағалы қағаздардың эмиссиясына байланысты
«Бағалы қағаздар рыногы туралы» заңға сәйкес эсиссия дегенiмiз –
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi бағалы қағазды белгiленген нысаны мен
Қылмыс заты – эмиссия проспектiсi немесе бағалы қағаздар шығару
Эмиссия проспектiсi дегенiмiз – эмитент, оның қаржылық жай –
Барлық қағаздарды шығару жөнiндегi есеп дегенiмiз – эмиссиялық бағалы
Бұл қылмыстың объективтiк жағы – көрiнеу жалған ақпатар бар
«Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заңның 22 – бабына сәйкес
Бұл қылмысты жасағанда айыпкер осы қылмыстың жалған бар затын
Жалған ақпарат дегенiмiз – потенциалдық инвесторлардың мүддесiне қатысты эмитент
Бұл қылмыстың құрамы - формалды, яғни бағалы қағаз шығару
Бұл қылмыстың субъективтiк жағын тiкелей түрдегi кiнәмен сипатталады. Айтылып
Қылымыстың субъектiсi - арнаулы - көрiнеу жалған ақпарат бар
Жалған төлем карточкалары мен өзге төлем және есеп айырбастау
Бұл қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi сол - төлем карточкаларымен өзге
Қылмыстың объектiсi - заңды тұлғаның экономикалық дербестiгi, экономикалық тәуелсiздiгi,
Қылмыстың объективтiк жағы бағалы қағаздар болып табылмайтын жалған төлем
Жасағанда толтырылған немесе толтырылмаған төлем карточкаларының (дүкендердi, мейрамханаларда қолма
Бұл құрамдағы қылмыс заты, сонымен қатар, өз шотына белгiлi
207- баптың диспозицисынан туындайтын, қылмыстық жауаптылық үшiн мiндеттi шарт,
Субъективтiк жағынан бұл қылмыс тiкелей ниетпен жасалады. Айыпты бағалы
Қылмыстың субъектiсi - жасы 16 - ға толған, есi
Бұл қылмыстың сараланған нышандары - бiрнеше рет жасау және
Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1995 жылғы 30 наурыздағы «Қазақстан Республикасының
Жалған ақша немесе қағаздар жасау немесеғ сату әрекетi үшiн
Қылмыс заты - жалған ақша немесе құнды қағаздар.
Ақша дегенiмiз - Қазақстан Республикасының және шет мемлекеттердiң ақша
Бағалы қағаз белгiленген нысан мен мiндеттi реквизитердi сақтай отырып,
Бағалы қағаздар Қазақстан Республикасының валютасында да, шетелдiк валюта бола
Бұл қылмыстың объестивтiк жағы үш балама әрекеттердi жасаумен сипатталады
Жасау дегенiмiз - осы қылмыстың заттарын толық немесе жарым
Жалған ақша және бағалы қағазрад тiкелей қолмен де, техникалық
Сақтау дегенiмiз - жалған ақшаны және бағалы қағаздардың айыпты
Сату дегенiмiз - жалған ақшаны және бағалы қағаздардың айналымға
Қылмыстың құрамы - формалды. Осы үш әрекеттiң бiреуi жасалған
Бұл қылмыстың субъективтiк жағы - тiкелей ниет түбiндегi кiнә.
2 Тарау. Банк қызметi саласындағы қылмыстарға криминологиялық сипаттама.
2.1 Банк қызметi саласындағы қылмыстардың динамикасы, жалпы жағдайы мен
Қылмыстылық мәселесінің тарихы адамзат цивилизациясынан бастау алады. Қылмыстылық ұғымы
Қылмыстылықты әлеуметтік құбылыс ретінде қарасақ, ол әлеуметтік қайшылықтардың нәтижесінде
Қылмыстылық заң актісімен ретеетін қылмыстар қылмыстылықтың құрайтын болғандықтан, ол
Сонымен қылмыстылық дегеніміз белгілі уақыт аралығында мемлекеттегі қылмыстардың жиынтығы
Қылмыстылықтың әлеуметтік мазмұның, оның қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесі
Ал, М.М. Бабаеваның пікірінше, «Қылмыстылықтың қоғамға қауіптілігі – бұл
Қылмыстылықтың қоғамға қауіптілігінің негізгі блгісі оның зардабы болып табылады.
М.М.Бабаев қалмыстың зардабына мына белгілер сипаттайды деп есептейді:
интенсивтілік;
динамика;
қылмыстарды ашудың ауырлық дәрежесі;
қылмыстың салыстырмалы түрдегі даралығы.
