Мазмұны
Кіріспе .....................................................................2
I. Негізгі бөлім
1.1. Жасөспірімдер. Достық қарым – қатынастар....................5
1.2. Жасөспірімдер жасындағы ерекшеліктер................... .....7
1.3 Қарым-қатынас механизмдерi................................................8
1.4. Достық қарым – қатынастар, достық тәрбиесі жайлы
II. Жеткіншек жасындағылардың психикалық дамуы
2.1. Жеткіншек жасындағылардың психикалық дамуы.................................21
2.2. Бақылау, сауалнама қорытындылары.................................28
III. Қорытынды.......................................................30
Қолданылған әдебиеттер тізімі...................................................31
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Бұл тақырыпты алған себебім, балаларды кішкентай кезінен дұрыс тәрбиелеу
Тақырып біріншіден, қызықты. Өйткені, балалардың достығы мен қарым –
Ұлы ойшылдардың достық және тәрбие туралы айтқан ойларына тоқтала
Халық педагогикасының бала дамуы мен тәрбиесінде алатын орны өте
Ата-ананың, мектептің, қоғамның бала тәрбиесі мен дамуындағы ықпалын бір-бірі
Мемлекеттік практикада ауыл мектептеріндегі оқушылардың достығын зерттеп, қала баласының
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Өз даму деңгейінде жеке тұлғаның тәрбиесі мен дамуына қоршаған
Зерттелетін тақырып: Жасөспірімдер. Достық қарым-қатынастар
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Даму және тәрбие ұғымдары мен қатар жасөспірімдік шақтағы достық
Ғылыми болжам:
Бұл күрделі тақырып, өйткені бұрынғы кездегі оқушылардың достығы тәрбие
Зерттеу жұмысының міндеттері:
жасөспірім, достық, қарым-қатынас ұғымдарынның мәнін анықтау;
жеткіншек жасындағылардың психикалық дамуының әсерін дәлелдеу;
сабақтарда халықтық педагогика тәжірибесіне сүйене отырып зерттеу жұмысын жүргізу;
бақылау және сауалнама әдістерін жүргізу.
Зерттеу пәні:
Бастауыш сынып сабақтарында және сыныптан тыс сабақтарында.
Зерттеу нысаны:
Мектеп жасындағы оқушылардың дамуы және тәрбиесін анықтай отырып, жасөспірімдердің
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Бұл курстық жұмыс 3 бөлімнен тұрады: бірінші бөлімде
Мұнда зерттеу жұмысының бақылау және сауалнама арқылы жүргізілген іс-әрекеттің
Зерттеу жұмысының практикалық бөлімінің маңыздылығы:
Қорытындылай келе, халықтық педагогика тәлім-тәрбиесіне сүйене отырып, сондай-ақ жеке
I. Негізгі бөлім
1.1. Жасөспірімдер. Достық қарым – қатынастар.
Жасөспірім – 10 және 15 жас аралығындағы жеткіншек. Жасөспірім
Достық – адамға, табиғатқа, жан-жануарларға көрсетілетін ізгі іс-әрекет. Досқа
Қарым-қатынас – біріккен іс-әрекет қажеттілігін туғызатын, адамдар арасындағы байланыстың
Қарым-қатынас туралы жалпы түсінік
Топ, ұжым мүшелерінің көпшілігі бір-бірімен өзара жарасымды қарым-қатынаста
Топ ішінде кейбіреулерге қадірі бар оқушылар да кездеседі. Олар
1.2. Жасөспірімдер жасындағы ерекшеліктер
Жеткіншек шақта балалардың бойының ұзындығы 134-155 сантиметр, денесі тез
Бұл жастағы балалардың ішкі дүниесінде, айналамен қарым-қатынас жасауында, үлкендер
Жеткіншектік жастағы балалар намысқор болады. Үлкендердің бақылауын сүймейді, әкімшілік
Балалардың үлкендер жайлы көзқарасын біржақты түсніп қана қоюға болмайды.
Бұл жастағы балаларға болымды ықпал жасайтын мектептегі балалар ұйымдары.
Жеткіншектік кезеңінде балалардың кейбір ерекшеліктерін есепке алып, тәрбие ұмысын
Қарым-қатынас механизмдерi
Симпатия және iңкәрлiк
“Қашанда жеке тұлға өзiне сәйкес ыңғайлы орта iздейдi.” Адамның
Iңкәрлiк, тұлғааралық тартымдылықтың құрамды бөлiгi, адамның анық өзге адаммен
Тұлғааралық қатынастар типтерiнiң мотивациялық құрылымы әртүрлi болуы мүмкiн.
