Мазмұны
Кіріспе ........................3
.
1 Әдебиеттерге шолу .........................4
2 Зерттеу жүргізілген аймақтың топырақ- климат жағдайы......................7
3 Арнайы бөлім............10
3.1 Картопты өсіру технологиясы.......................10
3.2 Материалдар мен ғылыми зерттеу жұмыстарының әдістері..............15
3.3 Зерттеу нәтижелері......................17
3.3.1 Картоп ауруларының түр құрамы................19
3.3.2 Ауруларға қарсы қолданылатын фунгицидтердің тиімділігі............21
Қорытынды.................24
Пайдаланылған әдебиеттер...........25
Кіріспе
Қазақстанның егіс далаларында мәдени 2 негізгі түйнекжемістілер егіледі. Оның
Картоп - Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығындағы аса маңызды техникалық
Қазақстан Республикасының 1993- 1995 жылдан бастап 2000 жылға
Соңғы жылдары елімізде картоптың өнімі де, сапасы да төиендеуде.
Фитофтороз солтүстік және шығыс облыстарда қолайлы температура 22-25о С
Сонымен қатар, бүгінгі таңда картоптың аса қауіпті зиянкестері болып
Сондай- ақ аурулардың көпшілігі саңырауқұлақтардан- картоп ісігі, ризоктониоз, таз
Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы жағдайында Агрофирма (Приречное(
Зерттеу жұмыстарының негізгі мақсаты: картоптың негізгі саңырауқұлақ ауруларының түр
1 Әдебиеттерге шолу
Қазақстанда картоп ауруларына бақылау жұмыстары ертеден бастап жүргізіледі. Л.Д.
Зерттеу жұмыстарының мәліметтері бойынша картоптың фитофтороз ауруының шыққан жері-
Ресейде фитофторозды алғаш А.А. Ячевский (15( 1845- 1846 жылдары
Фитофтороздың Ресейде таралуын К.В. Попкова (16( ауа райы
1950 жылдары Л.Д. Казанес (2( картоптың вирус, бактерия және
С.Т. Бубенцов [17] Республиканың оңтүстік, оңтүстік-шығыс, шығыс және орталық
Көптеген авторлардың [16, 18-21] зерттеулері бойынша, Қазақстанның оңтүстік
К.В. Попкованың [9] мәліметтері бойынша кеселдің алғашқы белгілері жапырақ
Белорусияда фитофтороз солтүстікте өте қатты дамиды, себебі онда әрқашан
С.М. Букасов, А.Я. Камераздың (5( айтуы бойынша, ең алғашқы
Л.Д. Казанестің (2( айтуы бойынша фитофтороздың алғашқы белгілері 1934
1990 жылдардың басында Ю.В. Воробьева, Е.Г. Башаева (14( және
Толық дақтар басқан жапырақтарының түсі қою- қоңырланып немесе қараяды.
2 Зерттеу жүргізілген аймақтың табиғи- климаттық жағдайы
Шаруашылыққа қысқаша сипаттама
ЖШС Агрофирма "Приречное" ауылдық аймағы Шығыс Қазақстан облысы, Семей
ЖШС Агрофирма "Приречное" ауылдық аймақ жекешелендірілген экономикалық субъект, жақсы
Шаруашылықтың жалпы жер көлемі 32107,2 га, оның ішінде 3853,8
Агрофирма бірнеше жылдан бері картоптың голландиялық түрлерін отырғызумен айналысады.
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық министрлігінің 19.05.04 жылы бекіткен
Шаруашылықтың топырағы, климаттық жағдайлары
Ауыл шаруашылық дақылдарының өсіп- өнуі мен өнім беруі оның
Семей қаласы Шығыс Қазақстан облысының солтүстік- батыс аймағында орналасқан.