Жалпы криминологияда қылмыстылықты оның динамикасын, жалпы жағдайы мен құрылымы
Егер Қазақстан Республикасындағы жалпы және экономикалық қылмыстарға соңғы жылдардағы
2003 жылы 4169 экономикалық қылмыстардың 802 – і банк
Қылмыстылықтың алдын алуда құқық қорғау органдарының қылмыстылық істерді дер
Егер пайыздың көрсеткішіне келсек, жалпы қылмыстың 1998 жылы -
Ал экономикалық қылмыстардың 1998 жылы - 64%, 1999 жылы
Банк қызметі саласындағы қылмыстардың соңғы жылдардағы орташа ашылу деңгейі
банк тәжірибесінде жаңа технологиялар мен техникалық құралдардың кеңінен қолданылуы;
матенттіліктің кездесуі;
ұйымдасқан қылмыстық топтар мен кәсіби қылмыскерлердің банк қызметі саласындағы
Латенттілік, қылмысты құбылыстар туралы ресми мәліметтердің тіркерілмеу мәселесі барлық
Ал, Ю.В.Вышевский мен А.А.Конев болса, латеиттік қылмыстарды құқыққорғау органдарының
А.И.Алексеев пен А.И.Роша латенттік қылмыстардың табиғи латеиттілік, жасанды латеиттілік
Банктік қызмет саласындағы табиғи латенттілік негізгі себептеріне мыналар жасады:
өз несие ұйымдарының беделік сақтап қалу және өз клиенттеріне
құқық қорғау органдарының қылмысқа тиімді әсер ете алатынына сенім
легалды несие ұйымдарының шаруашылық қызметіне құқық қорғау органдарының кедергі
ұйымдастыру – нұсқау және әкімшілік шаруашылық міндеттерді атқаратын несие
Латенттік қылмыстардың жалпы санын қолда нақты мәліметтердің болмау салдарынан
Жасанды латенттіктің негізгі себебіне құқық қорғау органы қызметшілерінің ойынша,
Соңғы уақытта тергеу іс – тәжірибесінде қылмысты жасады деп
Ал банктік қылмыстарда шектеулі жағдайлардың латенттілігіннің деңгейі жоғары емес.
Талап –есеп операцияларын жүзеге асыруда ақша құралдарын ұрлаудың кеңінен
Чек дегеніміз чек иесінің есебінен көрсетілген соманы төлеудің несие
Қазіргі танда чектерді қылмыскерлер фиктивті (жалған) ұйымдар мен кәсіпорындардың
Чектердің көмегімен ақша ұрлауға құқықтық қорғау дәрежесінің төмен болуы,
Сараптамашылардың пікірі бойынша, төлем – есеп операциясының кез –
Кесте 1- ҚР жалпы, экономикалық және ҚР ҚК 206
Жылдар Барлық қылмыстар Экономикалық қылмыстар 206-бап
1998 142 100 3593 871
1999 139 431 3538 866
2000 150 790 5292 639
2001 152 168 5622 590
2002 15 099 6033 797
2003 12 682 4169 844
2004 14 698 5475 837
Кесте 2- ҚР жалпы, экономикалық және ҚР ҚК 206
Жылдар Барлық қылмыстар Экономикалық қылмыстар 206-бап
1998 94 832 2 296 119
1999 103 041 2 119 252
2000 111 922 3 223 214
2001 118 383 4 256 163
2002 10 737 4 093 160
2003 9 972 2 485 105
2004 9 868 2 925 110
Кесте 3-ҚР банк қызметі саласындағы қылмыстардың 2000 жылғы күйі.
ҚР ҚК қылмыстар Тіркелген қылмыстық істер саны Сотқа жіберілген
191-бап 5 2 2
193-бап 17 4 5
194-бап 39 10 18
195-бап 14 5 8
202-бап 1 0 0
206-бап 639 205 214
207-бап 37 16 19
2.2 Банк қызметі саласындағы қылмыстылықтың себептері мен қылмыстылыққа жол
Кез келген құбылыстың пайда болуын сипаттайтын жалпы категория “детерминация”
Себепті байланыс - детерминация туралы ілімнің негізгі түрі, ядросы.