Таныстық қатынастар қысқа мерзiмдi қарым-қатынас жақындығанан туындап, достық қарым-қатынасқа
Сыйысымдылықтың салдары ретiнде бiрлескен iс-әрекеттiң ойдағыдай болуы немесе ойдан
Достық және ерлi-зайыпты тұлғааралық қатынастар таныстық қатынастар сияқты пайда
Топтардың биресми ұйымдастыруын қарастырғанда жеке тұлғаның жалпы топтық параметрлерге:
Тұлғааралық iңкәрлiк-итерушiлiк, симпатия-антипатияны екi адамның белгiлi бiр жағдайдағы өзара
Дәл қазiр тұлғааралық iңкәрлiктi зерттеуде екi бағыт бар: бiреуi
Бiрлескен есеп шешу жағдайындағы эмпатия
Кезкелген адамның күйзелiсi өзге адамдар жағынан ескерусiз қалмайды, бұл
Эмпатия көрiну процессi түрiнде бiр компоненттiң, сезiмге берiлгiштiк, когнитивтiк
Сезiмге берiлгiштiк эмпатияның бiрiншi формасы индивидтiң мотивациялық беталысы өзiмшiлдiк
Сезiмге бергiштiк эмпатияның аяушылық және бiрге күйзелу түрiнде дүркiн-дүркiн
Эмпатияның күйзелу субъективтiнiң сезiмге берiлгiштiк жағдайының кезкелген белгiсiмен болуы
Эмпатия-жеке тұлғаның әлеуметтiк қолдау тарқан қасиетi өмiрдiң қоғамдық нормаларында
Көптеген авторлардың зерттеулерi көрсеткендей тұлғааралық қатынастардың пайда болуы және
Ең алдымен адамдар арасындағы пайда болатын байланыстардың мақсаттық белгiлерiн
Мақсаттар тұлғааралық қатынастардың түрiн қалыптастырады және тұлғалар арасындағы өзара
Бұл айтылған қарым-қатынас пайда болу және қалыптасуының өзiндiк заңдылықтары
Адамдар арасындағы қатынастар мен өзара байланыстарының өмiр сүру мақсаты
Адамдар арасындағы ұқсастық пен айырмашылық, ұқсастық пен контраст адам
Өзара iс-әрекетке түсушiлер үшiн ұқсастық пен айырмашылықтық қандай да
Жеке тұлғаның қасиеттерi өзара қатынастардың осы не басқа типтерiнiң
Тұлғааралық қатынастардың сиатын анықтайтын маңызды факторы жыныстық айырмашылықтар мен
Байланыстардың пайда болу уақыты, оларды сақтаудың ұзақтығы тұлғааралық қатынастарды
Нақты адамдардың тұлғаарлық қатынастардың әрбiр жеке жағдайы өзiне тән
Адамдардың тобы, белгiлi бiр ұжым өз бетiмен өмiр сүрмейдi,
Психологиялық зерттеулердiң кешендiлiгi тұлғааралық қатынастар, сыйысымдылық пен бiрлесiп жұмыс
Зерттеулердiң лонгитюдтiгi тұлғааралық қатынастардың туындауының күрделi табиғатын ашып, олардың
Сыйысымдылықтың теориялық және практикалық негiзiн дайындау үшiн адамдар арасындағы
Бұл саладағы бiлiмдер психологиялық практикада тұлғааралық қатынастарды қалыптастыруға,
1.4. Достық қарым – қатынастар, достық тәрбиесі жайлы
Достық тәрбиесі
Достық – адамдарды бір-біріне туғанындай бауыр етіп, араларын кіршіксіз
Достық сезімі адамдардың бойында жаратылғаннан бар. Қандай болмасын адамның
Дос болу дегеніміз адамдардың танысқаннан кейін бір-бірлерімен жай ғана
Достық сезім өмірдің өзінен туындайды. Кісі күнделікті араласып жүрген
Халық педагогикасында жігіттің жақсы-жаман болмағы өскен ортасы, жора-жолдасы және
Оны «Жақсымен жолдас болсаң, жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң
Осындай халықтық мақал-мәтелдерді тілге тиек ете отырып Базар жырау:
Жолдас болсаң жақсымен,
Жетеді қолың мақсатқа.
Жолдас болсаң нәмәртпен,
Аунатар бір күн батпаққа.
