Жоспар
Кіріспе...........................................................4
Глоссарий.................................................... ......................5
§1.Туризмнің белсенді түрлерінің әдіс-тәсілдер негізі пәнінің негізгі ұғымдары..8
§2. Жорықтың мақсаты мен міндетін анықтау.....................................9
§3. Бейімделу мәселелері.................................................10
§4. Туристік жорықтарды жоспарлау..................................................10
§5. Қозғалысты ұйымдастыру........................................12
§6. Маршрутта кездесетін күрделі аймақтардан ӛтудің әдіс-тәсілдері..................15
§7. Асу және оның түрлері.............................................19
§8. Туристерді жорыққа дайындау......................................................20
§9. Туристік саяхаттар кезінде жеке бас қауіпсіздігін қамтамасыз ету.................21
§10. Алау және оны жағу әдістері.......................................................25
§11. Бивуак орындарын белгілеу.........................................................26
§12. Су туризмінің әдіс-тәсілдері........................................................28
§13. Жаяу және шаңғы туризмінің әдіс-тәсілдері..............................30
Лабораториялық сабақтарының тапсырмалары.................................30
Студенттің ӛзіндік жұмысы............................................30
Аралық бақылау сұрақтары............................................33
Әдебиеттер тізімі.............................................................36
Кіріспе
Туризмнің белсенді түрлері деп маршрут
ерекшеленетін туристік жорықтарға айтылады. Туризмнің
спорттық туристік жорықтардың кӛпшілігі, яғни
суда(моторсыз қайықтармен), велосипедпен және т.б.
тиісті. Кей жағдайларда кӛлікті пайдалану арқылы ӛтетін туристік саяхаттардың
құрамына белсенді жорық түрлері қосылады. Соңғы 10-12 жылда қазақстандық
туристік фирмалар туризмнің осындай түрлерін
туристердің дұрыс тамақтану және физикалық дайындық мәселелеріне
кӛңіл бӛлінген.
«Туризмнің белсенді түрлерінің әдіс-тәсілдер негізі»
белсенді түрлерінің туристік – рекреациялық ресурстарын, туризмнің белсенді
түрлерінің әдіс–тәсілдерінің негізгі түсініктерін, туризмнің
отандық және шетелдік жүйеленуін, туризмнің
ӛңдеуді құрудың тәсілі мен мазмұнын,
тамақтануды ұйымдастыруды, туризмнің белсенді түрлеріне
дайдындықты, туризмнің белсенді түрлерінде қауіпсіздікті
туризмнің белсенді түрлеріне арналған құрал-жабдықтардың анықтамасын және
туризмнің белсенді түрлерінің медициналық және профилактикалық
қамтамасыз етілуін, түрлі деңгейдегі саяхаттарды
үйретеді. Пән I семестрге жоспарланған, 3 кредиттен (135 сағат)
түрі-емтихан.
Пәннің мақсаты: Халыққа туристік экскурсиялық
кӛрсетуге қабілетті туризм саласының білікті мамандарын даярлау. «Туризмнің
белсенді түрлерінің әдіс-тәсілдер негізі» курсы
басқара алатын кәсіби мамандарды даярлаудағы ең басты пәндердің бірі
салады.
Пәннің міндеті: а) Студенттерге Қазақстандағы туризмнің болашақта негізгі
қызмет түрлерінің бірі есептелетін туризмнің белсенді түрлерінің әдіс-тәсілдері
және туризмнің белсенді түрлерін ұйымдатсрыу
Қазақстанның туристік – рекреациялық ресурстарының ерекшеліктеріне сәйкес
курсты тауда және суда саяхат жасау түрлеріне басымдылық берілген.
б) Туризмнің әр түрлі салаларында белсенді жорықты ұйымдастрыра білу.
5
Глоссарий
Азимут – (араб. ас –
меридианның бағыты мен сол нүктеден
бағыттың арасында пайда болатын бұрыш. Сағат тілінің айналуы ретімен
3600-қа дейін есептелінеді. Азимут нағыз және магниттік болып ажыратылады.
Нағыз Азимут географиялық меридианнан есептелінеді.
Азимут ӛлшенеді;
Асу – тау жотасының ӛтуге қолайлы, ең аласа жері.
жалпы сипатына байланысты;
Атырау - ӛзен сағасының ерекше бір түрі. Теңіздің тайыз
мол ӛзен құйған жерінде пайда
саласындай тармақтарға бӛлініп кетеді де,
теңіздің ішіне қарай бірте-бірте ӛсе
қараған үшбұрыш формасын алады. Атырауды
әдебиеттерде дельта депте атайтыны содан
ұқсатуынан). Атыраудың жер беті тегіс
ескі арналар, ұсақ кӛлдер кездеседі. Ауданы ондаған мың шаршы
(Амазонканың Атырауы 100 мың км2);
Ауа райы – атмосфераның нақтылы бір мерзімдегі немесе қысқа
жай-күйі. Атмосфера қысымы, температура, ылғалдылық,
шашын - Ауа райы элементтері деп аталады. Бұлардан басқа
күйін анықтауға ерекше атмосфералық құбылыстар
қатынасады. Ауа-райын арнаулы метеорологиялық станцияларда бақылайды;
Бивуак – жорықтар кезіндегі туристердің
қамтамасыз етуге қажетті орындар мен
аударғанда «қонатын жер» деген ұғымды білдіреді;
Ботель – су саяхаттары бойынша су объектілерінің жағасында орналасатын
қонақжайлық кәсіпорын, жүзу құралдарын жӛндеу мен сақтау үшін техникалық
жағынан жарақталынады;
Жаға – құрлық пен су
жеріндегі су үнемі шайып отыратын жіңішке ӛңір;
Жалпы географиялық карталар - алынған
сипаттама беретін карталар. Жер бетіндегі
торы, ӛсімдік, елді қоныстар, қатынас жолдары, шекаралары т.б. ерекшеленбей,
бірдей дәрежеде бейнеленеді;
Жеке (дара) туризм – туристер ӛз бетімен ұйымдастыратын, жүріп
белсенді тәсілдері пайдаланылатын саяхат;
Жорық кітапшасы немесе маршруттық парақ
маршруттық құжаттарын айтамыз;
Компас – (голл. Kompassare - ӛлшеу) – жер бетінде
қолданылатын құрал. Оны мен азимут
Компас градустар мен румбыларға бӛлінген
орнатылған горизонталь бағытта айналатын магнит тілінен тұрады;
Қар – бұлттан түрлі формадағы
жауын-шашын. Желсіз, тымық кезде қар
6
биік ендіктерде қыста қар тұрақты
сантиметрге бӛлінген рейкамен ӛлшеніледі;
Қар көшкіні – таулардың қия беткейінен қалың қар қабатының
түсіп кетуі. Қар ӛте кӛп жауғанда, әсіресе салмағы ауыр
тыс жиналғанда жүреді. Қар кӛшкіні
қиратады: жолдарды, кӛпірлерді, үй құрылысын
Тянь-Шаньда жиі қайталанады;
Қатты ағын – бұзылған тау
немесе тосқын. 1 м3 судағы грамм (г) куб м
тосқынның белгілі бір мерзімдегі (жыл,
шығыны деп аталады. Мыс. Сырдария
шығыны 33 800 тонна;
Сарқырама – арнасында шайылуға берік, қатты тау жыныстары кездесетін
жерлерде ӛзен суының жартасты сатыдан тӛмен қарай құлап ағуы.
ӛзендерінде жиі кездеседі. Дүние жүзіндегі
Оңт.Америкадағы Ориноко ӛзеніндегі Анхель. Ең
Виктория, Солт.Америкадағы Нигара сарқырамалары;
Саға - ӛзеннің басқа ӛзенге, кӛлге теңізге құятын жері.
да осындай біртер жері саға деп аталады;
Сай - ӛсуі тоқтағаннан кейін
түйетайлыланып, ӛсімдік басқан кезі. Сай
еріген кезде немесе нӛсер жаңбыр жауғанда уақытша ағыс ӛтеді;
Сел – таудан түсіп, кенет
жаңбыр ӛткенде немесе тау басындағы
болады;
Су тасу – жыл сайын белгілі бур маусымда ӛзен
уақытқа шығып жайылуы;
Мұздық – құрлық бетінде ұзақ уақыт жиналған мұз қабаты.
түсетін жауын-шашынның (қар, бұршақ т.б.) мӛлшері еритін мӛлшерінен артқан
жағдайда пайда болады;
Табиғат ескерткіштері – ғылыми, әсемдік,
ұшырасатын немесе кӛрікті табиғат объектілері;
Тау – жер бетінің маңайындағы
беткейлері қия, биік бӛлігі;
Тау етегі – таулы ӛлкенің немесе тау жотасының аласарған
іргелес бӛлігі;
Тау жотасы – ұзыннан созылып
беткейлермен шектелген тау ғимараты;
Тасқын - ӛзен деңгейінің кенет және үлкен биіктікке кӛтерілуі;
Туризм – жеке тұлғалардың ұзақтығы
дейін, не жиырма тӛрт сағаттан
тӛлейтін қызметпен байланысты емес мақсатта түнеп ӛтетін саяхаты;
Турист – жиырма тӛрт сағаттан бір жылға дейінгі мерзім
болатын елді (жерді) аралап кӛретін және ақылы қызметпен айналыспай
7
сауықтыру, танымдық, кәсіби-іскерлік, спорттық, діни және ӛзге де мақсаттарда
кемінде бір түнеп шығатын жеке тұлға;
Туризм нұсқаушысы – тиісті біліктілігі және туристік маршруттармен жүріп
ӛту тәжірбиесі бар кәсіби даярланған жеке тұлға;
Тур – белгіленген мерзімдер шеңберінде
жасалатын саяхатты қамтитын туристік қызмет кӛрсетулер кешені;
Тұман – ауаның жер бетіне іргелес қабатында ӛте майда
немесе мұз кристалдарының жинақталуы. Жерге
алдында салқындауынан немесе күзде ӛзен
қоюлануынан пайда болады. Кейде шеттен
келгенде ұзақ тұратын қалың тұман түседі;
§1.Туризмнің белсенді түрлерінің әдіс тәсілдер негізі
пәнінің негізгі ұғымдары
Туризмнің белсенді түрлерінің әдіс тәсілдер
туристік жорықтарды дұрыс ұйымдастыра білуге
кедергілерді жеңе білуге үйретеді. Сондай-ақ жорыққа қажетті құрал-жабдықтар
түрлерін білуге және оларды қажетті
кӛмектеседі.
Туризмнің белсенді түрлерінің әдіс тәсілдер
құрал-жабдықтарына, түнеп ӛтетін жерлеріне және
негізгі ұғымдар қолданылады.
Туристік жорық – алдын-ала дайындалған
бойынша, әр түрлі танымдық, сауықтыру,
мақсатпен жүріп ӛтуге бағытталған жұмыстар.