Себептілік - детерминацияның ішкі мазмұны, мәні. Себепті байланысқа мыналар
60 жылдары криминология тек қылмыстылықтың күйі, жолдары мен құралдары
Ғалымдар қылмыстылықтың әмбебап себептерін анықтауға тырысқан. Түрлі жағдайларға қарамастан
Қылмыстылықтың себептері әлеуметтік әдебиеттерде екі бағытта түсіндіріледі: әлеуметтік және
Қылмыстылықтың себептері ұғымына қатысты түрлі көзқарастар бар. Бір ғалымдар
Ғылыми еңбектерде “қылмыстардың себептері” мен “қылмысқа жол беретін жағдайлар,
Қылмыстылық себептері мәселесін дұрыс, нақты шешудің жолы оны ғылыми
Құқық қорғау органдарына кадрлар даярлау мәселесі ертеден-ақ айтылып келе
Қылмыстардың өсуіне құқық қорғау органы қызметшілерінің тиісті дәрежеде құқықтық
Экономикалық сипаттағы факторлар И.И.Карпецтің ойынша, қоғамдағы кез келген өзекті
Әлемдік даму дәрежесіне жетпеген елдердің ішкі нарықтық құны әлемдік
Сонымен қатар, ақша – несие саясатындағы есепсіздік халықтың тұрмыс
Қаржы рыногында тауырлы – материалдық құндылықтармен қамтамасыз етілмеген несие
Аталған мән – жайлар заңсыз банктік мәліметтердің жасалуына толық
Құқықтық сипаттағы факторларға маналарды жатқызуға болады:
банк саласындағы кәсіпкерлік қызметтерді реттейтін нормативті базаның жетілмеуі;
құқық қорғау органдарының қызметін реттеітін нормативті базалардың жетілмеуі;
банк қызметі саласына құқық қорғау органдарының жеткілікті дәрежеде әсер
қылмыстық нормалардың (аталған қылмыс бойынша) жетілмеуі.
Банк қызметі саласына құқық қорғау органдарының жеткілікті дәрежеде әсер
Мұның себебі банк қызметі саласындағы қазіргі криминалды жағдайдың жаңғыруы
Әлеуметтік – психологиялық сипаттағы факторларға мыналар кіреді:
банк қызметі салысының криминализациялануы;
қазақстандықтардың мүмкіндігі мен қазіргі психологиялық – физиологиялық жағдайларының сәйкес
Соңғы жалдардағы қоғам мүшесінің жаңаша көзқарастың рухани баға беруі
Сарапшылардың айтуынша, жалпы халықтың 98% заңсыз күй кешсе, 85%
Соңғы жылдардағы адамның психофизиологиялық адаптацилануына байланысты қиындықтар туындауда. Заңгерлердің
Банк қызметі саласындағы қылмыстардың қатарындағы 206 және 207 баптары
2.3 Банк қызметі саласындағы қылмыскер тұлғасы
Қылмыскер тұлғасы - бұл ең алдымен қылмыс субъектісінің тұлғасы.
Қылмыскер тұлғасымен толық танысу үшін қылмыс субъектісінің қылмыстық құқықтық
Қылмыскерді екі бағытта түсінуге болады: бірі - адамның белгілі
Криминологияда қылмыскер тұлғасы келесі белгілермен сипатталады:
әлеуметтік-демографиялық;
табиғи-психологиялық (әлеуметтік және антиәлеуметтік бағыты, құндылықтарды жобалаудың жүйесі, негізгі
әлеуметтік жүріс-тұрыс (әлеуметтік топпен арақатынасы -өндірістік ұжыммен, отбасы, оқу
Ведерников Н.Т. тұлғаға тән қасиеттерді екіге бөледі: а) тұлғаны
Адамның жасы, жынысы, отбасы және тұрмыстық жағдайы, мамандығы сияқты
Қылмыскер тұлғасына қылмыстық құқықтық сипаттама қылмыстық құқықтық категорияларға негізделеді.
Сонымен, қылмыскер тұлғасы дегеніміз қылмыс жасаған тұлғаның әлеуметтік
Қылмыскер тұлғасы - жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды
Кузнецова Н.Ф. қылмыстылықтың тікелей себебін субъективті фактор: индивидттердің әлеуметтік
Ал, Стручков Н.А., қылмыстарды себебін адам санасынан іздеуге тырысады,
Яковлев А.М. болса, қоғамдағы қайшылықтарды тудыратын қажеттіліктер, әдет, яғни
Бұл механизімнің звеносы сыртқы ортаның әсері;
Қылмысқа алып келетін белгі бір ішкі жағдай;
Қылмыстық әрекет жөніндені акт.