Есің болса ертерек,
Күн ілгері күтініп,
Бәледен аулақ бас сақта.
Екі талай жерлерде,
Адамға қайыр қылмайтын,
Ақшаның татын жалаған,
Түспесін ісің ақымаққа, -
деп, дүние үшін, мал үшін дос болатын ақымақ, арсыз,
«Бір адамның жаны мен екінші адамның жаны барлық мінездерімен
«Бала біраз есейіп, басқа балалрмен ойнай бастаған кезде, онда
Достық сезімнің балаға көп пайдасы бар. Досының көңілін тауып
Әлбетте, өзінің жан досы бар адам бақытты ғой. Өйткені
«Адам өмірі адаммен» деген бар емес пе? Ешбір адам
Кісі осындай жанды өзінің мемлекетінде табуы да, я бөтен
Әлбетте, достық – еріккендердің ісі емес. Бір-бірлеріне пейіл-ықыластары түскен,
«Сен досыңның кім екенін айт, мен сенің кім екеніңді
Адам өз өмірін достарымен баянды етеді. Өйткені баратын немесе
Салт-дәстүрімізде ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан рухани өсиет бар. Ол
Достық – бұл ортақ көзқарас пен мүдде, мақсат бірлігі
Нағыз достық адамға шабыт беріп, өмірде кездесетін түрлі сәтсіздіктерге
II. Жеткіншек жасындағылардың психикалық дамуы
2.1. Жеткіншек жасындағылардың психикалық дамуы
Жеткіншек жасындағыларды тиісті әдебиеттерде «қиын», «өзгерілу», «ауысу жастары» т.б.
Жеткіншек өзге жастарға қарағанда педагогтар мен тиісті әдебиеттерде көп
Жеткіншектің бала кезінен ересек кезеңіне ауысуы психикалық дамудың салдарынан:
Жеткіншек өзбеттілік қасиеткі ұмтылып, үлкендердің қамқорлығынан босануға тырысуы баланың
Әдетте жеткіншектерді көнбейтін «қиын» жас деп сипаттайды. Солай деп
2) психиканың жаңа саласының пайда болуынан бала қиналысқа ұшырайды.
Мұндай үлкен өзгерістерді психологтар түрліше дәлелдейді. Психолог З.Фрейд жеткіншек
Бала жеткіншек жасында дене және физиологиялық даму жағынан үлкен
Мұнымен қатар жеткіншектің қан айналыс системасы едәуір өзгерістерге ұшырайды.
Эндрокин системасы де өзгерістерге ұшырап, гипофиздік гармондары бездердің жұмысын
Жеткіншектің бас миының көлемі ересектердікіндей, бірақ ми қабығы клеткаларының
АҚШ психологі С.Холл Европадан З.Фрейдті өз еліне шақырып биогенетикалық
Жеткіншектердің «МЕН» деген мәнісі ол енді кішкентай емес, есейді,
Қазіргі әлеумет психологиясында «қымбат нәрсені көздеу» деген термин бар.
Жеткіншектің «МЕН» деген қасиетін жете түсіну үшін, оның үлкендермен
Жеткіншекті азамат болуға не итермелейді десек, осының бір себебі
Жеткіншектердің идеалдарына келсек, мұның өзі түрліше кездеседі. Жеткіншектің идеалы
Қазіргі заман жеткіншегінің есеюі мен өткен дәуірдегі бозбалалардың есеюі
Осыны жеткіншек жасындағы ұлдардан бастайық. Қазіргі жеткіншектер ұялмай үлкендердің
Жеткіншек жасындағы қыздарды алсақ, бұлардың есеюді түсінуі түрліше келеді.
