МАЗМҰНЫ
Бет
Кіріспе
3
Қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастырудың теориялық негізі
Есеп айрысулардың мәні және олардың жіктелуі
5
Қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі
8
Қолма-қолсыз есеп айрысу құралдары мен формалары 14
2. Қазақстан Республикасының қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру тәжірибесін талдау
2.1 Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру тәртібі
32
2.2 Қазақстан Республикасының төлем жүйесінің қызметін талдау
38
3. Қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің қызметін жетілдіру жолдары
3. 1 Пластикалық карточкалармен есеп айырысуды дамыту
53
3.2 Банктің электрондық қызметін жетілдіру 58
Қорытынды
64
Пайдаланылған әдебитетер тізімі
66
Қосымшалар 68
Кіріспе
ХХ ғысырдың соңғы он жылдығы ішінде барлық әлемде төлем
Кеңестік дәуірде негізі қалыптасқан қолма-қолсыз есеп айырысулар жүйесінің бүгінгі
Қазақстан ұлттық валютасын енгізген күнен бастап өзінің төлем жүйесін
Төлем жүйесі кез келген мемлекеттің ақша жүйесінің құрамдас бөлігі
Бүгінгі күні Қазақстанның төлем жүйесі Еуропалық Одақтың стандартына жақын
Бітіру жұмысының басты мақсаты – төлем жүйесінің қалыптасу мен
Зерттеу жұымысың міндеттері төмендегідей:
есеп айырысу ұғымын және оның жіктелуін қарастыру;
қолма-қолсыз есеп айырысудың мазмұны мен оны ұйымдастыру принциптерін айқындау;
Қолма-қолсыз есеп айырысудың қазіргі формалары мен құралдарын нақтылау;
ҚР-ғы төлем жүйесінің қызмет етуін талдау;
Қолма-қолсыз есеп айырысуларды жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісіне ҚР қолма-қолсыз есеп айырысулар немесе төлем жүйесі
Зерттеу жұмысының теориялық негізін төлем жүйесі, соның ішінде қолма-қолсыз
1. Қолма-қолсыз есеп айрысуларды ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1 Есеп айырысу операцияларының мәні және олардың жіктелуі
Есеп айырысу операциялар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
Есеп айырысу субъектілеріне қарай:
банктік емес секторлар (шарушылық субъектілері) арасындағы банктер арқылы есеп
жеке сектор - үй шарушылықтарының банктер арқылы есеп айрысулары;
банктік сектор - банкаралық есеп айырысулар.
Есеп айырысу объектілеріне қарай:
тауарлы операциялар бойынша есеп айрысулар;
бюджет және басқа бюджеттен тыс қорлармен аударымдар;
банк ссудалары, вексельдері және басқа да міндеттемелері бойынша төлемдер.
Есеп айырысу аумағына қарай:
- Мемлекет ішіндегі есеп айрысулар, соның ішінде:
бір қаланың ішінде;
қаладан тыс жерлерде, аудандарда, ауылда және т.с.с.
- Мемлекет арасында (халықаралық) есеп айырысулар.
Есеп айырысу уақытына қарай:
сауда операциясы басталғанға дейінгі (аванстық) төлемдер;
мәміле жасалған соң, мерзімді төлемдер;
коммерциялық несие шартында, яғни мәміле жасалған соң белгілі бір
мерзімінен бүрын, яғни келіскен мерзімге дейін;
ашық шот бойынша (жоспарлы), яғни тауарларды алған сайын үздіксіз
мерзімі кейінге қалдырылған, яғни бастапқы белгілен мерзімін ұзарту жолымен;
мерзімі өтіп кеткен төлемдер, яғни төлем уақыты кешіктірілген.
Есеп айырысу жүйелеріне қарай:
пошта байланысы арқылы;
телеграф-телетайп байланысы арқылы;
телефон байланысы арқылы;
электрондық байланыстар арқылы;
SWІFT (Дүниежүзілік банкаралық телекомуникация қоғамы) жүйесі арқылы
Есеп айырысу формаларына қарай:
Қолма-қолсыз аударымдар (банктік), соның ішінде:
кредиттік;
дебеттік;
ашық шот арқылы;
аккредитив;
инкасо.
- Қолма-қол ақшалар (банкнота және монеталар) арқылы;
Есеп айырысу тәсіліне қарай:
толық есеп айрысулар;
жартылай есеп айырысу;
өзара талаптар мен міндеттемелерді есепке алу (клиринг) арқылы есеп
Есеп айырысу құралдарына қарай:
- Кредиттік аударымның құралдарымен есеп айырысулар, соның ішінде:
төлем тапсырмасымен;
Дебеттік аударымдар құралдарымен есеп айырысулар, соның ішінде:
төлем талап-тапсырмасы,
чек,
вексель,
инкассалық өкімдер;
- Аралас құралдар арқылы есеп айырысулар, яғни бірде дебеттік,
Есеп айырысу шамасына қарай:
ірі төлемдер;
үсақ төлемдер;
Есеп айырысу кезектілігіне қарай:
жалақы, бюджет, сақатандыру және т.с.с. төлемдер;
материалдық құныдылықтар үшін төлемдер;
ссудалар үшін төлемдер;
сот шешімі бойынша төлем құжаттарымен есеп айырысулар.