Бұл жоғарыда аталған жағдайлар қылмыскерге тән қасиеттерді анықталатын жағдайларды
Криминологияда қылмыскерді жеке басын анықтауда түрге бөлудің маңызы зор.
Рационалды кәсіпкерлер үшін ақша табу мақсат емес, ол еңбек,өндіріс
Ал, Мавантюрлі, саудаға түсетін кәсіпкерлердің типі бөлек. Мұндай кәсіпкерлердің
Енді өзіміз зерттеп отырған банктік қызмет саласындағы қылмыскерлерге келетін
пайдакүнем – тұрақты;
пайдакүнем – қарама – қайшы;
падакүнем – ситуацияны.
Пайдакүнем тұрақты типте банк қызметі саласындағы қылмыскерлердің қатігездік қанына
Пайдакүнем – тұрақсыз типтегі банк саласындағы қылмыскерлер қылмыстық жауаптылықтан
Пайдакүнем – ситуациялық типтегі банк қызметі саласындағы қылмысты алғаш
Банк қызметі саласындағы қылмыскер ақылдық айлакерлік, сабырлық құлын, өнертапқыштық,
Қазақстан Республикасында қылмыс жасағаны анықтанған тұлғалар жөнінде 1998 –
Бұл көрсеткіштерден ҚР аумағында 1998 – 2004 жылдар арасында
Банк саласындағы қылмыс жасағаны анықталған тұлғалардың 1/7 – і
Банк қызметі саласындағы қылмыскерлер арасында кәмелетке толмағандар саны орта
Аталған қылмыстарды көбіне 20 жастан жоғары 54 – тен
Банк қызметіндегі қылмыстардың орта есеппен алғанда 48,6%-ы жұмыссыздар, коммерциялық
Кесте 5-ҚР барлық қылмыстары бойынша 1998 – 2003 жылдар
Жыл Анақталған қылмыскерлер Азаматтық Әйел
Барлығы Қылмыстық жауатылыққа тартылған Босатылғандар ҚР ТМД
1998 82 296 8152 7775 80651 2149 134
1999 90 677 76464 14213 88314 2006 105 9062
2000 92 348 86129 6219 90299 1787 86 8833
2001 103 471 91250
2002 64 829 64829 173
2003 78698 75699
Кесте 6-1998 – 2001 жылдардағы экономикалық қызмет саласындағы қылмыскерлер
Жыл Анақталған қылмыскерлер Азаматтық Әйел
Барлығы Қылмыстық жауатылыққа тартылған Босатылғандар ҚР ТМД
1998 2373 1974 399 2258 102 4 1222
1999 802 563 239 760 33 7 335
2000 517 452 65 498 19 0 190
2001 3870 2948 922 3737 120 7 1818
Кесте 7 -1998 – 2003 жылдардағы ҚР ҚК 206-бабы
Жыл Анақталған қылмыскерлер Азаматтық Әйел
Барлығы Қылмыстық жауатылыққа тартылған Босатылғандар ҚР ТМД
1998 124 121 3 117 7 0 19
1999 229 175 54 208 20 0 43
2000 158 152 6 150 8 0 18
2001 128 106 22 117 8 0 18
2002 124 101 23 112 11 1 18
2003 0 84
3
Кесте 6-2001 жылғы қылмыскерлер туралы мәліметтер
Банкқызметісаласындағықылмыстар Қылмыс түрлері Барлығы Жауаптылыққа тартылғандар босатылғандар ҚР
191 б. 4 2 1 4
1
193 б. 4 2 2 4
2
195 б. 4 2 2 4
1
202 б. 6 1 3 6
1
206 б. 128 106 22 117 8
18
207 б. 4 2 2 4
2
2.4 Банк қызметі саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары
Қылмыстылықпен күрес - қоғамда қалыптасып жатқан құбылыстармен тығыз байланысты
Қылмыстардың алдын алу мәселесі - криминологияның басты элементі. А.Э.
Қылмыстардың алдын алу мәселесі жөнінде Одақ кезінде алғашқы болып
Енді 70 жылдардағы ғылымдар бұл терминдерді түрлі мағыналас ұғымдар
Бұл ұғымдар шын мәнінде аралас ұғымдар, профилактика ұғымы екі
Отандық ғалым Қайыржанов Е.І., “қылмыстың алдын алу” мен “қылмыстың
Криминологиялық зерттеулердің көмегімен қылмыстылықтың күйін, даму тенденциясын, себебі мен
Қылмыстылықтың алдын алу жүйесіне мыналар жатады:
қылмыстылықтың алдын алу объектісі;
оның негізгі дәрежесі мен нысаны;
қылмыстылықтың алдын алудағы қызмет – функциялары;
қылмыстылықтың алдын алу субъектілері.