Караванинг – саяхаттардағы түнеу үшін
автомобильдер;
Комбинациялық маршрут – туризмнің әр түріне жататын қозғалыс түрлерін
(теміржол, автобус, су жолы, жаяу
туристік жорықтардың, саяхаттардың, экскурсиялардың маршруты;
Спелеотуризм – үңгірлерде, әр түрлі
жағдайында ӛтетін, үңгірлердегі тӛмен температура мен жоғары салыстырмалы
ылғалдылық жағдайындағы, табиғи жорықтың болуымен
жұмыстарды ұйымдастыру. Спелеотуризм бойынша маршруттар 2 бӛлімнен жер
үсті маршруты яғни үңгірге дейінгі
маршрутынан тұрады;
Су туризмі – белгілі-бір су
ұйымдастырылып ӛткізілетін, арнайы жүзу құралдары
ұйымдастыруға байланысты іс-әрекеттер;
Велосипед туризмі – ұзақ қашықтықтағы,
дейін) созылатын, арнайы дайындықты талап ететін, транспорттық құрал;
Автомото туризм - арнайы дайындықты
жерлердің жағдайына байланысты, үлкен қашықтықты қамтиды. Атомобильдер,
мотоциклдер, мопедтер т.б. қолданылады.
Мотель – автотуристерге арналған қонақ
жолдарының бойында орналасады немесе туристік орталықтар құрамына кіреді.
Тұрақтары, автожанармайлары, техникалық қызмет орындары
сиымдылығы 100-300 орындық
Ботель – су саяхаттары бойынша су объектілерінің жағасында орналасатын
қонақжайлық кәсіпорын. Жүзу құралдарын жӛндеу мен сақтау үшін техникалық
жағынан жарақталынады.
Бивуак – жорықтар кезіндегі туристердің
қамтамасыз етуге қажетті орындар мен жұмыстар;
Жеке туризм – туристер ӛз
белсенді тәсілдері пайдаланылатын саяхат.
Адаптация - үйрену – организмнің
3500мм). Таулы аймақта ауадағы оттегінің
9
тӛмендеуі, сонымен қатар организмге суық
т.б. факторлардың әсері. Таудың белгілі бір биіктігіне келгеннен кейін
5-10 күнді қамтиды. Ауру белгілері:
кейде тамаққа тәбеті болмай, ұйқысы
биіктік ережесін сақтаған жӛн;
Негізгі жіп – Альпинистерді және туристерді күрделі табиғи-кедергілерден
сақтандыратын негізгі техникалық құрал-жабдықтар құрамына
Синтетикалық (капрон, пермен, нейлон) иірілген
және сақтандыруда кӛбінесе диаметрі 10-12 мм. болатын жіп қолданылады.
жақсы жылжитын, тез түйінделіп байланатын, ыңғайлы болуы қажет;
Көмекші репшнур – диаметрі 6-8 мм. капронды
жорықтарда сақтану мақсатында кеудені байлау
таудың шығыңқы жеріне, тор ілмешікті
түскенде негізгі жіппен бірге іліп
репшнур» деп атайды.
Альпеншток – сӛзбе-сӛз аударғанда альпенист
таяқшасының тӛменгі шеңберін алып тастап альпеншток ретінде сонымен қатар
оны шатыр тұрғызатын тіреу немесе
пайдалануға болады. Альпеншток қолайлы және тиімді.
§2. Жорықтың мақсаты мен міндетін анықтау
Туристік жорықтар ӛзінің мақсаты мен
спорттық-сауықтыру, діни, іскерлік, оқу, тарихи
бӛлінеді.
Туристке жорықтың белгілі-бір түрін ғана
алға қойылған мақсатты орындауда белгілі бір нәтижеге жетуге болады.
Әрбір туристік жорықтың мақсаты маршруттық
қатысушылардың барлығына белгілі болуы керек.
Туристік жорықтардың бірінші ерекшелігі – олардың танымдық мақсаты,
яғни олар белгілі-бір тақырыпқа байланысты
территориясымен, оның ерекшеліктерімен, табиғатымен және
бағытталады. Таңдалынып алынған жорық танымдық
жүргізіледі.
Туристік жорықтар ең алдымен адамзатты сауықтырудың ең негізгі үлгісі
болып табылады. Туризммен айналысушылардың жан-жақты
деңгейін кӛтеруге спорттық шеберлігін арттыруға
туристер ӛлкетанудан табиғатты тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғаудан
қоғамдық пайдалы жұмыстарды атқарып ғылыми
тапсырмаларын орындауға, кӛмектесуге жаңа туристік
әзірлемелерін жүзеге асыруға ықпал етіп,
салтын орнықтыру бағытында белсенді түрде
мүмкін.
Әрбір жорық, саяхат, экспедиция жетістігі
әзірленгеніне байланысты. Лайықты әзірліксіз оны ӛткізу мүмкін болмайды.
10
§3.Бейімделу мәселелері
Жорыққа қатысушылардың сыртқы ортаға бейімделу
болып келеді.
Туристік жорықтарда адам организміне әсер
атмосфералық қысым, температураның шұғыл ӛзгеруі,
ылғалдылығының тӛмендеуі, күнгей және ультрокүлгін
қатысушылардың үлкен биіктікте болуы, ауада оттегінің азаюы.
Атмосфералық қысым биіктік артқан сайын
кемуіне байланысты тӛмендейді. Сондай-ақ қысым
температураға байланысты да ӛзгереді. Ауа
кеңейіп, қысым тӛмендейді, ал температура
жоғарылайды. Жорыққа қатысушылар неғұрлым биікке
қысымның азаюына, оттегінің жетіспеушілігіне байланысты
қысымының жоғарлауына және т.б. ұшырауы мүмкін.
Туристік жорықтар кезінде күн ӛту
аудандарда кӛктемде ультракүлгін сәулелерінің күшеюі
бар. Терінің күю кезінде, оны ешкінің сүтімен, әтірмен немесе
болады.
Күюдің ерекше бір түрі ол, қар шағылысы (снежная слепота),
қабатынан қайтатын күшті ультракүлгін сәулелердің
Бұл кезде кӛздің сыртқы қабықшасы
алмай, кӛз жасаурап, кірпіктер бір-біріне
ауруға ұшыраған кезде, кӛзді марганцовкамен, қою жылы шәймен шаяды.
Қоршаған ортаның жоғарғы температурасы және күн сәулелері, күн
немесе дененің қызуына әкеп соғады.
§4.Туристік жорықтарды жоспарлау
Жорық маршрутын құру кезінде маршрут
ӛтетіндігі анықталып, ол жеке күндер
жорықтың мақсатын анықтағаннан кейін барып оған қажетті құрал-жабдықтар,
азық-түлік алынады. Сонымен қатар жорыққа
жүргізіледі.
Жорықты ӛткізетін ауданды таңдағанда алғашқы жылдары алыс аудандарды
алғанға қарағанда, жорықты ӛзіңнің туған ӛлкеңде ӛткізген дұрыс.
Жорық маршруты анықталғаннан кейін барып оны жете зерттеу жұмыстары
жүргізіледі. Маршрутты зерттеуге барлық жорық
қатысушының мүмкіншілігіне қарай отырып барлығына
бӛлініп беріледі. Жорықты зерттеу кезінде
оятатын сұрақтар тудындайды, олар бұрын
анықтайды. Сонда ғана туристік жорық қызықты ӛтеді.
Дайындық кезеңінде жорық маршрутын мақсатына қарай жоспарлау, құру
ең басты мәселе. Егер
ӛзгерістер жайлы соңғы әр түрлі информациялық кӛздерден деректер жиналады,
олар талданып, жорық жоспарына, календарлық графикке түзетулер енгізіледі.
11
Туризмнің тағыда бір жұмыс істеу формасы –
ала құрылатын белгілі-бір маршрут бойынша
т.б.) әр түрлі мақсатпен белгілі-бір
негізделген туристік іс-шара. Туристік жорықтар
демалыс күнгі жорықтар), кӛп күндік, спорттық немесе категориялық деп
туризмнің жеке түрлері бойынша (тау, жаяу, су т.б.) бӛлінеді.
Туристік маршруттағы қауіп-қатерлер түрлерін және
тәсілдерін білу қажет.
Туристік секция жұмысын ұйымдастыру және
мекеменің оқу орнының туристік секциясы,
адамдарды ӛз күштерімен жасақтаған туризм
жӛнінде жүйелі жұмыс жүргізеді:
- ӛз күштерімен жасақтаған туризмді
фильм, фотосурет, туристік ӛлең, әңгіме,
журналдар, лекциялық және басқа кӛпшілік шараларды ұйымдастырады;
- кәсіпорында, мекемеде, оқу орнында
жоспарлау және даму жұмысы есебін жүргізеді;
- туристер мен оқу-жаттығу жұмыстарын, туристік жиындар (слѐттар) және
туризмнің түрлерінен жарыс, туған ӛлкеге
экскурсия, жол жүрулер, шаңғы серуенін ұйымдастырады;
- туризм мәселелері жӛнінен кеңестер
экскурсия ӛткізуге кӛмек кӛрсетеді;
- туристік қоғамдық кадрларды әзірлеу
асырады;
- сәйкесті спорттық туризм федерациясы
туристік жорықтар мен саяхаттар ұйымдастыруға және ӛткізуге рұқсат береді;
- жорықтағы, саяхаттағы тӛтенше оқиға
алдын алу және «Қазақстан Республикасы
жорықтар ӛткізу ережесіне» түсінік беру жұмыстарын жүргізеді;
- туристік жұмыстарын ӛткізеді және туристерді қоршаған ортаны, тарихи,
мәдени ескерткіштерді қорғауға белсене қатысуға
туристердің қоғамдық пайдалы жұмысын ұйымдастырады;
- кәсіпорын, оқу орныдары туристік-спорттық сауықтыру орындары, демалу
аймақтары жұмысына белсене қатысады;
- туристік және құқықтық атақ
қарайды және бекітеді;
- жоғарғы ұйымдардың туризм түрлерінен жарыстарына, туристік жиындар,
конкурстар, оқу семинарлары және басқа
қатысады.
Туристік жорықтарда немесе саяхаттарда маршруттың
мысалы:
1. Жорықтың немесе саяхаттың мақсаты және міндеті
2. Жорық немесе саяхат ауданын таңдау
3. Топтарды іріктеу
а) саны-жасы жағынан топ құрамы;
12
б) жорыққа немесе саяхатқа қатысушыларға және жетекшілерге
қойылатын талаптар:
в) топта міндеттерді бӛлу
4. Маршруттың карта сызбасы құжаттарын әзірлеу
5. Жорық немесе саяхат ауданын оқып-үйрену
6. Топты маршрутқа шығуға дайындау:
а) күн сайынғы саяхат жоспары
б) жорыққа қатысушылар тізімі
в) қатысушыларды медициналық куәландыру
г) маршрутта тамақтану
д) шығын сметасы
е) жарақтар тізбегі
ж) маршрут сызбасы
з) байланыстар және нүктелер тәртібі
7. Мамандыққа баға беретін комиссиядан саяхатқа рұқсат
алу
8. Саяхатты қозғалыс нүктесіне сәйкесті ӛткізу
9. Ӛз бетімен жорықтар ӛткізуді бағалау
10. Құжаттарды жинақтап рәсімдеу
11. Саяхатты жинақтап қорытындылау
12. Ӛз күшімен жасақталған туристік топтың кеші.
§5.Қозғалысты ұйымдастыру
Туристік жорықтарды ұйымдастырып, ӛткізудің дайындық кезеңінен кейінгі
екінші кезең - ӛткізу кезеңі. Жорық кезінде топ мүшелері
яғни бірінен-кейін бірі жүруі керек. Алдымен топ бастаушы жүреді.