Сайып келгенде, жеткіншек жасындағылар әлі бір жағынан бала болса
Жеткіншектің өз құрбыларымен қатынасы түрлі дәрежеде кездеседі. Сыныптағы бір
Жеткіншек өзіне дос таңдау үшін түрліше талап қояды. Егер
Мұнымен қатар, жеткіншектерде «Моральдық кодекс» дейтін кездеседі. Мысалы, жеткіншек
Жеткіншек кіші оқушыға қарағанда едәуір тқселіп қалады. Бұлардың арасында
Егер осы уақытқа дейін төменгі сыныптарда бір мұғалім оқытып
Сабақ тапсырмалары күрделеніп қиындай бастайды;
Жеткіншектің құрбыларымен достығы үстем орын алып, осының нәтижесінде оқу
Т.В. Драгуновтың зерттеуіне қарағанда, бастауыш сыныптардан орта сыныптарға көшкен
1) жеткіншектің бір қатары жақсы оқыса, өзгелері нашар оқып,
2) бұлардың ой-өрісі тым жоғары не төмен болады;
3) оқу қиыншылығына төзімді не төзісіз болып келеді;
4) оқу программасында материалдарды толығымен білетіндері де және тіпті
Жеткіншектің оқуға ықыласына мұғалімдер де байланысты. Егер оқушы мұғалімді
Күнделікте оқу материалын ұғыну Қабылдаудан басталынады. Қабылдау оқу процесінде
Жеткіншектің Зейініне көшейік. Жеткіншек сабаққа кейде бір нәрсені үйренейін
Жеткіншектің Жады мен Есі едәуір дамыған. Кіші оқушы мазмұнды
Психологтардың бірқатары жеткіншек шындыққа сүйенуіне қарағанда қиялдануды көп ұнатады,
Жеткіншектің оқуында Ойлану процесі негізгі роль атқарады. Ойлану арқылы
Кейбір психологтар баланың абстракттық ойының дамуына ерекше мән береді.
Жеткіншекте бұл тәсіл кеңінен өріс алғанымен, оның бұрын болып
Қорыта келгенде, ой арқылы мәселені шешу қабілеті жеткіншектерде едәуір
2.2. Бақылау, сауалнама қорытындылары.
Сауалнама. Оқушылардың достық қарым-қатынасын сырттай бақылай жүріп, оқушылармен осы
Менің ата-анам:
Маған көп күлімдеп қарайды ма?
Менің не істей алатынымды, нені меңгеру қажет екенін және
Менімен қарым-қатынаста жеткіліксіз шымдамдық көрсетеді ме?
Мен бір жаққа кеткенде қашан оралатындығым жөнінде өзі шешеді
Өзінің не айтқанын және бұйрық бергенін тез ұмытады ма?
Менің көңілсіз кезімде маған көңіл көтеруіме және шыдамдылық көрсетуіме
Әрдайым мен жайлы біреулерге шағымданады ма?
Сауалнамаға қатысқан оқушылар саны: 28
Иә - 18, анда-санда – 9, жоқ – 1;
Иә - 20, анда-санда – 5, жоқ – 3;
Иә - 18, анда-санда – 8, жоқ – 2;
Иә - 20, анда-санда – 8, жоқ – 0;
Иә - 20, анда-санда – 4, жоқ – 4;
Иә - 15, анда-санда – 10, жоқ – 3;
Иә - 5, анда-санда – 5, жоқ – 18.
Менің достарым:
Жан-жолдасың бар ма?
Ұл мен қыздың достығына сенесің бе?
Досыңды қиын кезде қорғай аласың ба?
Дос қажет пе?
Доссыз өмір сүруге болады ма?
Сауалнамаға қатысқан оқушы саны 28.
Иә - 15, жоқ – 13;
Иә - 20, жоқ – 8;
Иә - 14, жоқ – 14;
Иә - 20, жоқ – 8;
Иә - 2, жоқ - 26
Қорытынды
Достық – бұл ортақ көзқарас пен мүдде, мақсат бірлігі
Бастауыш сынып оқушылары жас ерекшеліктеріне сәйкес құбылмалы, кейде достықтың
Жеткіншек өзіне дос таңдау үшін түрліше талап қояды. Егер
Әдебиеттер тізімі
Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев Педагогика. Алматы – 2002
Н.Шакузадаұлы, Ж.Ерғалиева Әдептілік қағидалары. Алматы: Өнер, 2000
Қ.Жарықбаев Әдеп және жантану. Алматы. Атамұра – 1996
Б.Сариева Балалар психологиясы. Қостанай. 2003 ж.
Р.Қ.Шаймерденов Педагогика және психология түсіндірме сөздігі. Алматы «Мектеп» 2002
М.Мұқанов Жас ерекшеліктер психологиясы. Алматы. 2000 ж.
А.А.Люблинская Мұғалімге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде Алматы,1998.
М.Мұқанов Педагогикалық психология очерктері ҚМБА 1962
Бастауыш сынып журналы 2005-2006 ж.