Қылмыстылықтың алдын алу объектісі дегеніміз зерттеліп отырған қылмыстың пайда
Қылмыстылықтың алдын алу субъектісіне қылмыстылықпен күресу шараларын басқаару, жаспарлауды
Бұл субъектілерге қылмыстың алдын алу барысында жекеленген функциялар (шаралар)
Қылмыстылықпен күрес шарасы жалпы, не жекеленген дәрежеде атқаруды қажет
Қылмыскердің жеке қасиеттеріне байланысты алғашқы (ерте кезеңде), тікелей, пенитенциярлы,
Алғашқы қылмыстық алдын алу шарасы қылмыстың әрекеті жасағанға дейінгі
Пенициарлы қылмыстылықтың алдын алу шарасы сотталушыны тұлғаның жазасын өтеп
Қылмыстылықтың алдын алудың ғылыми еңбектерде дәстүрлі екі түрі бар:
Қылмыстылықты алдын алудың жалпы әлеуметтік түрі қылмыстылықпен күресу процесі
қылмыстылықтың жалпы себептерінің тікелей күшін жояды, осы себептерге қарсы
нақты қылмыстылықтың топтық және жекеленген әрекеитердің жасалуы себептері мен
түрлі дәрежеде криминогенді құбылыстарға қарсы бағытталады.
Криминологияда қылмыстылықытың жалпы әлеуметтік алдын алу шарасын бірнеше топқа
Біз қылмыстың әрекеттері баға беру нәтижесінде, қылмыстылықтың алдын алуды
экономикалық және ұйымдастыру және басқару сипатындағы шаралар;
құқықтық сипаттағы;
әлеуметтік – психологиялық сипаттағы шаралар;
Экономикалық және ұйымдастырушылық пен басқару сипатындағы қылмыстылықтың алдын алу
экономикалық күйзелісті зерттеу;
криминологиялық емес шараларды қолданумен байланысты емес шараларды қолданумен байланысты
азаматтар мен ұйымдардың қызметтеріне қойылатын жағдай жасау;
несие қатынастары мен банк жүесіне қолсұғушылықтан қорғау, азаматтық құқықтық
Банк қызметі саласындағы қылмыстардың барысында мына алдын алу шараларын
легалды банктік бизнесті жемқорлық және ұйымдасқан қылмыстардың әсерінен қорғауды
банк қызметі саласында қылмыстың жасалынуы фактісі қозғалған қылмыстың істеуді
«банк құпиясы» мен «коммерциялық құпия» ұйымдарына нормативтік актілерінде нақты
Легалды банктік бизнесті қорғауды құқықтық қамтамасыз етудің жолында «жемқорлықпен
Құқық қорғау органы қызметшілерінің іс – тәжірибесінде өз лауазымды
Құқық қорғау органдарында бірыңғай компьютерлікжүйе бар. Онда несие және
Құқық қорғау органы қызметкерлеріне де коммерциялық құпия мәліметтер қылмыстық
Банк қызметі саласындағы қылмыстарға әсер ететін әлеуметтік – психологиялық
өндірістік кәсіпкерлікті дамытудың артықшылығы мемлекетте мойындаудың қажеттігі;
инвестициялық, жедел несие беру жеңілдіктер жасау арқылы мақсатты материалдық
өндірістің алғашқы циклында өндірісті дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау;
қоғамда рухани байлықты дамыту үшін насихаттау және басқа шараларды
Банк қызметі саласындағы арнайы криминологиялық шаралар дегеніміз қылмыстардың жасалуына
Г.М. Михайловский нақты қылмыстың себептері мен шарттарды, нақты тұлғалардың
Банк қызметі салысндағы қылмыстылықтың арнайы криминологиялық шараларына мыналарды жатқызамыз:
құқық қорғау және бақылау органдарының қылмысқа қарсы шараларын қолдану
қылмыспен күресу мақсатында мемлекеттің құқық қорғау және бақылау органдарының
Құқық қорғау және қадағалау органдарының қызметтерін жеңілдеру үшін мыналар
құқық қорғау және бақылау органдарының, олардың бөлімшелерінің күшін біріктекру.