Қала маңының солтүстік бөлігі далалы аймақта орналасқан. Топырағы қою-
Осы аймаққа кіретін ауылдық аймақтар: Приречное, Новобаженовка, Ертіс, Жиенәлі,
Климаты күрт континентальды болып келеді. Жылдың ең ыстық
1- кесте. Шығыс Қазақстан облысының климаттық жағдайы
(2009 жылдың наурыз айынан бастап, 2009 жылдың қыркүйек айына
№ Айлар Онкүндіктер Орташа ауа температурасы Жауын- шашын мөлшері
негізгі мәлімет орташа есеппен +,- ауытқуы негізгі мәлімет орташа
Көктем айлары- 2009 жыл
1 Наурыз І -11,4 -12,7 +1,3 1,4 - -
ІІ -6,5 -8,5 +2,0 18,2 - -
ІІІ -1,8 -4,6 +2,8 7,1 - -
Барлығы -6,5 -8,6 +2,1 26,7 - -
2 Сәуір І +0,6 +1,3 -0,7 7,5 6
ІІ +7,8 +4,5 +3,3 1,0 6 -5,0
ІІІ +9,9 +8,1 +1,8 8,8 6 +2,8
Барлығы +6,1 +4,6 +1,5 17,3 18 -0,7
3 Мамыр І +13,3 +11,8 +1,5 4,5 8 -3,5
ІІ +16,6 +14,2 +2,4 16,9 9 +7,9
ІІІ +15,3 +16,3 -1,0 20,6 9 +11,6
Барлығы +15,1 +14,1 +1,0 42 26 +16,0
Жаз айлары- 2009 жыл
1 Маусым І +19,8 +18,6 +1,2 3,0 12 -9,0
ІІ +16,2 +19,9 -3,7 13,5 12 +1,5
ІІІ +20,1 +21,0 -0,9 2,8 13 -10,2
Барлығы +18,7 +19,8 -1,1 19,3 37 -17,7
2 Шілде І +23,6 +21,9 +1,7 0,7 13 -12,3
ІІ +21,2 +22,0 -0,8 12,1 14 -1,9
ІІІ +18,5 +21,8 -3,3 28,1 14 +14,1
Барлығы +20,9 +21,9 -1,0 40,9 41 -0,1
3 Тамыз І +21,8 +20,9 +0,9 11,4 9 +2,4
ІІ +17,7 +19,4 -1,7 2,9 9 -6,1
ІІІ +18,2 +17,6 +0,6 14,2 10 +4,2
Барлығы +19,2 +19,3 -0,1 28,5 28 +0,5
Күз айы- 2009 жыл
1 Қыркүйек І +12,2 +15,4 -3,2 9,4 6 +3,4
ІІ +12,4 +13,0 -0,6 2,4 7 -4,6
ІІІ +12,9 +13,0 -0,1 14,8 6 +8,8
Барлығы +12,5 +13,8 -1,3 26,6 19 +7,6
Көктемде үсік сәуір айының ІІІ онкүндігінде, ал күзде қыркүйек
Көктемгі мамыр айының түнгі ауа температурасы 0оС, күндізгі ауа
Көктемгі ылғалдылыққа байланысты көкөніс және картоп дақылдарының аурулары жиірек
Жаздық ауа райы өте салқындылығымен, жауын- шашынның жиі түсуіне,
Күзі өте құбылмалы. Айының түнгі ең суық температурасы -2о
3 Арнайы бөлім
3.1 Картопты өсіру технологиясы
Алғы дақыл. Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік- шығыс, шығыс облыстарының суармалы
Дегенмен, тұқымға арналған картопты ауыспалы егістерде өсіріп, бұрынғы орынға
Тыңайту. Картоптың қоректік заттарға қоятын талабы үлкен. Бұл дақыл
Республиканың суармалы аймақтарында күзде жер жырту алдында әр гектарға
Картоп отырғызылған мезгілде тұқыммен бірге әр гектарға 0,3- 0,5
Күзде және картопты отырғызған кезде жеткілікті мөлшерде органикалық және
Топырақ өңдеуге күзде алғы дақылдарды жинап алғаннан кейін кіріседі.
Отамалы және көкөніс алғы дақылдарынан кейін топырақты сыдыра өңдемей-
Қ.Ш. Жанабаев және т.б. авторлардың [23] мәліметтері бойынша көктемгі
Картоп отырғызу алдында топырақ екі КПС- 4 культиваторлары мен
Түйнекті отырғызуға дайындау. Егісте зиянды жәндіктермен зақымдалмаған, сапалы тұқым
Картоп түйнектерін отырғызуға 5- 7 күн қалғанда ТГ- 1А
Тұқым түйнегі топырақта жақсы жетіліп өсуі, мол өнім беруі
Осы қалпында 25- 45 күн бойы түйнектен ұзындығы 0,5-
Осылай етіп дайындалып отырғызылған түйнектер бір апта- 10 күн
Картопты отырғызудың жақсы мезгілі топырақтың 10 см тереңдігі +6-
Отырғызуды қысқа мерзімде, яғни 10- 12 күннің ішінде аяқтау
Картоп ең алдымен механикалық құрамы жеңіл топырақтарда отырғызылады. Сонымен
Тұқым себу мөлшері түйнектердің көлемін, сорт ерекшеліктеріне, топырақ- климат
Республиканың шығыс, оңтүстік- шығыс облыстарының өндірістік суармалы егістігінде картоптың
Картопты кең қатарлы әдіспен отырғызудың тиімді схемасы-70х30 см.