В.С. Ажев “Тұлғааралық қарым-қатынастар” 1983 ж, ММУ
Г.М. Андреева “ Топтағы тұлғааралық қабылдау” 1991 ж, МУ
Г.М. Андреева “Әлеуметтiк психология” 1997 ж, МУ
Р. Бернс “ “МЕН”-концепцияның дамуы және тәрбие” 1986 ж,
В.В. Богословский “Жалпы психология” 1981 ж, М
Л.И. Божович “ Тұлға және оның бала кезiнен қалыптасуы”
Б.С. Братусь “Тұлғааралық ауытқу” 1988 ж, М
Г.Г. Бочкарева “ Қиын оқушылардың мотивациялық саланың психологиялық мiнездемесi”
В. Васильев “Кәмелетке толмағандар психологиясы” 1997 ж, СПБ
К.Н. Волков “Мұғалiмге психология туралы” 1985 ж, М
И.В. Дубровина “13-17 жас аралығындағы психологиялық даму және бiлiм
А.И. Донцов “Ұжымдық психология” 1984 ж, МУ
Т.В. Драгунова “ Жасөспiрiм” 1976 ж, М
И.А. Зимняя “ Педагогикалық психология” 1997 ж, Ростов-на-Дону
Л.М. Зюбин “Қиын оқушылармен жүргiзу жұмысы” 1992 ж, М
Е.П. Ильин “ Мотивация және мотивтер” 2000 ж, СПБ
А.П. Краковский “ Жасөспiрiмдер туралы” 1970 ж, М
В.Л. Крутецкий , Н.С. Мунин “Жасөспiрiмдер психологиясы” 1959 ж,
Е.С. Кузьмин, В.Е. Семенова “Әлеуметтiк психология” 1979 ж, ЛУ
А.М. Кочетов “Тәрбиелеудiң маманы” 1981 ж, М
А.М. Кочетов, И.И. Верунская “Қиын оқушылармен жұмыс” 1986 ж,
Г.М.Миньковский “ Кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылықты алдын алу” 1987
Р.С. Немов “Психология” Т1 1995 ж, М
Р.С. Немов “ Психология” Т2 1995 ж, М
Р.С. Немов “ Психология” 1995 ж, М
Р.С. Немов “ Психология” Т3 1995 ж, М
Э.Ш. Натанзон “ Қиын оқушы және пед. ұжым” 1984
Н. Менчинская “ Үлгермеушi оқушылар психологиясы” 1977 ж, М
Н.И. Мурачковский “Оқушылардың үлгермеушiлiгiн қалай алдын алуға болады” 1977
Р.В. Овчарова “ Бастауыш мектептерге психологиялық көмек” 1998 ж,
Н.Н. Обозов “ Тұлғааралық қарым-қатынастар” 1979 ж, Л
А.В. Петровский “Жас және педагогикалық психология”
В.И. Писаренко, И.Я. Писаренко “ Педагогикалық әдеп” 1977 ж,
М. Раттер “ Қиын оқушыларға көмек” 1987 ж, М
М.М. Рыбаков “Пед. ұжымдағы кикiлжiңдер мен өзара iс-әрекет” 1991
С.Л. Рубинштейн “ Жалпы психология негiздерi” Т2 1989 ж,
Р. Римская “ Практикалық психология” 2001 ж, м
Л.С. Славина “ Тәртiп бұзушы оқушыларға жеке жол табу”
А.И. Селецкий “ Iс-әрекетте ауытқулыр бар кәмелетке толмаған оқушылар”
В.Г. Степанов “ Қиын оқушыларға жеке жол” 1995 ж,
Л.А. Сухинская “ Топтағы қарым-қатынасты жетiлдiру жолдары” 1979 ж,
Н.А. Толстых, С.М. Кулаков “ Қиын оқушылардың мотивациясын айқындау”
К.Д. Ушинский “ Адам тәрбие барысында” 1952 ж, Т8
Д.И. Фелдштейн “ Қиын оқушылар” 1972 ж, Душанбе
Д.И.Фельдштейн “ Жасөспiрiмдердi тәрбиелеу психологиясы” 1978 ж, М
Л.М. Фридман , К.Н. Волков “ Мұғалiмге- психология туралы”
Г. Шендельдер “ Балалар қиын болу керек пе?” 1982
Е.В. Шорохова, О.И. Зотова “ Ұжымның әлеуметтiк-психологиялық климат” 1979
В.В. Шпалинский “ Әлеуметтiк психология” 1978 ж, М
Д.Б. Эльконин, Т.В. Драгунова “ Кiшi жасөспiрiмердiң жас және
П.О. Эфрусси “ Мектептегi тәртiпсiздiктi алдын алу” 1968 ж,
4