топқа қажетті белгілі-бір жүру жылдамдығын
қауіпсіз жолды таңдап алады. Қажет болған жағдайда қалған туристер
басқалардың кӛмегіне сүйене отырып, жол дайындайды (мысалы, шаңғы жолын
салады, сақтандыру арқандарын іледі, мұздық
әзірлейді т.б.) ӛзіннен кейінгі келе жатқандарды жолдағы кедергілер мен
қатерлер туралы ескертеді, жүру мен
жасайды, демалыс үшін орындар таңдап, іздестіреді. Жай уақытта топ
туристік топтағы барлық туристер үлгеретіндей,
ұстайды. Алайда, кедергілерден ӛткен соң
кӛлденең бӛренелерден т.б.) топ мүшелерінің
ал қалғандары келіп жиналғанша жылдамдықты бәсеңдетеді. Ал егер біреу-міреу
қалып қойған жағдайда топты дер кезінде тоқтату үшін топ
ұдайы байланыста болады. Топ соңындағы
жағынан мықты туристер қатарынан болуы
маршрутқа шығу, белгілі-бір бағдардан немесе
демалыстарға тоқтату және одан ары
Жорықтар кезінде кӛбінесе топ бастаушының рӛлін топ жетекшісі
I, II, III категориялы күрделі жорыққа 4 адам, IV,
адамнан кем болмауы керек.
13
«Қазақстан Республикасы аймағында туристік-спорттық жорықтар
ережесі» үзіндісінен.
Жорық ӛткізетін ұйымдарға қойылатын талаптар. Жорық ӛткізетін ұйым:
- топтар жетекшісін және оның құрамын бекітеді, топтың жорыққа
бақылайды, оны қажетті жарақтармен жабдықтайды;
- топтағы қатысушылардың физикалық, техникалық
әзірліктері үшін жағдай жасайды;
дене жарақаттарының алдын-алу мәселелері тӛңірегінде
кеңесін және дәргерге дейінгі алғашқы
медициналық байқаудан ӛткізуді ұйымдастырады;
қажеттілік жағдайда маршрутты ӛзгерту топ құрамы және туристік топтың
маршрутқа жүріп кеткенге дейінгі мәлімдеме
кітапшаларындағы жазулар осы топтың материалдарын
мамандыққа баға беретін комиссиямен келіседі.
Жорық жетекшісіне талап, оның міндеті
туристік топ сайлайды және жорық ӛткізуші ұйым бекітеді. Ол
топты әзірлеуге және оны ӛткізуге жауапты.
1 категориялы күрделіктегі жорық жетекшісі
керек. Жорық жетекшісі сауатты, денесі шыныққан қажетті ұйымдастырушылық
қабілеті және жорықты ұйымдастыруға сәйкесті тәжірибесі бар болуы керек.
Жорық жетекшісі міндетті.
- әдебиеттен және басқа материалдардан
физика-географиялық және климаттық ерекшеліктерін зерделеуге,
кӛз тартарлықтай жермен танысу жоспарын
географтардан, ӛлкетанушылардан, жергілікті ұйым мүшелерінен,
қорғау қоғамынан және ескерткіштер тарихы және мәдениетті қорғау қоғамынан
кеңестер алуға; картографиялық материал дайындауға;
құруға, қозғалыс кестесін әзірлеуге, бақылау
уақытын белгілеуге, күрделі учаскені айқындауға,
белгілеуге, маршрут варианттарының басы артық
ӛлшемін анықтауға;
- жарақтар әзірлігін қамтамасыз етуге,
құрамын іріктеуге, жолда азық-түліктің қорын
айқындауға, шығын сметасын құруға;
-мәлімдеме құжаттарын уақытында жасақтап рәсімдеуге;
- жорыққа шығу қарсаңында топты
комиссия кӛрсеткен ұйымға тіркеуге, бекітілген маршрутты сақтауға;
- маршрутты ӛзгертетін, оның уақытын,
кітапшасындағы жазбаларды ӛзгертетін жағдайда, бұл
жарамды қорытынды берген маршруттық мамандыққа баға беретін комиссиямен
келісуге;
- мүмкіндігіне қарай маршруттық кітапшаға
басқа ұйымдарға ӛтілуі жӛнінде белгі жасауға;
- барлау мақсатымен топты уақытша басқа жерге апарған жағдайда;
14
- жорық жӛнінде есеп рәсімдеу
жӛнінде топ мүшелеріне анықтама рәсімдеуге міндетті.
Жорыққа қатысушылардың міндеттері және құқығы.
- жорық жетекшісінің тапсырмаларын кезінде орындауға;
- жорық басталғанға дейін жан-жақты әзірліктен ӛтуге;
- табиғатты қорғау заңдарын, ӛрт
ережесін, дене жарақатының, үсіктің алдын алу және дәрігерге дейінгі
кӛмек тәсілдерін біліп және талаптарын анықтауға;
- IV-VI күрделі категориялық жорыққа
денешынықтыру диспансерінен медициналық байқаудан немесе
бақылау бӛлімінен, ал I-III күрделі категориялық жорыққа емхана немесе
медициналық мекемеден ӛтуге;
- табиғатқа, тарихи және мәдени
пайдалы қызметке ұқыпты қатысуға;
- денсаулық жағдайының нашарлауын және жарақаттанғанын кезінде жорық
жетекшісіне хабарлауға;
- жорықтық әзірлікке және құрастыруға белсенді қатысуға;
Жорыққа қатысушылардың құқығы бар.
- туристік жарақтар және спорттық
табылатын дене тәрбиесі ұжымынан пайдалануға;
- жорық жетекшісін сайлауға;
- маршрутты таңдауға және әзірлеуге қатысуға;
- жорық біткен соң топ
қатысушылардың әрекеттерін талқылауға, ал олардың
жағдайда, олардың шешіміне назарлық білдіруге;
топтың және оның жетекшілерінің әрекеттерін талқылауға қатысуға.
Дайындық кезеңінде жорыққа қатысушыларға мынандай міндеттер бӛлініп
беріледі.
- Жарақтар үшін жауапты. Жетекші барлық
сондықтан бұл қатысушы жорықта жарақтың
соңынан тазартып, жӛндеу қажет етілетін
қоймаға қайтадан тапсырады.
- Казначей жеткішімен бірлесіп барлық
барлығын ескеріп смета шығынын әзірлейді.
қолданылған шығындар тізімі кӛрсетіледі: кӛлікке, азық-түлікке, дәрі-дәрмекке,
жарақты жалға алу, суретке, кинотүсіріске
және т.б. жерлерге билеттер алу.
- Санитар – туристердің күн
сақталуына, мед.қобдишаны (аптечка) дәрі-дәрмектердің қажетті
берілуін, алғашқы медициналық кӛмек, тамақ сапасының қамын ойланып және
қатысушылардың ауыз су тәртібін сақтайды.
- Тілші немесе хатшы саяхат
тексеріп шығарады. Жетекшімен бірлесіп саяхаттың
құрастырады. Бұл қызмет жорықтағы ең
15
туризмнің түріне қарай жарақтарды, жабдықтарды жӛндеуші қызмет фотограф-
тілші, зерттеуші-ӛлкетанушы және т.б. негізделеді.
§6.Маршрутта кездесетін күрделі аймақтардан өтудің
әдіс-тәсілдері
Жорық маршрутында әр түрлі кедергілер,
Мысалы, рельефке байланысты пайда болатын
мұзы аймақтардан ӛту, сел жүру, тастың құлауы және т.б.
Тастың құлауы – бұл тау жыныстары сынықтарының тартылу күш
тау баурайымен ауысушылығы, 350 құлама
құлауының қауіптілігі олардың күтпеген жерден
құламадан тастар үлкен шапшаңдықпен құлайды.
келе жатқанын және қай жерге түсетінін анықтау ӛте қиын,
жерлерімен түйіскенде тастар ӛзінің траекториясын
құлауы қыста жылдамдық басталғанда немесе
бірінші жартысында жиіленеді.
Сел – таудан түсіп, жаппай, кенеттен лап
Қатты нӛсер жаңбыр ӛткенде немесе
ерігенде пайда болады.
Сел қаупінің белгілері:
- сел қаупі күшті аудандарда қатты нӛсердің ұзақ жаууы;
- биіктегі сел қаупі бар ӛзендерде ауа температурасының күрт
морендік ӛзендердің суға толып, арнасын бұзып шығуын тудырады;
- ӛзендегі су деңгейінің күрт тӛмендеуі немесе оның жоғарғы
бӛгетін бұзылуын кӛрсететін шұңқырдың пайда болуы;
- ӛзен бӛгетінің бұзылуына алып келетін жер сілкініс.
Сел тасқынның тікелей және жақын қаупінің белгілері:
- морендік-мұздық кешеніндегі судың толғандығын
бар арнадағы ағынның тоқтауы немесе күрт бәсеңдеуі;
- биіктегі сел қаупі бар арнадан күшті гуілдің естілуі;
- сел айдаған тастың соққысынан топырақтың дірілдеуі;
- сел толқындарының соққысынан шаңдақ бұлттың пайда болуы;
- судың қатты лайлануын сипаттайтын
болуы.
Сел қаупі бар аудандарда болған кездегі қауіпсідік шаралары:
- жорық алдында таудағы жағдай
қадағалау;
- сел қаупі бар биіктікте
кету;
- сел тасқынына 50-70 м артық жақындамау
- тік жартас пен құлама
соққысынан сырғыма мен опырылма түсуі мүмкін;
- сел арналарымен жүрген кезде адамдардың арасындағы қашықтық кемінде
20-30 м болуға тиіс;
16
- сел қаупі бар арналардың, ӛзен бӛгеттерінің жанына демалуға
жӛн және шатырлы лагерь құрмау керек;
- сел тасқынның белгісін сезген бойда арнадан қашығырақ кетіп
бойынша мүмкіндігінше жоғары кӛтерілген дұрыс;
- арнаға тӛмен түскен кезде
шұңқырдан аса сақ болу;
- мореналық-мұздық кешенінде және оның
болмайтын немесе ӛте сирек болатын
қалыпты кезде жүру;
- үйінділер бейберекет жатқан, сондай-ақ мұздықтан немесе қар кӛшкінінен
пайда болған кедергілері бар ӛзен бӛгеттерінің жанынан жүрмеу;
Сел тасқынына тап болған жағдайда тасқын ішіндегі адамды оның
біртіндеп жақындай отыра тасқынның бағыты бойынша шығару керек. Оған
немесе арқан қолданады.
Сел тасқыны кезінде жорыққа қатысушылар
әрекетіне зілзаланың белгілерін дер кезінде
туралы хабарлауды ұйымдастыру үлкен әсер етеді.
Қар кӛшкіні – тау беткейлерінен қалың қар қабатының тұтас
кетуі. Қар кӛшкіні жыл мезгілінің
Қар кӛшкіні, қар ӛте кӛп жауғанда, әсіресе салмағы ауыр
тыс жиналғанда жүреді.
Кӛшкін қаупі бар жерден қалай
сақтық пен білімге кӛңіл аударуды қажет етеді:
- ӛту кезінде кӛлденең баурайдан аулақ тек алға су
ағатын сызық бойымен жүру;
- тік жартастан, оның ең биік бӛлігінен немесе жартасқа
тар жерден ӛту;
- қолайсыз ауа-райының болжамына байланысты
кентеттен күннің қатты жылынып қысымның
тӛмендеуі тұман немесе қар кӛшкінінен қатты
бораннан соң маршрутқа шығуға болмайды;
- кӛшкіннің шетіне, екінші жағына қарай шығу;
- ұйқыға қарсы күресу, ұйықтауға болмайтындығын
естен шығармау;
- қарлы тік жартасқа шықпай, тек жолмен және тапталған
- қалың қар жауғаннан кейін 2-3 күн бойында тауға
- қар қалың жауып, бұрқасын болғаннан кейін тік
айналып, сондай-ақ олардың ирек тұстары
болмайды. Мұндай жағдайда тек су
тӛмен түскен жӛн. Егер аяқтың
қозғалысты бірден тоқтатқан жӛн. Бұта
беткейлер қауіпсіздеу.
