ЖОСПАР
Кіріспе 4
І Бөлім Кіші жүзден ән оздырған дарабоз 8
Әнші Мұхит және оның өмірі мен өнер жолы
2. Мұхит әндерінің жинақталуы 11
ІІ Бөлім Өзі өлсе де, сөзі өлмес 14
Мұхит әндеріндегі әуезді ерекшілік 14
2. Әр әнде бір сыр жатыр (әндерінің шығу
Қолданылған әдебиеттер тізімі 29
Кіріспе
Ән – құдірет. Адамның бойындағы сезімдерін сыртқа шығаруда
Осындай сипатқа ие болуы – халық әндерінің табиғи
Қазақ халқы жай сөзбен айтып жеткізе алмайтын сезім
Қазақтардың поэзиясы мен музыкасы тығыз байланысты, өлең шығарушы
Халық әндері – халық өмірінің барлық жағын көрсететін,
Міне, сондықтан да, өзіміз дипломдық жұмысымызға басқа халық
Мұхит бабамыздың өмірі мен өнер жолы жайында.
Әншінің мұрасы хақында (әндерінің тарихы, классификациясы, ерекшелігі).
Шығармашылығының зерттелу жағдайы.
Дарабоз әншінің шығармашылығының өміршеңдігі (ізбасарлары, шәкіррттері).
Жоғарыдағыдай мәселелер төңірегінде ой қозғап, тұтас бір бүтін
Бұған себеп не? Әншінің шығармашылығы туралы жұмыс жазу
Оның себебі: Батыс Қазақстан өңіріндегі дәстүрлі әндерді орындау
Сөзіміз негізсіз болмас үшін, біз қазақтың батыс өңірінің
ХІХ ғасырдың аяқ жағында Батыс Қазақстан өңірінің үштен
Мұхит әндері барлық жағынан да (әуезділігі мен сөз
Мұхит әндерінің осындай сан – салалы да күрделі
«... Мұхиттың әні жан азығын молайтқандай кейбіреулері үшін
қыдырма өнерпаздың бірі емес, кесек тұлғалы адамды көрді.
Мұхит әніне орындаушылық шеберлігіне берілген баға осындай.
І Бөлім Кіші жүзден ән оздырған дарабоз
Әнші Мұхит және оның өмірі мен өнер жолы
Кезінде өз заманының дүлділі де дарабозы Мұхит (шын
Мұхиттың домбырамен, ән салумен әуестенуіне бір себеп –
Мұхитта мал дегенде жалғыз сиыр,
Болады баспағымен төртеу биыл.
Мұхиттың шаруамен жұмыс жоқ,
Елдегі ойын менен жиынға үйір, -
деп өзінің кедейлігін тыңдаушы халыққа жариялап та отырған.
Мұхит өзі естіген әндерді нақышына келтіріп, біраз уақыт
Әншінің ел аралау арқылы өмірге деген көзқарасы өзгеріп,
Шындығында, Мұхиттың орындап жүргені – халықтың рухани қазынасы,
Мұхит біраз орындаушылық тәжірибе жинақтағаннан кейін, ол өз
Әннің сөзін өзі шығара білетін ақындығы;
Сазын келтіре білетін композиторлығы;
Әнді орындаушылық шеберлігі.
Мұхит халықтың байлығы еліне жаюшы, мадақтаушы, сол байлықты
Дарабоз әншінің өзінен, өз көккейінен туған әндер қатары
Музыка зерттеуші А.Затаевичтің сөзімен айтқанда, «Қазақстанның Батысына тән
Әншінің денесі өзінің туған жері – Ақбақайда жерленген.
Мұхит бабамыздың ұрпақтарына келетін болсақ, 1991 жылдың маусым
2. Мұхит әндерінің жинақталуы
Саңлақ әншінің асыл мұрасының біразы кейінгі ұрпаққа молынан
Белгілі өнер зерттеушісі А.В.Затаевичтің еңбегінің шоқтығы биік тұрады.
Әншінің ағайындарының бірі – Ғанбар Медетов (1898-1940 ж.ж.)
Мұхиттың жиені, Санкт-Петербург университетін бітірген белгілі юрист Бақытжан
Мұхит әндерін орындаушылардың тағы бірі – Теңізбай Аймурзин.
Атақты Алма Оразбаева да (1898-1943 ж.ж.) өзінің жұмсақ
Мұхит әндерін айтып, нотаға түсірушілер қатарында Кенжеғұл Теміров,
Мұхиттың немересі Шайхы (баласы Нәуден туған) өте өнерпаз
Тағы да бір туған немересі, әрі әнші, әрі
Шынтас Қаратаев (Қаратайдың Тілеуінен туған) Мұхиттың асында көп
Мұхит әндерін бабына келтіріп, шырқатып, үгіттеген адамдар өте
Н. Г. Гоголь: «Халық әндері – халық өмірінің
Музыка зерттеуші ғалым А.