Егістікті күтіп- баптау. Картопты күтуге өсімдіктің өсуіне қолайлы жағдай
Өсімдік көктеп шыққанға дейін шөптерді жою үшін танаптағы ылғалды
Картоп көктеп шығуға 3- 4 күн қалғанда арам шөптерге
Қатар аралықтарын бірінші культивациялау өсімдіктердің биіктігі 6-10 см болған
Картоптың көктеп шыққаннан бүршіктену кезеңіне дейінгі мерзімде топырақтың ылғалдылығы
Өсу кезеңінде картопты орташа есеппен 5- 7 рет суарады.
Картопты отырғызу үшін құнарлығы жоғары суармалы жерлер алынады. Картоп
Картопты жинау. Картопты жинауға 10-15 күн қалғанда суару тоқтатылып,
- тасқынды әдіс- бұл әдіспен жинағанда картопты ККУ-2А комбайнымен
- бөлектеп жинау- картоп УКВ-2 машинасымен қазылып, жалға
- контейнерлі – тасымалдау әдісімен жинағанда картоптың қатарларын шетінен
Контейнерлі- тасымалдау әдістің мәні сонда, қапталған түйіндер контейнерлерге тиеліп,
Шаруашылықтың мүмкіндігіне қарай жинағанда осы әдістің бірін қолдану керек.
1- сурет. Картопты қоймаға тасымалдау
Картопты сақтау. Картопты үлгілі қоймаларда сақтаған жақсы. Картопты сақтау
3.2 Материалдар мен ғылыми зерттеу жұмыстарының әдістері
2009 жылы Шығыс Қазақстан облысы Семей қаласы Приречное ауылдық
Аймақтық және шоғырланған аурулар өсімдіктің залалдану дәрежесіне байланысты анықталады.
Шығыс Қазақстан облыстық ауыл шаруашылық басқармасымен бірге жүргізген зерттеулерде
0 – өсімдік залалданбаған;
1 – бірен- саран дақ, залалдану жапырақ бетінің 10%-
2 – дақ жапырақ бетін 10-30%- ға дейін қамтиды;
3 – дақ жапырақ көлемін 30-50%- ға дейін қамтиды;
4 – дақ жапырақтың 50%- дан жоғары бөлігін алып
,
мұндағы,
Р – аурудың таралуы (%);
N – жалпы өсімдік саны;
n – ауру өсімдік саны.
Өсімдік мүшесіндегі аурудың даму және залалдану дәрежесі мына теңдеу
мұндағы,
R –аурудың дамуы, %;
а – бірдей зақымданған өсімдік саны;
в – зақымданудың сәйкестік баллы;
А – тізімдегі өсімдік саны;
К – шкаладағы ең жоғарғы балл.
Препараттың биологиялық тиімділігін мына теңдеу бойынша анықтайды:
Б = (Рк – Ро) х 100 / Рк,
мұндағы,
Б – биологиялық тиімділік, %;
Рк – бақылау нұсқадағы аурудың таралуы көрсеткіші;
Ро - өңделген нұсқадағы аурудың таралу көрсеткіші.
Препараттың шаруашылық тиімділігі мына теңдеу бойынша анықтайды:
Хэф= ,
мұндағы,
Хэф – шаруашылық тиімділік;
Уо - тәжірибе вариантындағы өнім;
Ук - бақылаудағы бидай өнімі.
3.3 Зерттеу нәтижелері
Шығыс Қазақстан облысы жағдайында картоп аурулары жан- жақты зерттелмеген.