- қар суланып беткейлерден оңай сырғитын кӛктем кезінде түстен
сақ болған жӛн;
- қозғалыс кезінде тәулік уақытын ескерген дұрыс;
17
- тауда тӛңірек жақсы кӛрінетін кезде жүру керек. Тұман
қауіпін күшейтеді;
- кӛшкін қаупі бар жерден бір-бірлеп, шуламай ӛткен жӛн;
- қарлы беткеймен кӛтерілген кезде айналсоқтамай тік жүріп ӛту
- тау жорығы үшін желтоқсан-ақпан
табылады.
- 1600-3500 аймағындағы алапатты кӛшкін
байқалады, ол жылдың салқын мерзіміндегі
байланысты;
- 3500 м биіктікте орналасқан
жылдың жылы мерзімінде болады (мамыр-шылде). Тауға жорық
қолайлы уақыты тамыз-қыркүйек. Бұл айларда
жамылғысының ӛзі елеусіз;
Топтың жекелеген мүшелері арасындағы арақашықтық
болуға тиіс. Топтың барлық мүшелері ұзындығы 20-30 м ашық
жібін белдеріне байлап, негізгі арқанға
кӛшкін аяқ астынан лықситын болса,
қатар құлаған уақытта қандайда бір кедергіге ілуге болады. Арқан
кезде зардап шегушіге қардың бетінде қалуға үлкен мүмкіндік береді.
Жартаспен жылжу ережесі:
- кӛтерілу алдында баурайды мұқият қарап және
маршрутты тірек нүктесінің бар болуына байланысты белгілеу керек;
- дем алу және алдағы жол бӛлігін қарау үшін
қарапайым және қолайлы орынға тоқтау
ықтимал жерден кідіріссіз ӛтуге тырысу қажет;
- тірек нүктесіне күш салмастан бұрын кӛзбен оның
беріктігін анықтау, соңынан байқап кӛру
жеткізу;
- ұдайы үш тірек нүктесі болуы керек;
- әр тірек нүктесін бірнеше рет пайдалануға тырысу;
- қолмен тірек нүктелерінен ұстап, негізінен аяқпен
жылжыған жӛн.
Дегенмен, аяқтың сенімді тұруы күмән келтірсе, үлкен күшті аяқтан
кӛшіру керек. Ӛте күрделі орныда негізгі күш қолға түседі.
- тірек нүктесінің беріктігін сақтау
қажет.
Құзбен ӛрмелегенде бір үлкен адымнан
жасаған жақсы. Сондай-ақ ӛрмелеу кезінде ӛзіңнен ӛте биік емес
емес ілгерірек жер іздеу қажет.
Тауда туристерге тұман қауіпті. Туристер
жоғалтады, кӛру мүмкіншілігі тӛмендейді, сондықтан
т.б. жерлерде тұман ашылуын күткен дұрыс.
Ауа-райы бұзылғанда тік жардың астына,
кіреберісіне, кішкене үңгірлерге тасалауға болмайды.
18
Таулы аймақтардағы туристік жорықтарға қажетті құрал-жабдықтар.
Жалпы жорықтар үшін керекті құрал-жабдықтарды
қарастыруға болады.
1. Маршруттағы табиғи кедергілерден ӛту үшін қолданылатын
арнайы құрал-жабдықтар (арқан, альпеншток, мұз ойғыш, карабин т.б.)
2. Туристік топқа ортақ құрал жабдықтар (шатыр, компас, карта,
балта,тамақ пісіретін ыдыстар мен ошақ құралдары т.б.)
3. Жеке адамдарға арналған құралдар (арқақап (рюзак), жатын
күннен қорғайтын кӛзілдірік, жаңбыр қап,
жуынатын заттар т.б. ).
Арқақап (рюкзак) – ол әртүрлі
В.А.Абалакованың арқақабы ӛзінің сиымдылығымен және
басқалардан ерекшелінеді. Ол брезенттен (су
капронды матадан және т.б. жасалынады.
(лямка) едәуәр үлкен, жалпақ оның
кигізден тігілген. Арқақаптың ең түбіне жұмсақ әрі жеңіл заттар,
заттар салынады. Арқақаптың тӛмен тартып
тұруы үшін, ауыр заттарды (14-15 кг) баудың қасындағы сақиналы
орналастыру керек. Үлкен салмақтағы, жақсы
қиындық тудырмайды.
Жатын қап жеңіл және мықты матадан, жылуды жақсы сақтайтын
кӛп орын алмайтын болып келеді.
болуы мүмкін.
Мұз ойғыш (ледоруб) таулы жорықтарға қажетті бірден-бір
саналады. Қарлы, мұзды учаскелерде сақтандыру,
шараларын ұйымдастыру кезінде бірдей тепе-теңдікті ұстап тұрады.
Шаңғы әртүрлі кӛлемде болуы мүмкін, ал шаңғының таяғы иықтан
см тӛмен болады.
Шатыр (палатка) туристердің уақытша тұратын мекендері. Оның ең белгілі
түрі 3-4 адамға арналған «памир», салмағы 3 кг шамасында,
м2. Шатырдың келесі бір түрі «плолудатка», ол 4 адамға
ені 1,6 м, ұзындығы 2,1 м, салмағы 3 кг-нан
ұзақ бивуактарға ӛте қолайлы болып келеді.
Жіп – таулы жорыққа аса
саналады. Жіпсіз сақтандыру, ӛзін-ӛзін ӛзі сақтандыру мүмкін емес. Диаметрі
мм, салмағы 1000-1600 г болып
кетпес үшін оны ақырындап сіріңкемен
негізгі жіпке қосымша жұқалау (6 мм) репшнур жібі қолданылады.
500-600 кг.
Құзды немесе жартасты жерде пайдалынатын Ілгек. Құзда немесе басқада
жағыдайларда пайдалынатын ілкек сүйір, шошақ тәрізді болып келеді.
19
1 сурет (ілгек түрлері)
Балға мұзды, қарлы немесе басқада жағдайларда ілкекті қағу үшін
алып тастау үшін қажет. Сондай-ақ құз шыңының шоқысында сақтандыру,
ӛзі сақтандыру үшін қажет. Ілмектің ұзындығы 50-70 см, балғаның
30 см, салмағы 650 г.
Карабин - туристі сақтандыру кезінде жіпті
құрыштан немесе болаттан жасалған карабиннің салмағы 200 г.
2 сурет. (мысық тырнақты (кошка)
Туристер мұзды, қарлы жерлермен жоғары
аяқтары тайып кетпес үшін бәтеңкеге
мысқ тырнақтының 10 тырнағы бар.
тырнақтыны арқақапта арнайы ӛзінің қорабында салып жүреді.
Құрал-жабдықтармен бірге оны бұзылып қалған жағдайда жӛндеу үшін де,
керекті құрал-жабдықтарды бірге алып жүрген дұрыс.
Құрал-жабдықты дайындағанда топ мүшелерінің санына,
маршрутында кездесетін әртүрлі табиғи
ауданның табиғи-климаттық ерекшеліктеріне кӛңіл бӛлінеді.
жабдықтардың кейбір түрі жорықтың барлық
жеке бір жорық түріне қолданылады.
§7.Асу және оның түрлері
Асу – тау жотасының ӛтуге қолайлы, ең аласа жері.
жалпы сипатына байланысты. Ал екі тау жотасының аралығындағы түбі
20
тегіс болып келетін аласа асуды қақпа деп атаймыз. Асулар
дан, 3Б-ға дейінгі категорияларға бӛлінеді.
асудың аты, географиялық орны, теңіз деңгейінен тӛмендігін жатқызамыз.
Қазақстанда әртүрлі категориялы асулар бар.
айтатын болсақ, Зимин асуы – Үлкен Алматы ӛзенінің суайрығындағы
Талғардың солтүстігінде орналасқан. Биіктігі 4000м.
1А. Келесі бірі – КазПИ
шатқалында. Биіктігі 2204м. Бұл асуды
жетекшісі В.М.Зиминге арнап атаған. Тағы бір асу – Кімасар.
Жорыққа қажетті құрал-жабдықтың бірі арқақап
арналған арқақап 40 литрге дейін болады. Жалпы орташа әмбебап
70 литр. Ал үлкен жорықтарға,
арқақаптар қолданылады. Арқақап негізі 3
жартылай қатты. 50-60 жылдар аралығында сиымдылығы 80 литр, альпинистерге
арналған, Абалакова арқақабын пайдаланылған.
Жорықтар кезіндегі түсетін күш мӛлшері, яғни арқақап (рюкзак) салмағы
жас ерекшеліктеріне және жынысына байланысты
жорықтарға оқушылар 11 жастан бастап қатыстырылатындықтан оларға түсетін
жүк салмағы ер балалар үшін 10 кг. қыз балалар
ерекшеліктері бойынша салмақ мӛлшері тӛмендегідей: 12 жас – 11-9кг.,
12-10кг., 14 жас 13-11 кг., 15 жас 14-12 кг.
жас 17-15 кг., 18 жастан ер адамдар үшін 50
40 жасқа дейін арқақап салмағы ер адамдар бойынша 25
бойынша 20 кг. дейін болуы
салмағы 20кг-дан, ал әйел адамдарда 40 жастан жоғары қарай
дейін. Жалпы арқақап салмағы адамның дене салмағының жартысынан аспауы
керек.
§8.Туристерді жорыққа дайындау
Жалпы жорықты ұйымдастырып ӛткізуді үш
болады. Олар: дайындық, ӛткізу, және қорытынды кезеңдер. Жорықтың табысты
ӛтуі оған деген дайындықтың жан-жақты, жақсы болуына байланысты.
Жорық мерзімімен маршрут анықталып, құрылып болған кейін, дайындық
жұмыстарының келесі тобы – адамдарды
құжаттарын жасауға, әзірлеуге бағытталады. Ең
жасақтау.
Топ құрамына жорық тәжірбиеге жеке дайындығы бар, денсаулығы жорық
жағдайына мүмкіндік беретін адамдар алынады. Топ құрамы анықталып болған
соң топ мүшелерінің дене және
дайындығы кезінде топ мүшелері жорық
отырып, арнайы және толық шыдамдылықты
ӛтеді. Ол үшін әр түрлі
маршрутта кездесетін кедергілерден ӛту үшін
21
күндік, бір-екі күндік жаттығу жорықтары түрінде, арнайы құрал-жабдықтарды
қолдана отырып жүзеге асады.
Туристік жорықтарға: алғашқы дене дайындығы,
жабдықтарды дайындау, кедергілерді жеңу, дала
ұйымдастыру, демалыс орындарын дала жағдайында
сақтау т.б.
Дайындық кезеңіне жататын тағы бір
жорыққа жарамдылығын анықтау болып табылады. Ол үшін жорыққа қатысушы
топ мүшелері медициналық тексеруден ӛтуі
анықтама қағазды жорықты ұйымдастырушы ұйым
маршруттық квалификациялық комиссия (МКК) талап етеді.