құқық қорғау органы қызметшілерінің әлеуметтік қорғау жүйесін құру;
қылмыстылықпен күрестің мемлекеттік қорын құру туралы шешім қабылдау және
осы органдардың қылмыстылықпен күрестегі қызметтеріне байланысты зерттеуді жетілдіру.
Құқық қорғау және бақылау органдарының қызметтерін мемлекеттік емес ұйымдардың
Қылмыстылықтың алдын алудағы болған орган мен ұйымдардың қызметтері келесі
ақпараттық байланыс қызметін атқару;
кәсіпкерлерге құқықтық кеңес беру;
нақты қылмыстық алдын алу шараларын жүргізу;
жалған құжаттардың жасалуына жол бермес үшін қорғану белгілерін жетілдіру.
ҚОРЫТЫНДЫ
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жекеленген түрі банктік қылмыстар болып
Банк қылмыстары екіге бөлінеді: 1) банк саласында кездесетін меншікке
Банк қызметі саласындағы қылмыстарға заңсыз банктік қызмет (ҚР ҚК
Соңғы жалдары банк қызметі саласындағы қылмыстардың тұрақты өсу тенденциясын
Банк қызметі саласындағы қылмыстардың ашылу деңгейі орташа есеппен 35%
Банк қызметі саласындағы қылмыстарды құқықтық, әлеуметтік – психологиялық, техникалық
Құқықтық сипаттағы факторларға мыналар жатады:
банк саласындағы кәсіпкерлік қызметтерді реттейтін нормативті базаның жетілдірілмеуі;
құқық қорғау органдарының қызметтерін реттейтін нормативтік базаларды жетілдірмеуі;
банк қызметі саласына құқық қорғау органдарының жеткілікті дәрежеде әсер
қылмыстық шаралардың (ҚР ҚК 194, 206, 207-баптары) жетілдірілмеуі;
Әлеуметтік – психологиялық сипаттағы факторлар;
банк қызметі саласының криминализациялануы;
қазақстандықтардың мүмкіндігі мен қазіргі психологиялық – физиологиялық жағдайларының сәйкес
Техникалық сипаттағы факторлар:
жалған құжаттарды анықтайтын деректорлар, арнайы құрылымдарды күшейту, иемденбеу;
құжаттардың қорғану белгілерін күшейтілмеуі.
Банк қызметі саласындағы қылмыскерлердің саны экономика саласындағы қылмыс жасағаны
Аталған қылмыстарды 20-24 жас аралығындағы тұлғалар жасаған. Оның ішінде
Банк қызметіндегі қылмыскерлердің орта есеппен алғанда 48,6% - жұмыссыздар,
Банк қызметі саласындағы қылмыстардың алдын алуды жалпы – әлеуметтік
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Аванесов В.А. Криминология и социологическая профилактика. -М.,1980.
Аванесов Г.А. Криминология – Горкий, 1976 г.
Аванесов Г.А. Теория и методология криминального прогнозирования. -М.,1972.-334с.;
Алексеев А.И.; Роша А.И. Латентная преступность и эффективность деятельности
Афанасова Г.А., Криминология. Прогностика. Управление. Горкий, 1975
В.Н. Кудряцев , В.Е. Эминов. Криминология. -М.,1995.- 205с.
Ведерников Н.Т. Изучения личности при расследовании: Автореф… дис. канд.
Вышевский Ю.В., Конев А.А. Латентная преступность и правосознание. Омск,
Гуров А.И.,Жигорев Е.С., Яковлев Е.И. Криминологическая характеристика и предупреждение
Е.И.Каиржанов (общ. ч.). Криминология: Учеб. пос. Алматы,1995.- 202с.
Карпец И.И. Преступность: Иллюзии и реальность. М., 1992
Ковалев М.И. Советская криминология-правоведение или социология // Правоведение. -1970.
Криминология: Учебное пособие. Под ред. д.ю.н., проф. А.И. Долговой.-
Кузнецова Н.Ф. Преступления и преступность. – М., 1969 г.
Кузнецова Н.Ф. Проблемы экономической детермизации.-М., 1984
Кузнецова Н.Ф., Кудрявцев В.Н. Проблемы криминологической
Ларин А.М. Повышение эффективности расследования/Советсвкое государство и право. М.,
Лекарь А.Г. Профилактика преступления.- М.: Юрид. лит.,1972.
Миноковский Г.М. Деятельность органов расследования прокурора и суда по
Стручков И.А. преступность как социальное явление. М., 1979 г.
Стручков Н.А. Изучения обстоятельств, обуславливающих преступность в СССР //Советское