Отандық банк тәжірибесінде банктердің есеп айырысу-кассалық операциялар мынадай түрлерге
банктік шоттар ашу;
ұлттық немесе шетел валютасында аударым операциялары;
алдағы уақытта валюталау күні қойылуға тиісті, ұлттық валютадағы аударым
төлемнің шартын өзгерту не қайтару;
валюталық операцияларға бақылау жасау;
шоттың архивін беру;
шоттан қолма-қол ақша беру;
ұсақ ақшаларды ірілеп беру;
банктен кеңсеге дейін немесе керісінше қолма-қол ақшаларды инкассациялау;
құндылықтарды жеткізіп беру.
Отандық банктер есеп айрысу операцияларын ұйымдастырушылар болып табылады
1.2. Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру қағидалары
Қазіргі жағдайда ақша шаруашылық өмірдің ажырамас бөлігі болып табылады.
Сондықтан да болар, қолма-қолсыз ақшалар айналысы жалпы ақша айналымының
өнімді, қызметтерді және жұмыстарды сатуда;
ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде;
банк несиелерін алу және қайтаруда;
бюджетке тиісті төлемдерді аударуда;
халықтың ақшалай табыстарын төлеу және пайдалануда;
басқа да банкаралық есеп айырысуларда.
Қолма-қолсыз есеп айырысулар толығымен банк мекемелері арқылы ұйымдастырылатындықтан да,
Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу – бұл ақшалай қаражаттарды төлеушілер
Шаруашылықтағы қолма-қолсыз есеп айырысулар белгілі-бір жүйеге байланысты ұйымдастырылады.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесі – бұл қолма-қолсыз ақшалармен
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастыру мынадай талаптарға сәйкес келуі
Біріншіден, өнімді сатудың үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін бірқалыпты қаражат
Екіншіден, белгіленген мерзімде төлемді жүзеге асыруға деген төлеушілердің жауапкершілігі;
Үшіншіден, қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулардың өз уақыттылығы, яғни уақытында
Біздің елімізде қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру негізі
Бұл қағидалар, әсіресе мыналарға қатаң қарайды:
төлеу орыны – банк, яғни ол қолма-қолсыз ақшамен
төлеу уақыты - өнімді тиеген соң немесе қызметті көрсеткен
төлеушінің келісімі (акцепт) – төлеудің негізіне жатты;
төлеу көзі – сатып алушының меншікті қаражаты немесе банктік
қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формасы, яғни олардың пайдалану аумағы
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулардың барлығы бірдей банк ішіндегі айналымда
Бірақ аталып өткен қағидалар, сатып алушының төлем қабілетін және
Кейіннен экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуі барысында қолма-қолсыз ақшамен есеп
Бірінші қағидасы – барлық шаруашылық субъектілердің ақшалай қаражаттары банк
Мұнда клиенттерге ақшалай қаражаттарды сақтау және аударымдар жасау үшін
Нарықтың шаруашылық жағдайында банк арқылы есеп айырысуды жүргізу, шаруашылық
Нарық жағдайындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың бірінші қағидасының бұл
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың келесі қағидасы- нарық субъектілерінің қолма-қолсыз
Бұл қағидасы меншік формаларына байланыссыз кез келген нарық субъектілерінің
2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының N 266
Сонымен қатар, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастырудың мынадай екі
1.) төлемнің мерзімділігі;
2.) төлемнің қамтамасыз етілуі.
Төлемнің мерзімділік қағидасы - шаруашылық несиелік сақтандыру шарттарында, ұжымдық
Бұл қағиданы бекітудің экономикалық мағынасы қаражат алушының төленетін қаражатты
Төлеу мерзімділігінің қағидасын енгізудің тәжірибелік маңызы бар десе болады.