Жорықты ұйымдастырушы ұйым, жорық құжаттарын
мүшелерінің тізімін бекітіп, топ жетекшісін
бұйрық шығарылады. Жорық кітапшасы немесе
жорықтың ӛзіндік маршруттық құжаттарын айтамыз. Маршруттық кітапша алыс
қашықтықтарға жасалынатын категориялық, спорттық жорықтар
маршруттық парақ спорттық жорықтармен қатар кӛп күндік категориялық емес
жорықтар үшін де пайдалынады. Аталған құжаттар бірнеше жерде тіркеледі.
Әрбір жорық, саяхат немесе экспедиция
дайындығына байланысты. Дайындықты толық, жете жүргізбейінше оны дұрыс
ӛткізу мүмкін емес.
Жорық немесе саяхатқа барып келгеннен
тапсырылады. Жорықтың алдын-ала қорытындысы ӛтіледі.
шараның басты мақсаты – осы
ӛткізудің тәжірбиесін жинақтау алдағы уақытта кемшіліктерді жою үшін оларды
анықтау. Сондай-ақ жорықтың мазмұндылығына, жорықтың
дәрежесіне баға беріледі.
Жорыққа әзірлену оны ӛткізу уақытында қатысушылар әрекетінің оң және
теріс кезеңдері қорытындыланады.
Егер таңдалынып алынған маршрутпен бұрын
жасалынбаған болса, онда маршрутты ӛтудің тектика-тактикалық мүмкіндіктері
жӛнінде оған құжат құру керек.
Тапсырылатын толық есепті жекелеген туристердің
пайдалана отырып, тәжірбиелі, маршрутты толық
толтырады.
Есеп кӛпшілікке түсінікті болуы керек.
ұйымдастырылады. Кеште жорықтан фотосуреттер, слайд және кинофильмдер
қойылады. Кештің мазмұндылығы және мағыналылығы
ӛздерінің кешті ӛткізудегі әзірліктері және тақырыптылығына байланысты.
§9.Туристік саяхаттар кезінде жеке бас
қауіпсіздігін қамтамасыз ету
Жорыққа қатысушылар ауыр салмаққа тӛзімді және қозғалыс кезінде оңай
байланып, тез шешілетін мықты мата жіпті пайдаланады.
22
Диаметрі біркелкі жіпті байлауда ―тік
диаметрлі жіптерді байлауға ―брамшток‖ түйіндер қолданады. Саяхатшыға жіпті
байлау үшін оның ортасы ӛткізгіш
болып келу керек. Тауға кӛтерілгенде
түйіншек немесе ілгекше арқылы қозғалуға болады. Түйіншек немесе ілгекше
және мұз күйінде оңай шешілетіндей байлануы керек.
3 сурет. Жіп байлау түрлері (ткацкий, тік,бромшкоты, академиялық)
Жіппен кӛтерілген кезде ―үштік‖ түйіншек қолданылады.
―Жыланбас‖ түйіншегі жіптің ұшын бекіту
қауіпті жерлерден ӛткен кезде
тартылады, ол мықтап бекітілуі тиіс.
Қанатша (перила) арқылы қозғалғанда сақталуы
жатады:
1. Қолғап киіп қозғалу
2. Жіпті белге байлау
3. Қозғалыс кезінде ӛте сақ болу, тас лақтырмау
4. Бірінші жүретін адам жіптің мықты тартылғандығына кӛзін жеткізуі
5. Қауіпті жерлерден ӛткен соң,
керек.
23
4 сурет. Туристке жіпті байлау түрлері (булинь, тартып байлау,
сілтеуші)
Жолсерігін сақтандыру 2 түрге бӛлінеді: Бір уақытта (бур уақытта
қатысушылар тобының қозғалысы) және үзілістік (біреуі қозғалыста болғанда,
екіншісі оны сақтандырады).
Сақтандыруды қабылдау оның талаптарымен, әр түрлілігіне байланысты.
Сақтандырудың қолайлы түрі -
қозғалыс байқалмайды. Ол мынандай тәсілдермен
24
арқасымен тік тұру, бел арқылы
тәсілдері қолданылады.
5 сурет. Сақтандыру түрлері
Мұнда мұзжарғыш арқылы жарылған жердегі
мұздық ілмек арқылы жақсы ұстануға болады.
Ал қарда шығыңқы жердің орнына,
пайдалануға болады. Ашық мұздықтың ортасынан ӛту тегіс алаңда
жылдам. Жабық мұздықтан ӛту кезінде есте сақтайтын негізгі
жарылыстарының қалыптасуы мен формаларын естен
жамылғысының жарылу шекараларын анықтауда мұзжарғышпен белгіленеді, ал
күмәнді жағдайларда сақтандыру тәсілдерін қолдану керек.
Сақтандыруды ұйымдастыру және іске асыру
ұсыныстарын негізге алу керек.
1. Сақтандыру әрқашан тиімді болу
кезінде, бір адам құлайтын болса,
құлауы мүмкін. Сондықтан жолдастарыңа сақтандырудың
ескерту қажет.
2.Сақтандыру кезінде кенеттен болатын қолайсыз
болып, арқандағы адамды әр кезде
жібермей, тіпті аз уақытқа да
сақтандыру әрқашан мықты арқанды, жүйелі тербеліссіз әрекетті қажет етеді.
3. Сақтандыруды қолдану алдында ең
басу, аяқпен тебу, тау балғасымен ұру арқылы мықтылығын тексеру
25
4. Сақтанушы адам құлаушы адаммен
жібермеуге тиісті. Сақтану үшін дұрыс
қатысушы арқақаптарымен сиятындай ыңғайлы әрі қауіпсіз болуы керек.
5. Егер ӛзіңнен тӛмендегі адамды сақтандыратын
болсаңыз, ол адам маятник болмаса да арқанда ілініп қалады.
мұздықтан құлаған, сондай-ақ сырғанап
кеудеңізбен алға қарай бұрылып, қатты соққы арқылы денеңізбен мұзжарғышты
мұзға қадауға тырысу керек.
Саяқтандыру кезінде яқтардың арасын кеңірек ашып,
табаныңызбен жарға тірелмеу қажет, әсіресе
тікенектері кӛп болса, бұл жағдайда
мүмкін. Бұл әдістерді дұрыс қолданған жағдайда, егер сіз тоқтай
жылдамдығыңыз едәуір тӛмендейді.
Туристер қолайсыз табиғи жағдайға (тұман,
найзағай) қалғанда қауіпсіз, жабық орындар
Әсіресе осындай уақытта кӛшкін болған жерлермен, шалғынды жарлармен жүру
қауіпті.
§10.Алау және оны жағу әдістері
Алау (костер) үшін орын таңдау маңызды болып келеді. Ол
шатырдан 5-8 метр қашықтықта желден
Егер ескі костер орыны болса,
айналасы шым тастармен қоршалады. Алауды
ережесін есте ұстау керек. Отын
кепкен қайың түбірі және шырша, қурап қалған ағаштар, үсіген
кепкен бұталарды таңдау жӛн. Құлап
сулы болып келеді, себебі құлаған
кептіріп жел соқпайды, яғни мұндай
жарақтары: бағаналар, тамақ пісіретін ыдыстар, ілетін кӛлденең таяқшалар және
олар үшін ілмешектерді туристердің ӛзі
конструкциясын туристер ӛздері ойлап табады. Туристер жылдың әр мезгілінде
және түрлі жағдайда костердың әр түрлі түрлерін қолданады. Алау
үлкен ыстық беру үшін костердың
қолданылады. «Шалаш» - ағаш шалаш
жанады, жылыту үшін кӛп жылу
қолданылады. «Құдық» - ағаш құдық
тамақ пісіру үшін кӛп жылу береді.
Туристер қолданатын костердың тағы бір түрі «жұлдыз». Туристер алаудың
«жұлдыз» түрін «әмбебап» деп айтады.
кешкі әңгімемен отыруға болады.
5-тен 10-ға дейінгі бӛренешіктер жұлдыздар түрінде, ішке ығыстырылады.
Сондай-ақ, кӛп кӛмір және үлкен ыстық жалында «таежные»
жағылады, оған бірнеше ыдыс қойып
болады.
26
Алаудың келесі түрі «Нодья». Бір
ретінде 2-3 бӛренешіктер салып, жанған
қабығын жуандығы 30-40 см. ұзындығы 2-3 метрлік бірінің-үстіне бірі
екі жақ шетінен қазықпен бекітіледі. Тамызықты тӛменгі бӛренелердің арасына
салады, үшіншісі жоғарыдағы түтін тартуды реттейді.
Ұйымдастыру және дабыл беру үшін
«дабыл беру» түрі қолданылады.
Әдеттегі алау үстіне смолалы бұта салады – қара түтін
кӛк шӛп салса түтін ақ болады.
Ізін қалдыратын жағымсыз зардаптардан аулақ болу үшін, алауды аспанға
кӛтеруге болмайды. Сӛнген алауды де қараусыз қалдыруға болмайды.
Туристік жиындардадың ӛту орнында кең
дайындалады. Алау орынының шеті 60-80
ағаштардан 50 м қашықтықта орналастырады. Олай болмаған жағдайда
ӛрті қаупі тууы мүмкін.
шараларын жасап және оның маңына
қою қажет.
4 сурет. Алау түрлері (шатыр, құдық, тайгалық)
§11.Бивуак орындарын белгілеу
Жорықтар кезінде түскі үлкен үзіліс
ұйымдастырылады. Бивуак дегеніміз – жорықтар
тамақтануы мен демалысын қамтамасыз етуге қажетті орындар мен жұмыстар.
Туристік топ мүшелері, әдетте, бивуакта тәулігіне 10-14 сағаттай болады.
лагерь құрып, оны жабдықтайды, тамақ
жабдықтарды жӛндеуден ӛткізеді, келесі күнге
27
Бивуакты тегістеу, құрғақ алаңдар мен алаңқайларда, тастар құламайтын, сел,
тасқындары, қар кӛшкіні болмайтын, найзағайға
құрады. Тұрақ орны желден жақсы
тиіс. Бивуак орнына жақынырақ жерде ауыз-су кӛзі болуы керек.
Таулы жерлерде бивуакты талдар мен жар тастардың шығыңқы жерлеріне,
тӛбелі жерлер мен тік беткейлердің астына науашықтар (кулуары) мен
шығатын жайылма жерлеріне, жылжымалы немесе
қорымдар үстіне, мұздардың активті қозғалысы
жарықшақтарына ұйымдастыруға болмайды. Бивуак ауа-райының
бұзылуына есептелініп құрылуы керек. Күн күркіреуі пайда бола бастаған
барлық металл заттары біріктіріліп, тұрақтан
қойылады. Бивуакты жоғары биіктіктерде, тӛменгі температурада, ауа-райының
бұзылу кезінде, қатты жел соққан
түнеулер ұйымдастырған кезде қолайлы, жайлы
және құрал-жабдықтардың сақталуы үшін қар
қажет. Қар үйшігі 4-6 адамға арналады. Адамдар кӛбірек болса
етіп 2-3 үйшіктер не үңгірлер жасайды да оларды бір-бірімен
жалғайды.