ІІ Бөлім Өзі өлсе де, сөзі өлмес
Мұхит әндеріндегі әуезді ерекшілік
Ұлы ақын Абай атамыз «Жақсы әнді тыңдасаң ой
Мысалы, халық арасына көп тараған «Айнамкөз» әні –
Айнамкөз, сен қайдағы, мен қайдағы,
Біреудің мен де өзіңдей боз тайлағы.
Есіме, беу қарағым, сен түскенде,
Қайнайды зығырданым қай – қайдағы.
Әннің бас екпіні «Айнамкөз» деп әннің атын қосу
Әншінің «Қилым»өлеңінің де саздылық бір ерекшелігі бар. Дыбыстық
Ал «Ақ Иіс» әні бұрынғыларына мүлде ұқсамайды. Бұл
Дарынды суреткер адамның жақсы қасиеттерін баянғанда да, біреуді
«Жылқышы» әніндегі әуез де әуен де мүлдем басқаша.
Осы «Жылқышыға» диапазоны, өлең құрылысы жағынан жақын келетін
Ал «Зәуреш» әні - өз алдына өзгеше ән.
Мұхит әндерінің ішінде музыкалық мазмұнының тереңдігі жағынан мәндісі
Бұл әннің бірнеше бөлімдері нотаға түскен. Ән орта
Бірақ екінші сөйлемде өлең жолының соңғы сөзінің алдында
Бұндай әдіс әнге ерекше бір әуезділік, ерекше бір
Әншінің халық арасында тағы бір кең тараған әні
Мұхиттың әншілік те, сазгерлік те дарабоздығын көрсететін әндерінің
Әдейі музыкалық білімі жоқ, бірақ туа біткен дарын
Халық арасында «Жылқышы» болып та, «Бала Ораз» болып
Қазақ халқының ән байлығын көп зерттеген композитор Е.
Әннің шеңбері (диапазоны), құрылыс реңі, фактурасы, мелодиялық жүйесі
Мұхит әндерінің өзіндік бір ерекшелігі туралы айтқанда, оларды
Бірінші: «Мұхит – сал немесе жастық шақ пен
Екінші: «Философиялық ой - толғау».
Үшінші: «Жоқтау әндер».
Енді, осы әр бағытқа мазмұны жағынан болсын, шырқалу
Айталық, бірінші бағытқа «Алуаш», «Қилым», «Айнамкөз», «Дидар», «Ақ
Философиялық эссе түріндегі әндерінде ерекше бір байсалдылық, өмірге
... Соғады ұста қылыш қаяғы жоқ,
Мал бітсе ер жігіттің аяғы жоқ.
Мысалы сол ақылды дүнияның,
Арасы жер мен көктей, таяғы жоқ.
Жігіттер, шамаң барда шап та шалқай,
Мәңгілік мал айдаған бай ауыл жоқ.
(«Көкжар»)
... Бір күйі домбыраның кернесінде,
Жел сөздің іркілейін мен несіне.
Жігіттер, тіршілікте күліп – ойна,
Мен кепіл өткен жастық келмесіне.
(«Үлкен айдай»)
... Ат мініп ойнақыдан құс салғанда – ай,
Сылаңдап жаз қарғылы ерен тазы – ай.
Жасында жігіт адам болса жігер,
Қайт болмас жолдасына еткен назы – ай.
(«Дүние - ау»)
Осы сияқты әндерінің сөзіне қарап отырсаң, кейінгіге ұлағат
Мұхит – сал емес, жырау сияқты да болып
Бұл көрініс әншінің адам өмірінің зуылдап тез өтетіндігі
Ал үшінші кезеңге жатқызып отырған жоқтау әндері –
«Таудан аққан су» - өмір мен өлім арасындағы
Мұхит әндерінің ерекшілігі неде? Бұл сұраққа жауапты төмендегіше
Сөз саптаушы Әуені
Және де Мұхит әндерін төмендегідей үш топқа бөліп,
Арнау өлеңдер (жастық шақ).
Философиялық эссе (есейген шақ).
Жоқтау өлеңдер (егде шақ).
Мұхит әндерінің барлық нұсқаларын есептесек, жалпы 56 әні
2. Әр әнде бір сыр жатыр (әндерінің шығу
Әншінің әншілігі әрбір өлеңінің мазмұны белгілі бір жағдайға,
Сол секілді әншінің өлеңдеріндегі сөз саптаушыларынан, соған лайық
Кезекті бір сапарында әнші Қоңырбайдың Сейіті деген шонжардың
«Қилым» әні де осындай жағдайда шыққан делінеді. Әнші
Қыздың әншілігіне риза болған Мұхит домбыраны алып шырқай
Ал «Ақ Иіс» әнінің шығу тарихы былай екен:
Мұхтар дәулетіне мәз болған, халықты өзінен төмен ұстайтын
«Жылқышы» әнінің шығу тарихында үлкен бір мазмұн
Жаздың ортасында Көкжарда (Ойылда) жәрмеңке болады да, ауылдың
Мұхит есейіп келгенде ел арасында Медет деген кісі
... Жайнаған жай тасындай көзің қайда,
Сыймадың қыз да болсаң қу маңдайға.