Зерттеулер Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы, Приречное ауылдық аймақтың
2- сурет. Картоп егісі
себептері егістің тарихымен танысу негізінде айқындалып, инфекцияның негізгі қоры,
Фитосанитарлық зерттеу нәтижелері бойынша, ауа райы жағдайлары, өңдеу агротехникасының
Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы, Приречное ауылдық аймақың шаруашылығында
3.3.1 Картоп ауруларының түр құрамы
Картоп дақылы фитопатогенді саңырауқұлақтардың, бактериялардың, вирустардың т.б. организмдердің зардабынан
Картоп ауруларының көпшілігі саңырауқұлақтардан - картоп ісігі, фитофтороз, макроспориоз,
Шөлейтті далада орналасқан Приречное ауылдық аймақта егістерде картопта фитофтороз,
Фитофтороз республиканың картоп егілетін аймақтарында кездеседі, әсіресе солтүстік,
Нашар бұтақталған зооспорангий тасушылар жапырақ саңылаулары арқылы сыртқа шығып,
Аурудың дамуына қолайлы жағдай 18-22о С темпераура мен 75%
Картоп түйнектері жаңбыр тамшысымен топыраққа түскен зоспоралар арқылы залалданады.
Саңырауқұлақ түйнекте жіпше түрінде сақталады да, өсу бүршіктерін залалдап,
Аурумен өсімдіктің жапырағы, сабағы, өскіні, түйнегі залалданады. Кеселдің белгісі
3,4 –сурет. Фитофтороз ауруына шалдыққан картоп
Залалданған түйнекте сәл басылған сұрлау дақтар пайда болады. Түйнек
Макроспориоз республикада кең таралып, оңтүстік-шығыс аймақтарда жиірек кездеседі. Ауру
Аурудың дамуына жоғарғы температура, су тамшысы, өткінші жаңбыр мен
Өсімдіктің жапырағы мен сабағы залалданады. Гүл түйіні түзілу қарсаңында
Альтернариоз ауруы соңғы жылдардың мәліметтеріне қарағанда
жиі кездесетіні байқалады. Ауру қоздырғышы – Alternaria solani
3.3.2 Ауруларға қарсы қолданылатын фунгицидтердің тиімділігі
Картоптың фитофтороз, макроспориоз, альтернариоз ауруларын тексеру 2009 жылы
Аурулардың даму динамикасы белгілі бір учаскеде барлық вегетациялық кезеңде
Фитофторозбен залалданған төменгі жапырақтардың шеткі бөлігінде алғаш жайылған қара-қоңыр
Макроспориозға шалдыққан жапырақтардың бетінде ірі, қара- қоңыр, дөңгелек немесе
Альтернариозбен залалданған жапырақ бөліктерінің шетінде қара- қоңыр дақтар түзіліп,
Фитофтороз, макроспориоз және альтернариоз-ерте дамитын аурулар. Негізінен ауа райы
Картоп егісінде шілде айының І-ші онкүндігінде фитофтороздың таралуы
Картоп дақылдарының саңырауқұлақ ауруларына қарсы негізгі күрес шараларының бірі
Тәжірибе нәтижелері көрсеткендей (2-кесте) ауруларға қарсы қолданылған фунгицидтердің тиімділігі
2-кесте. Ауруларға қарсы қолданылған фунгицидтердің тиімділігі, 2009 жыл
Тәжірибе нұсқалары Жапырақтың залалдану деңгейі, %
Бүркуге дейін Бүркуден кейін
таралуы дамуы таралуы дамуы
фитофтороз макроспориоз альтернариоз фитофтороз макроспориоз альтернариоз фитофтороз макроспориоз альтернариоз
Бақылау
15,4
13,8
12
7,9
5,5
4,5
50
45,1
40,2
29,2
22,3
21,7
Мыс хлороксиді, 90%(эталон)
15,4
13,8
12
7,9
5,5
4,5
10,6
9,9
7,7
5,3
4,9
4,1
Дитан М-45, 80%
15,4
13,8
12
7,9
5,5
4,5
8,8
7,9
6,8
4,3
3,9
3,4
Ридомил голд МЦ, 68%
15,4
13,8
12
7,9
5,5
4,5
9,4
8,1
7,0
4,2
3,8
3,2
Метаксил, с.ұ.
15,4
13,8
12
7,9
5,5
4,5
4,8
4,1
3,8
2,5
2,2
2,1
Ауруларға қарсы аталған препараттарды қолдану картоп жапырақтарының залалдануын шектеді.