Бивуак үшін орынды ертерек, жарық
немесе тұман кезінде амалсыз тоқтағанда
тексеру үшін тӛңіректі 200-300 мертлік
алдында шатырлардың дұрыс бекітілгенін, заттардың желден, жауыннан сақталу
үшін жабылғанын тексеріп, бивукатан кетер
қоймағанына, тұрақ орнының жиналғанына, оттың сӛндірілгеніне бақылау жасау
қажет.
Спелео жорықтарда бивуакты немесе жер асты лагерлерін, әдетте күрделі
кӛп күндік үңгір маршруттарынан ӛту
жағдайларының ерекшеліктері (жоғары ылғалдылық, тӛменгі
табиғи жарықтың болмауы және кеңістіктің
салыстырғанда лагерді жабдықтауға жоғарғы талаптардың қойылуын негіздейді.
Жерасты бивуагын құру кезінде қалдықтар
дайындап, олар лагерь жиналып алынған
тасқын сулардың мүмкін болатын деңгейінен жоғары, тас құлайтын бӛліктерден
алыс орнатылады. Мүмкіндігінше жылу сақтайтын
капронмен қапталынған кӛп орынды жататын
(платака) үстінен су ӛткізбейтін заттан
және тұрақ орынының сулану деңгейіне қарай шатырды жерге болмаса
қондырғыға орнатады. Сонымен қатар түнеуді
кӛмегімен ұйымдастыруға болады. Жерасты бивуагы кезінде керекті тіршілікті
қамтамасыз ететін заттар тобына жарық
дәрмек, телефон (рация) және т.б. қоладанады.
Шатыр (платка) – шатырлы қалашықты
шұңқырсыз тӛмпешіксіз, дӛңессіз тас
илеуінен және салбырап тұрған шіріген
алаңды таңдау керек. Шатыр бірнеше адамға немесе екі,
28
болып келеді. Аузын (есігін) алауға
райында, жел соғатын жаққа қаратып орналастырады. Жаңбыр болған жағдайда
оған су құйылмас үшін шатыр айналасы орлап қазылады. Шатырға
үшін жоғары полиэтилен жабынды керіп, бүйірден және бұрыштан түйреуішпен
немесе жәй кір қысқышпен бекітуге болады. Шатыр қыртыссыз және
жақсы тартылуы қажет. Сонда су
аяқталғаннан соң шатырды кептіріп мұқият бүктейді.
§12.Су туризмінің әдіс-тәсілдері
Ӛзеннің жоғарғы бӛлігіндегі мұз тосқауылдары
бұзылуы жағдайында тасқын қас қағым сәтте болуы мүмкін. Қалған
су басу қаупіне дер кезінде назар аударуға мүмкіндік беретін
бар. Алайда қардың кӛктемгі еруі,
жүрген кезде ӛзен жағалауына тоқтамаған дұрыс. Қар еріген және
райы кезінде батпақтардың үстімен жүру
батпақтардың ӛткізгіштігін азайтады, сондықтан тіпті тексерілген учаскенің ӛзі
кедергіге толы және ӛте қауіпті болуы мүмкін.
Апатты су тасқыны кезінде мүмкіндігінше тӛменгі жерден жылдам кетіп,
ең болмағанда, жер бедерінің ең биік нүктесіне дейін жету
Тау ӛзені арқылы ӛтудің негізгі ережесі:
- ӛткелдерді ұйымдастыру алдында жағалауды
күші мен жылдамдығын, арнаның тереңдігін
мүмкіндіктерін ескере отырып, ӛткелді ұйымдастыру
жарақтарды іріктеу қажет;
- топтардың мүмкіндіктерін ескере отырып ӛткелден ӛтудің тәсілін анықтау;
- ӛткел үшін орны және уақыт таңдау;
- ӛткелді түгел қарауға және оны басқаруға болатын бақылау
- ағыстан тӛмен, мүмкіндігінше қолайлы жерге ұстап қалу
екі-үш ең тәжірбиелі дене күші
жағдайда сенімді жорықшыны іріктеп алу керек;
- ӛткелден ӛту үшін ең
туристі жүргізген жӛн;
- ӛткелге бір уақытта екі және одан да кӛп
- ӛткелден құрал-жабдықтар жеке тасмалданылады;
- ӛткелден ӛту кезінде тәртіп және ретті сақтау қажет.
Су жорықтарына бивуак орнына қосымша талаптар қойылады. Ең алдымен
ӛзен жағасы жүзу құралының тоқтауы мен шығарылуына қолайлы болуы
Жағада оларды орналастыратын алаңқайлардың (биіктігі
метрден кем емес), шатырларды тұрғызу және от жағу үшін
(су деңгейінен 5-6 метрден тӛмен емес) қажет етіледі. Бұдан
жақсы желденіп тұруы қажет, бұл
насекомдардың санын азайтады. Ал таулы аудандарда тұрақ орны таңертең
сәулелері түсетін жерде болуы тиіс.
негізгі ӛзенге құятын жерлеріне құрады. Бұл жерлерде балық жақсы
29
Бивуак орналастыру жергілікті жерге шолу
басталады. Оған кӛбінесе бұрынғы тұрақ
пайдаланған дұрыс. Бивуакты аралдарда құруға
кӛтерілуі мүмкін. Түнеуге тоқтаған соң
(селдерден басқасын) жағаға шығарады. Жағада
құралдары (оның ішінде жағада жатқандары да) байланып бекітілуі керек.
жауын жауатын болса бивуак ұйымдастыруды
орнатудан, заттарды жауыннан сақтаудан бастайды.
Тасқындар – қысқа мерзімді ӛзен
болуы. Құрғақ ауа райында аз
тасқындар аз күтіледі. Туристер әдетте мұндай жағдайда қауіптілік мүмкіндігін
ұмытып суға жүгіреді.
Тасқынның пайда болуы жӛнінде күндіз
ылайланып және тасқынның қуаты ӛседі.
Тік баурайдағы жырада қонуға, тоқтауға болсайды, мұндай орында күшті
су толқыны ең үлкен биіктік пен шапшаңдықтыиеленеді.
Тасқында туристерге сәтсіз жағдайлар кӛбіне ӛзен арқылы ӛтуде кездеседі.
Егер тасқын кезінде су кӛп болса ӛзен арқылы ӛту
түскенше күту керек.
Ӛткел қажет жағдайда ең кішкентай
немесе учаске орнын іздеу ұсынылады.
Ӛзендерден аяқ ӛткел арқылы ӛту
баратын жолдардың су бетінің шұбарлануы.
Қайраң әдетте ӛзеннің кең учаскесінде, суы мӛлдірлеу жерде болады.
жағалауда ӛзен – тереңірек, ал жайпақта – тайыз болады.
Қауіпсіз аяқ ӛткелді міндетті түрде
сәйкесті қауіпсіздендіруді таңдау қажет. Ӛзен түбін, оның тереңдігі бақылағанда
жорықтың тәжірибелі қатысушының бірі белін жіппен орап байлап, оның
ағашқа бекітіп немесе бірнеше кісі ұстап су түбіне
күйде ұстау керек. Барлаушының міндеті
белгілеу.
Аяқ ӛткелден жоғарғы ағысқа бұрыштап жүру арқылы ӛту керек.
адамнан тұратын ӛткелден ӛткенде бір-бірінің иығынан ұстап, ең тәжірбиелісін
алдыға қояды.
Ӛзен сарқырап қатты ағып жатқанда ӛзен тармағынан ӛткен дұрыс.
5-7 сағат аралықтары ӛзеннен ӛтудің ең қолайлы уақыты
суының кӛтерілуі 16-17 сағат аралықтарында
жартысында максимум кӛрсеткішті байқатады. Егерде
жоғары болса онда міндетті түрде сақтандыру шаралары жасалынуы керек.
Алып жатқан ендігіне тереңдігіне және
байланысты су асты және су үстінен бұрылып ӛтуге болады.
30
§13.Жаяу және шаңғы туризмінің әдіс-тәсілдері
Жорық кезіндегі жылдамдық жаяу туризм
тәулікте (оның 8 сағаттық жарық бӛлігінде) 30 км. Тау
Сағатына шаққанда бұл жаяу туризм бойынша шамамен 4 сағатқа,
бойынша 2,5 сағатқа дәл келеді.
демалыстардың болатыны себепті ұдайы сақталынбайды.
түрлері бойынша тәуліктік жылдамдық олардың
байланысты жүзеге асады.
Жаяу және тау туризмі бойынша
қатынасы 40 минутқа 10-12 минут, күрделі, тік беткейлі, кедергілі
20 минут, үлкен түскі демалыстар
ерекшеліктеріне, жер жағдайында, қалыптасқан жағдайға,
графиктің орындалу барысына байланысты 30
созылады. 3 сағаттық демалыс кезінде міндетті түрде ыстық тамақ
адамдар демалады. 30 минуттық қысқа түскі демалыстар жоғарыда кӛрсетілген
жағдайлардан басқа ыстық тамақ жасауға
мысалы, отын жоқ жерлерде болады
Тау шаңғышыларының жаттығулары мен жарыстары қарашаның аяғына –
желтоқсанның басына белгіленеді және сәуірдің ортасына дейін сақталады, бұл
үшін 2000 – 3000 мм аймағындағы қар жамылғысы жеткілікті.
Лабораториялық сабақтардың тапсырмалары.
1. Туризмнің белсенді түрлерінде кездесетін табиғи кедергілер.
2. Туризмнің белсенді түрлерінде тамақтануды ұйымдастыру.
3. Тау шыңына ӛрлеушінің жеке құрал-жабдықтары.
4. Тау ӛткелдерінің қиындық дәрежесін бағалау шкаласы.
5. Туризмнің белсенді түрлеріне физикалық дайындық
6. Маршруттың негізгі физикалық – географиялық пункттарымен табиғи
кедергілері кӛрсетілген сызбасы (нитка).
7. Күнделікті ӛтілетін бастапқы және
саяхат түрі кӛрсетілген маршрут графигі.
Студенттің өзіндік жұмысы
1.Ұғымның басыт түсініктемелері, «туристік саяхат тәсілі» және «туристік
саяхат әдістемесі» анықтамалары.
2.Туристік мекемелерде қызмет жасайтын мамандарын
әдіс-тәсілдері.
3.Негізгі тәсілдік ұғымдардың анықтамасы: мақсаты, күші, құралы, уақыты,
жолдың қосымша және апаттық есіктері, туристік саяхаттың қауіпсіздігі.
4.Желіні ұйымдастырудың тәсілдік жүйесі.
5.«Туристік саяхаттың жүйеленуі» деген ұғымның анықтамасы.
6.Туристік саяхат жүйесі туралы ұғымның
кезіндегі тигізер кӛмегі.
7.Отандық белсенді саяхат түрінің дамуы мен қалыптасуы.
31
8.Туристік маршрут категорияларының анықтамасы. Туристік маршруттағы
кездесетін қиындық категориясының ұғымы.
9.Таулы, суда және жаяу саяхат жасаудың айырмашылықтары.
10.Шетелдік белсенді саяхат түрінің ерекшелігі.
11.Белсенді саяхат түрлерінде желіні тәсілдік ӛңдеудің жалпы анықтамасы.
Тәсілдік ӛңдеудің белсенді саяхат түрлерінің коммерциялық түрінде алатын ролі.
12. Белсенді туристік саяхат маршрутының таңдаудың ерекшеліктері.
13.Физикалық-георгафиялық және табиғи кедергі жағдайларындағы желі.
14.Маршрут кестесі және қозғалыс графигі.
15.Желінің қосымша және апаттық варианттарының
материалы.