Көкеңнің еңіреп қалған халін білсең,
Күнінде қияметтің орын сайла.
Ақ бетің айдын көлдің алабындай,
Қасың бар молдалардың қаламындай.
Алдыңнан тағдыр құдірет жарылқасын,
Кешікпей мен де артыңнан барамын – ай ,
деген Медет айтыпты болып келетін халық аузындағы өлең
Әншінің халық арасында көп тараған әнінің бірі –
«Менің малым да, бар байлығым да – мына
Мұхитта мал дегенде жалғыз сиыр,
Болады баспағымен екеу биыл.
Салыңның алып келген иісі осы,
Жетекке жылқысы жоқ дүние үйір – үйір ,
деп шырқалатын әнді тыңдағанда еркек болса басын изеп,
Әрбір әннің тарихын әңгімелеп, белгілі бір оқиғаға сөз
Мұхит мектепте оқып білім ала алмағанмен, өмір мектебінен
Мұхит шығармаларының құндылығы – олардың терең де демократиялық
Сонымен, Мұхит әндерінің маңыздылығы мен құндылығының, көркемділігі мен
Былайша тұжырымдап, қорытуға болар еді:
Классификациясының болуы:
а) Арнау әндер;
ә) Философиялық эссе;
б) Жоқтау әндер.
Ерекшелігінің болуы:
а) сөзін өзі шығаруы;
ә) әннің әуезділігі;
б) орындаушылық шеберлігі.
Мазмұндылығы.
Кейбір әндерінің мазмұнында сюжеттің болуы, белгілі бір оқиғаға
«Айнамкөз», «Алуаш», «Қилым» - әдемілік, сұлулық, ақылдылық туралы
«Жылқышы» - екі жастың қыршын өміріне аяушылық білдіру
«Зәуреш» - перзентінен айырылған әкенің зарлы жоқтауы туралы
«Ақ Иіс» - адамгершілік қасиет туралы ие;
«Иіс» - қазаға көңіл айту жайындағы өлең.
Мұхит әндерінің маңыздылығы мен құндылығының көрсеткіші
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Ш. Уәлиханов. Қазақтың өлеңдері// Халық ауыз әдебиеті, І
С. Д. Асфендияров. Қазақстан тарихы – Алматы, 1993,
А. Жұбанов. Замана бұлбұлдары – Алматы, 2001, 2
А. Затаевич «Қазақтың 500 ән – күйі» –
Қ. Хасанов. Қаратөбе ән мен күйдің ордасы –
А. В. Затаевич. 1000 песен казахского народа. –
Н.Г. Гоголь. Шығармалар жинағы – Москва, 1963, 8
А. В. Затаевич. 1000 песен казахского народа
А. Жұбанов. Замана бұлбұлдары – Алматы, 1963 ж,
А. Құнанбаев. Өлеңдер жинағы. – Алматы, 1990 ж,
А. В. Затаевич. Қазақтың 500 ән – күйі.
А. В. Затаевич. Қазақ халқының мың әні. –
Б. Ерзакович. Антология казахских народных любовных песен. –
А. Жұбанов. Замана бұлбұлдары. – Алматы. 2001 ж,
А. Жұбанов. Замана бұлбұлдары. – Алматы. 2001 ж,
К. Бердіғалиев, А. Батырова. Ән мұра. – Орал,
Ғ. Құрманғалиевтің жеке қорынан алынған.
Нотаға түсірген М. Құрманғалиева.
Нотаға түсірген Б. Ерзакович.
М. А. Кумахов. Изучение языка фольклора. – Москва,
С. Сейітов. Дарабоз тұлға// «Парасат» журналы №9; 1992//
Ж. Қосыбаев. Әнші Мұхит. – Алматы, 1995 ж,
Ж. Қосыбаев. Әнші Мұхит – Алматы, 1995 ж,
А. Бақтыгереева. Сағындырған саңлақ//Тарланбоз// 1990 ж, 132 -
Нотаға түсірген Меруерт Құрманғалиева
А. Жұбанов. Замана бұлбұлы. – Алматы, 2001 ж,
3
Философиялық эссе
Әнді орындау шеберлігі
Әннің әуезділігі
Жоқтау әндер
Сөз құрылымы
Арнау әндер
Мазмұндылығы
Классификациясы
Ерекшелігі