Тәжірибеде қолданылған фунгицидтердің ішінде ең жоғарғы тиімділікті көрсеткен метаксил,
Картоп ауруларына қарсы мыс хлорксидін (90%, с.ұ.) эталон ретінде
Дитан М-45 (80%, с.ұ.) картоп егісінде аталған ауруларға қарсы
Картоп егісінде ридомил голд МЦ (68%, с.ұ.) препаратын қолдану
Жалпы алғанда фунгицидтердің картоп егісіндегі биологиялық тиімділігі өте жоғары
3-кесте. Ауруларға қарсы қолданылған фунгицидтердің биологиялық тиімділігі
Фунгицидтердің тізімі Шығын мөлшері, кг/га Биологиялық тиімділігі, % Өнім,
Бақылау
110
Мыс хлороксиді, 90%, с.ұ.(эталон) 2,5 79,1 127
Ридомил голд МЦ, 68%, с. ұ. 2,5 82,7 131
Дитан М- 45, с.ұ. 1,5 82,0 138
Метаксил с.ұ.. 2,5 90,8 150
Кестеден аталған ауруларға қарсы фунгицидтерді 1 дүркін қолдану Мыс
Фунгицидтердің биологиялық тиімділігі нәтижесінде олардың шаруашылық тиімділігі артты, себебі
Қорытынды
Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы аймағының шаруашылықтарын тексеру барысында
Облыс жағдайында шілде-тамыз айларындағы жауын-шашын мөлшері және ылғалдылықтың жоғарылауы
Фитофтороз, макроспориоз, альтернариоз ауруларының алғашқы белгілері- картоптың гүлдеу кезінде
Alternaria solani Sor жапырақ бөліктерінің шетінде қара-қоңыр дақтар түзіп,
Macrosporium solani Ell.et Mart жапырақ бетінде ірі, қара-қоңыр, дөңгелек
Phytophthora infestans dBy саңырауқұлағы картоптың түйнегінде, Alternaria solani Sor
Вегетация кезінде картоптың фитофтороз, макроспориоз және альтернариоз ауруларына қарсы
Ауруға қарсы қолданылған фунгицидтердің тиімділігі 79,1-90,8% құрап, өнім 17-40
Пайдаланылған әдебиеттер
Концептуальная программа развития Агропромышленного комплекса РК на 1993-
Казанес Л.Д. Болезни картофеля и борьба с ними, 1954-
Абрамов И.Н. Болезни картофеля на Дальнем Востоке- Хабаровск, 1977,
Вен дер Планк Я.Е. Болезни картофеля- Эпифитотии и борьба
Букасов С.М., Камераз А.Я., Селекция и семеноводства картофеля- Л.Колос,
De B.K. Sengupta P.C. Studies on spray shedieuie of
Морозова Л.Н. Защитить картофель лт фитофтороза// Картофель и овощи-
Irwin J A G, Cahill D. V., Drenth A.
Pearse F The famine fungus// New Sei- 1997- 2009.
Day J. P. Shatiok R.C// Agressivencess and other factors
Mazubti E. S. G., Fry W. E. Temperature effects
Захаренко В. А., Фитофтороз в Западной Европе и США//
Энгельс Ф. Диалектика природы - М: Политиздат, 1969,
Воробьева Ю.В., Башаева Е.Т. и др. Биологические свойсива изолятов
Ячевский А.А. Ежегодник сведений о болезнях и повреждениях культурных
Попкова К. В. Фитофтора картофеля- М: Колос, 1972, с.
Бубенцов С.Т. Главнейшие болезни картофеля в Центральном, Южном и
Алманиязов Э.А. Вирусные болезни картофеля в Северо Казахстанской обл.
Никитина Р.Н., Ашимов Т.А. Профилактика вирусной инфекций при размножении
Никитина Р.Н., Перфилова О.А. К вопросу о готике картофеля.
Елисеева З.Н., Ахатова Ф.Х., Катин И.А. Болезни картофеля, вызываемые
Жанарбекова А.Б. Комплексная система защиты картофеля от грибных болезней
Жаңабаев Қ.Ш., Саудабаев Т., Сейітов И., "Өсімдік шаруашылығы өнімдерін
Сагитов А.О., Джаймурзина А.А., Туленгутова К.Н., Карбозова Р.Д., Ауыл
25. "Список пестицидов, разрешенных к примерению на территории
3