16. Белсенді туристтік с аяхаттың
техникалық қамтамасыз ету (аяқ-киім, киім,
бригадасы.
17.Саяхатты жүргізу мен оны дайындаудың жалпы анықтамасы.
18.Адамның дұрыс тамақтануы туралы ғылыми
мағынасы.
19.Дене-күш жүктемесі кезіндегі адам ағзасының
шығыны. Белсенді туристік саяхат кезінде
негіздері.
20. Азық-түлікті таңдау және оның калориясы. Тәуліктік тамақтану құрамы.
Дайындалған азық-түлікті дұрыс қолдана білу. Типтік меню.
21.Туристердің негізгі асының құрамына енетін
мен химиялық құрамы.
22.Маршрутта тамақтану ережесі. Тұзды су
ыстық тамақпен азықтануды ұйымдастыру. Күндіз
Үлкен биіктіктерде туристердің тамақтану ерекшелігі.
23.Саяхат кезіндегі азық-түлікті орау, сақтау,
ӛлшеу ерекшелігі. Ормансыз жерлерде азық
ұйымдастырудың жалпы анықтамалары.
24.Ерекше қозғалу мүмкіндікті туристерді саяхатқа
Туристерді физикадық тұрғыда әзірлеудің энциклопедиялық
ерекшелігі. Жалпы және арнайы физикалық дайындық анықтамасы.
25.Туристердің басты физикалық қасиеттеррінің анықтамасы: күш, ептілік,
тепе-теңдік туристерді физикалық даярлаудың негізгі
принцептері, басты мақсаты.
26.Белсенді туристік саяхат кезінде қатысушылар
адмадарға қойылатын басты талаптар. Қызмет
арнайы физикалық дайындығына қойылатын басты талаптар.
27.Туристік жүйе менеджерлерінің кәсіби физикалық дайындығының негізгі
мазмұны. Денсаулықты сақтау және жеке бас гигиенасының ережелері.
28.«Туристік құрал-жабдық» анықтамасының басты белгілері
қойылатын басты талаптар. Жеке құрал-жабдық
саяхатқа арналған жеке құрал-жабдықтар. Жаяу
жеке құрал-жабдықтардың ерекшелігі.
32
29.Топтық құрал-жабдықтар және оның жалпы
жабдықтың жаяу және тауда саяхат жасауда қолданылуы. Суда және
саяхат жасауда топтық құрал-жабдықтардың қолданылуы.
30.Саяхат қажетті құрал-жабдықтарды әзірлеу, оларды тасымалдау, жӛндеу,
күту және сақтау.
31.Саяхатпен шұғылдану кезіндегі қауіпзідік туралы
Маршруттың қиындығына байланысты және туризмнің түрлеріне орай қайғылы
жағдайлардың орын алу себептері.
32.Белсенді туристік саяхат қауіпсіздігін қамтамасыз
жүйедегі құтқару және бақылау тобының
қызмет, материалдық техникалық қамтамасыз ету,
жұмыстары.
33.Құтқару және бақылау тобының мемлекеттік
қызметімен ара қатынасы.
Саяхат басталмас бұрын туристер мен
дәрігерлік тексеруден ӛтілуінің қажеттілігі. Белсенді
аурулар мен жарақат түрлері. Аурудың алдын алудың негізгі жүйелері.
34.Белсенді саяхат кезіндегі жұмыс жасау мен дем алудың негізгі
Аяқ-киімге, киімге және саяхат құрал-жабдықтарына
Саяхат кезіндегі туристердің жеке бас гигиенасы.
35. Белгілі бір маршрут ерекшелігіне орай дәрәгерлік қорапшаны дайында
рекшелігі. Арнайы дәрігерлік құралдарды пайдалану.
кезінде дәрігерлік қамтамасыз етілу ерекшелігі.
36.Белсенді саяхат кезінде дәрігерге дейін жасалатын алғашқы жедел кӛмек.
Саяхат кезінде алғашқы кӛмекті уақытында
спортшы-туристердің емделу ерекшелігі.
37.«Таулы саяхат» ұғымының жалпы анықтамасы.
таулы туристік саяхат аудандарына қысқаша
қиындықтағы эталонды тау саяхаты.
38.Таулы аймақтарда кездесетін табиғи бӛгеттер
саяхатының негізгі тәсілі: мұздан, қардан,
кездесетін сулы жерлерден ӛте білу.
39. Қазақстанның таулы аймақтарына саяхат
жүйесі.
40.«Суда белсенді саяхат жасау» ұғымының
аумағындағы суда саяхат жүргізілетін аудандарына қысқаша анықтама беру. 1-2
қиындық дәрежесіндегі эталонды су саяхаты.
41. Суда саяхат жасау барысында
элементтері мен пайда болуы. Қозғалу
саяхат жасауды ұйымдастыру және судағы жорықтың негізгі айла-тәсілдері.
42.«Жаяу саяхат», «шаңғымен саяхат», «веложорық» ұғымдарының жалпы
анықтамасы. Қазақстандағы 1-2 қиындық дәрежесіндегі
туризм саяхаты дамыған аудандарына жалпылама
эталонық маршруттары.
33
43. Жаяу саяхат жасаудың тәсілінің элементтері мен әдісінің ерекшеліктері.
Шаңғымен саяхат жасау барысында кездесетін
ӛтудің әдіс-тәсілдері. 1-2 қиындық дәрежесіндегі шаңғы саяхатының әдіс-тәсілі.
44.Веложорығында кездесетін табиғи бӛгеттер. Олардан
Веложорығының әдісӛтәсілі.
45.Белсенді туристік саяхат кезінде отандық
алып жүру топтарын құру анықтамасы.
қиындық дәрежесіндегі саяхатта қойылатын талаптар.
бӛліп алу.
46.Тәсілдік және жалпы физикалық жаттығу түрлері, алып жүру топтарлың
мүшелерін дұрыс іріктей білу. Маршрутта
алдын алу. Құрал-жабдықтарға, азық-түлікке, және
басты талаптар. Маршруттық құжаттарды әзірлеу.
47.Белсенді туристік саяхаттың 3-6 қиындық
саяхат қиындығынан айырмашылығы.
48. Қиын туристік жорықтарды ұйымдастыру
проблемалары, олардың әлеуметтік қажеттіліктері.
49. Қазақстан Республикасының таулы аймақтары
аймақтарына жай және биіктікке кӛтерілу кезінде қызметкерлерді дұрыс
ерекшелігі.
50.Алыс шет елдердің таулы аймақтарына
жасауды ұйымдастыру проблемалары.
Аралық бақылау сұрақтары
№1. Аралық бақылау(8 – аптада)
1. Ұғымның басыт түсініктемелері, «туристік
саяхат әдістемесі» анықтамалары.
2.
уақыты, жолдың қосымша және апаттық
қауіпсіздігі.
3. «Туристік саяхаттың жүйеленуі» деген ұғымның анықтамасы.
4. Туристік саяхат жүйесі туралы
кезіндегі тигізер кӛмегі.
5. Отандық белсенді саяхат түрінің дамуы мен қалыптасуы.
6. Туристік маршрут категорияларының анықтамасы.
7. Туристік маршруттағы кездесетін қиындық категориясының ұғымы.
8. Таулы, суда және жаяу саяхат жасаудың айырмашылықтары.
9. Шетелдік белсенді саяхат түрінің ерекшелігі.
10. Белсенді саяхат түрлерінде желіні
анықтамасы.
11. Белсенді туристік саяхат маршрутының
ерекшеліктері.Желінің қосымша және апаттық варианттарының
картографиялық материалы.
34
12. Белсенді туристтік с аяхаттың
техникалық қамтамасыз ету (аяқ-киім, киім, құрал-жабдықтар, дәрі-дәрмек)
бригадасы. Саяхатты жүргізу мен оны дайындаудың жалпы анықтамасы.
13. Адамның дұрыс тамақтануы туралы
мағынасы. Дене-күш жүктемесі кезіндегі адам
энергиялық шығыны. Белсенді туристік саяхат кезінде дұрыс тамақтануды
ұйымдастыру негіздері.
14. Азық-түлікті таңдау және оның
құрамы. Дайындалған азық-түлікті дұрыс қолдана
Туристердің негізгі асының құрамына енетін азық-түліктің калориясы мен
химиялық құрамы.
15. Маршрутта тамақтану ережесі. Тұзды
кешке ыстық тамақпен азықтануды ұйымдастыру.
ұйымдастыру. Үлкен биіктіктерде туристердің тамақтану ерекшелігі.
16. Саяхат кезіндегі азық-түлікті орау, сақтау, тасымалдау және
ӛлшеу ерекшелігі. Ормансыз жерлерде азық
ұйымдастырудың жалпы анықтамалары.
17. 17. Туристерді
ұғымның басты ерекшелігі.
қасиеттеррінің анықтамасы: күш, ептілік, тепе-теңдік туристерді физикалық
даярлаудың негізгі әдіс-тәсілдері, принцептері, басты мақсаты.
18. Белсенді туристік саяхат кезінде
кӛрсететін адмадарға қойылатын басты талаптар. Қызмет кӛрсететіндердің
жалпы және арнайы физикалық дайындығына қойылатын басты талаптар.
19. Туристік жүйе менеджерлерінің кәсіби
негізгі мазмұны. Денсаулықты сақтау және
ережелері.
20. «Туристік құрал-жабдық» анықтамасының басты
оларға қойылатын басты талаптар. Жеке құрал-жабдық және оның түрлері.
Таулы саяхатқа арналған жеке құрал-жабдықтар.
21. Топтық құрал-жабдықтар және оның
жабдықтың жаяу және тауда саяхат
шаңғымен саяхат жасауда топтық құрал-жабдықтардың қолданылуы.
22. Саяхат қажетті құрал-жабдықтарды әзірлеу,
жӛндеу, күту және сақтау.
№ 2 Аралық бақылау (15-аптада)
1. Белсенді туристік саяхат қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесі.
2. Туристік жүйедегі құтқару
профилактикалық қызмет, материалдық техникалық қамтамасыз ету, іздеу және
құтқару жұмыстары.
3. Құтқару және бақылау
қызметімен ара қатынасы.
35
4. Саяхат басталмас бұрын туристер мен қызмет кӛрсету
дәрігерлік тексеруден ӛтілуінің қажеттілігі. Белсенді
аурулар мен жарақат түрлері. Аурудың алдын алудың негізгі жүйелері.
5. Белсенді саяхат кезіндегі жұмыс жасау мен дем
Аяқ-киімге, киімге және саяхат құрал-жабдықтарына
Саяхат кезіндегі туристердің жеке бас гигиенасы.
6. Белгілі бір маршрут ерекшелігіне орай дәрігерлік қорапшаны
ерекшелігі. Арнайы дәрігерлік құралдарды пайдалану. Белсенді туристік саяхат
кезінде дәрігерлік қамтамасыз етілу ерекшелігі.
7. Белсенді саяхат кезінде дәрігерге дейін жасалатын алғашқы
Саяхат кезінде алғашқы кӛмекті уақытында
спортшы-туристердің емделу ерекшелігі.
8. «Таулы саяхат» ұғымының
таулы туристік саяхат аудандарына қысқаша
қиындықтағы эталонды тау саяхаты.
9. Таулы аймақтарда кездесетін
саяхатының негізгі тәсілі: мұздан, қардан,
кездесетін сулы жерлерден ӛте білу.
10. Қазақстанның таулы
жүйесі.
11. «Суда белсенді саяхат жасау»
аумағындағы суда саяхат жүргізілетін аудандарына қысқаша анықтама беру. 1-2
қиындық дәрежесіндегі эталонды су саяхаты.
12. Суда саяхат
элементтері мен пайда болуы. Қозғалу
саяхат жасауды ұйымдастыру және судағы жорықтың негізгі айла-тәсілдері.
13. «Жаяу саяхат», «шаңғымен саяхат»,
жалпы анықтамасы. Қазақстандағы 1-2 қиындық дәрежесіндегі жаяу, шаңғымен
және туризм саяхаты дамыған аудандарына жалпылама шолу жасау. Саяхаттың
эталонық маршруттары.
14. Жаяу саяхат жасаудың
ерекшеліктері. Шаңғымен саяхат жасау барысында
және олардан ӛтудің әдіс-тәсілдері. 1-2
саяхатының әдіс-тәсілі.
15. Веложорығында кездесетін табиғи бӛгеттер. Олардан ӛту айла-тәсілі.
Веложорығының әдіс-тәсілі.
16. Белсенді туристік саяхат кезінде отандық және клиенттерді
топтарын құру анықтамасы. Аталған топтардың
дәрежесіндегі саяхатта қойылатын талаптар. Саяхатта міндеттерді бӛліп алу.
17. Тәсілдік және жалпы
топтарлың мүшелерін дұрыс іріктей білу.
18. Белсенді туристік саяхаттың 3-6 қиындық дәрежесінің 1-2
саяхат қиындығынан айырмашылығы.
19. Қиын туристік жорықтарды
проблемалары, олардың әлеуметтік қажеттіліктері.
36
20. Қазақстан Республикасының таулы аймақтары мен шет
аймақтарына жай және биіктікке кӛтерілу кезінде қызметкерлерді дұрыс
ерекшелігі.
21. Алыс шет елдердің таулы
жасауды ұйымдастыру проблемалары.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Абулхаиров А. Чтоб не иссякли родники //
2. Азар В. И. Введение в экономику иностранного
методологии. М.: Экономика, 1975.
3. Александр Македонский // Большая советская энциклопедия. Т.
М.: 1969, С. 407-408.
4. Александрова Ю. А. Экономика и территориальная организация
международного туризма. Учебное пособие. — М.:1996.
5. Ананьев М. А. Международный туризм. — М.,
6. Ананьев М.А. Международный туризм и его развитие
юйны. — М., 1966.
7. Ананьев А. А. Экономика и география международного
1975.
8. Андреев А. И. Путешествия и географические открытия
1965.
9. Антошко Я. Ф. История географического изучения зем-
ли. — М, 1966.
10. Байпаков К. М. Средневековые города Казахстана на
— Алматы: Гылым, 1998.
11. Банников А. Г. Первые русские путешествия в
— М., 1954.
12. Барибаев К. Туризм — категория экономическая //
ноября.
13. Берг Л. С. Великие русские путешественники. —
14. Бейкер Дж. История географических открьггий и исследований.
15. Бейклесс Дж. Америка глазами первооткрывателей. —
М., 1969.
16. Биржаков М. Б. Введение в туризм. —
17. Бор М. 3. История мировой экономики. —
18. Борисов А. М. Справочник велосипедиста. — М.,
19. Борисов К. Г. Международный туризм и право.
1999. — 352с.
20. Верн Ж. История веяиких путешествий: Открытие земли.
21. Виноградов П. А., Гуськов С. И. Рекреация
спорт, — 1990. — №2, С. 81-190.
22. Власов Л. Пешком вокруг света // Вокруг
23. Вододохов А.А., Терещенко Г.М. Проведение учебно-тренировочных занятий
но туризму.
37
24. Учебное пособие. —Алма-Ата: КазИФК, 1985.
25. Воскресенский В. П. Тургом на велосипеде.—М.-Л., 1930.
26. Вуколов В. Н. Активным видам туризма —
2000, №1.
27. Вуколов В. Н. История и практика туризма:
учащихся 11 класса. — Алматы, 1996.
28. Вуколов В. Н. История и теория международного
учебного курса. Ч. 1,2. — Алматы, 2000.
29. Вуколов В.Н. Основы техники и тактики активных
Алматы, 1996. — 242 с.
30. Вуколов В. Н. По Северному Тянь-Шаню —
31. Вуколов В. Н. Современная практика коммерческого туризма
Республике Казахстан. — Алматы, 1997. — 42 с.
32. Вуколов В. Н. Теория и практика подготовки
индустрии в высших учебных заведениях. —Алматы, 1999. — 266
33. Вуколов В. Н. Туризм. Альпинизм // Казахстанская
1999. КИНЭС, — Алматы, 1999. С. 43^6.
34. Вуколов В.Н., Никитинский Е.С. Экологический туризм: научные
понятия и реальная действительность // Теория и методика физической
культуры. — 2001. — №1. С. 28-30.
35. Арсенин В., Вуколов В., Деянов Р. и
перечень высокогорных перевалов Алтая, Джунгарского Алатау, Кавказа,
Памира, Памиро-Алая, Тянь-Шаня. —М., 2001. —406 с.
36. Географические проблемы охраны природы при органи-
зации отдыха и туризма. — М., 1998.
37. Герд В. А. Экскурсионное дело. —М.-Л., 1928.
38. Глобализация мирового туризма и особенности его развития
Западной Европы. — М.: ИНИОН, 1991.
39. Годится ли Казахстан для туризма? // Время.
40. Григорьев К. Иностранные туристы в СССР //
№12.
41. Гуриков Д. Е. Заилийский Алатау. — Алма-Ата,
42. Гумилевская М. Как открывали мир. — М.,
43. Степанова В. И., Лезговко, Тертус Л. П.
Туристские маршруты. — Алма-Ата: Казахстан, 1977.
44. Дворничснко В.В. Развитие туризма в СССР. —
45. Дильмухамедов О.Е. Историко-краеведческая работа с учащимися по
жительства. — Алма-Ата, 1987.
46. Днепровой А. На высоком уровне // Туринфо.
47. Дуйсенгалиев Т. Тернистый путь отечественного туризма //
2000. — 16 ноября.
48. Дьякова Р А. История экскурсионного дела в
49. Единая спортивная классификация Республики Казахстан на 1997-2000
Алматы: Альфараби, 1997.
38
50. Ердавлетов С. Р. География туризма: История, теория,методы,
практика. — Алматы, 2000. — 333 с.
51. Ердавлетов С. Р. Казахстан туристский. — Алма-Ата,
52. Ердавлетов С. Р. География туризма Казахстана. —
53. Жиздыбаев Т. К. Школьный туризм и краеведение
Казахстан. — Алматы, 2001. — 165 с.
54. Жиздыбаев Т. К. Кружковая туристская работа. Сборник
методических рекомендаций по программе «Инструктор школьного
туризма». — Алма-Ата, 1987.
55. Жолдак В.И. Олимпийский туризм: перспекгивы развития //
пракгика физической культуры, — 1999. — №11.
56. Зачиняев П. Н., Фалькович Н. С. География
М.: Мысль, 1972.
57. Замятин С.И. Курорт Алма-Арасан. — Алма-Ата, 1933.
58. Коган М. А. Отечественные путешественники XIX-XX вв.
59. Коганов В.С. Туристские маршруты: Сборник маршрутов Централъного
местных советов но туризму и экскурсиям. — М.: Профиздат,
60. Концепция развития туризма в Республике Казахстан. Одобрено
Правительства РК от 6 марта. — 2001 г. —
61. Краткий словарь международной туристской терминологии. — М.,
62. Краткий словарь современных понятий и терминов. —М.:
63. Краткий справочник туриста. Изд. 3 / Сост.
64. Кривошеев В.М. Туризм как отрасль экономики. —БСЗ,
65. Кудинов Б. Ф. Из истории развития туризма.
66. Кун Л. Всеобщая история физической культуры и
1982.
67. Логинов Л. М., Рухлов Ю. В. История
1989
68. Материалы МСОТО (Международного союза официальных туристских
организаций) за 1947-1971 гг.
69. Международные спортивные объединения и туристские организации. —
и С, 1973.
70. Международный туризм: мираж или стратегия будущего? //
1991. — 25 с.
71. Монтанер X. Монтехано. Структура туристического рынка /
ред. М. С. Мироненко. — Смоленск: СГУ, 1997.
72. Мурзаев Э. М. Рассказы об ученых и
73. Накатков Ю. С. История туризма в Казахстане.
74. Немоляева М. Э., Ходерков Л. Ф. Международный
— М.: Междунар. отношения, 1985.
75. Никитин С. Международные туристские связи
— 1980. — №7.
76. Обезвоживание планеты // Мегаполис. — 2002. —
77. Об опыте работы Республиканского Совета по туризму
съезда к съезду. — Алма-Ага, 1982.
39
78. Ордаев А. Памятники архитекгуры Казахстана. — Алматы:
79. Орлов А. С. Социология рекреации. — М.:
80. Папирян Г. А. Международный туризм и политика//
проблемы, перспекгивы. — 1999. — №4.
81. Полная хронология XX века. Автор-составитель Нэвил Уильямс.
ВечеАСТ, 1999.
82. Положение о туристско-краеведческой экспедиции «Атамекен». — Алматы,
1993.
83. Погребецкий М. Н. Практика туризма и путешествий.
1930.
84. Семеновский В. Л. Горный туризм. —М.: Мол.
85. Смирнов В.И. География туризма в СССР. —М.,
86. Столбов В. В. История физической культуры. —
87. 100 великих путешественников. Автор-составитель И.А. Муромов. —
Вече, 1999. — 656 с.
88. Схема развития и размещения туристских баз на
до 2000 г. ГПИ «Казгипроград». —Алма-Ата, 1983.
89. Триста путешествешшков и исследователей: Биографический словарь. —
1966.
90. Уваров В. Д., Борисов К. Г. Международные
Справочник. — М.: Международные отношения, 1990. — 286 с.
91. Урубко Д. Альпинизм в Казахстане сегодня —
мир Казахстана. — 1999, — №3 (12).
92. Усыскин Г. С. Очерки истории российского туризма.—
2000.
93. Фоше Жан. Современный туризм и сгратегия крупного
профсоюзное движение. — 1987. — №1.
94. Фрадкин И. Г. Географические открытия и научное
1972.
95. Хамнюк В. Ф. Природные лечебные богатства Казахстана
использования. — Алма-Ата, 1967.
96. Ходорков Л. Ф. Мировое гостиничное хозяйство. —
97. Хождение за три моря Афанасия Никитина. —
98. Шальков Ю. Л. Здоровье туриста. — М.:
99. Шаповал Г. Ф. История международного туризма. —Минск:
Экоперспектива, 1998.
100. Шаповал Г. Ф. История туризма. — Минск: Экоперспектива,
101. Шокалъский Ю. Из истории географии. — М-Л., 1926.
102. Щурова А., Кантарбаева Ж., Саурамбаев О. Рынок туристических
Казахстане // Аль-Пари. — 1997. — май-икмь.
103. Экономическая эффекгавность различных видов дополнительных платных
услуг и их роль в повышении рентабельности туристских предприятий.
М.: ЦРИБ «Турист», 1989. — 135 с.
104. Экншян Р. А. Путеводитель по памятным и достопримечательным
местам Алматинской области. — Иссык, 1992