Мерзімді төлем төмендегідей жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін:
сауда-саттық операцияларының басталуына дейін, яғни жабдықтаушының тауарын жібергенге немесе
сауда-саттық операциясы аяқталғаннан кейін, яғни төлеушінің төлем тапсырмасы арқылы;
сауда-саттық операциясын аяқтағаннан кейін, біршама уақыттан кейін - қарыздық
Іс жүзінде мерзімінен бұрын, мерзімі кешіктірілген және мерзімі өткен
Мерзімінен бұрынғы төлемдер – бұл келісілген мерзімінен бұрын ақшалай
Мерзімі кешіктірілген төлемдер – бұл көзделген уақытта қарыздық міндеттемесін
Мерзімі өткен төлемдер – бұл төлеушіде төлейтін қаржы болмауына
Төлемнің қамтамасыз етілу қағидасы - бұл алдындағы мерзімділік қағидамен
Төлемнің жедел түрде қамтамасыз етілуі, төлеушіде бірінші класстық өтімді
Төлемдердің жедел түрде қамтамасыз етілуінің әр түрлі формалары болады
Демек, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу қағидалары – бұл қолма-қолсыз
1.3. Қолма-қолсыз есеп айырысу құралдары мен формалары
“Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-қолсыз төлемдер
төлем тапсырмасы;
төлем талабы-тапсырмасы;
инкассалық үкім;
чек;
вексель.
Аталған төлем құжаттарының мынадай өзіне тән көрсеткіштері болуға тиіс:
төлем құжатының атауы;
төлем құжатының номері, толтырылған күні, айы, жылы;
ақшаны аударушының (төлеушінің) толық аты-жөні және жеке идентификациондық коды;
ақшаны аударушы банктің толық аты-жөні және банктік идентификациондық коды;
бенефициардың (ақшаны алушының) толық аты-жөні және жеке идентификациондық коды;
бенефициар-банктің толық аты-жөні және банктік идентификациондық коды;
төлемнің тағайындалу коды;
санмен және жазбаша түрде берілген төлем сомасы;
төлемді немесе ақшалай аударымды жасайтын тұлғаның қолдары мен мөрлері
бенефициардың және ақшаның аударушының салықты төлеуші ретіндегі тіркеу номері
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу. Бұл қазіргі кезде кеңінен қолданылатын
Төлем тапсырмасы – ақшаны аударушының (төлеушінің) аталған тапсырмада
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу кең көлемді төлемдерді жүзеге асыру
Төлем тапсырмасы оны толтырған күннен бастап (оны толтырған күн
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу сызбасы 1-суретте берілген.
1
4
3
1-сурет. Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар (қызметтер) үшін төлемді сатып
1 - тауарды (қызметті) жабдықтау; 2 - төлем тапсырмасын
Екі жақтың келісуі бойынша төлем тапсырмасы мерзімді, мерзімінен бұрын
Төлеуге кепіл болуы мақсатында төлеуші мәміленің шартында төлем тапсырмасына
Төлем тапсырмасымен есеп айрысудың артықшылығы, оның әмбебап есеп айырысу
1
5
4
3
2-сурет. Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар (қызметтер) үшін төлемді алдын
1- алдын ала төлеу барысында тауарды (қызметті) жабдықтау туралы
Төлем талап-тапсырмасы. Бұл қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың жаңа формасы,
Төлем талап-тапсырмасы – бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші банкке
Төлем талап-тапсырмасын берефициар толтырады да, оны коммерциялық құжаттармен бірге
Төлем талап-тапсырмасы бойынша төлеуден бас тартатын болса, оны осы
1
2
6
5
3-сурет. Төлем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысудағы құжат айналымы
1- тауарды жабдықтау (қызмет көрсету); 2- төлем талап-тапсырмасын аударушының
Төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысудың мынадай артықшылықтары бар: келісім-шарт тәртібінің
Инкассалық өкім – заң актілерінде көзделген жағдайда
Инкассалық өкім салық және кеден органдарына төленбеген төлемдерді, сондай-ақ
Инкассалық өкімде төлемнің тағайындалуы ақшаны аударушының банктік шотынан, оның
Салық және кеден органдарынан келіп түскен инкассалық өкім сомасы
Чекпен есеп айырысу. ×екті есеп айырысу барысында төлем құралы
егерде төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей, ал жабдықтаушы
сатушы белгісіз болған жағдайда.
Еліміздегі чекті пайдалану барысы 1998 жылғы 5 желтоқсандағы ҚР
Аталған ережеге сәйкес чектер төмендегідей түрлерге бөлінеді:
Кепілденген чек - чек берушінің банкіндегі шотыныдағы қаражаттың көлеміне
Кепілдендірілмеген чек - чек беруші банктің кепілдігі көрсетілмеген чек;
Қамтамасыз етілген чек – банкке алдын ала салған депозитпен
Қамтамасыз етілмеген чек – депозитпен қамтамасыз етілген чек.
Ережеге сәйкес, чек - бұл чек берушінің чекті
Чектің өзіне тән төмендегідей көрсеткіштері болады:
“чек” деген атауы;
чек номері мен сериясы;
чектің қызмет ету мерзімі;
чек берушінің аты-жөні;
чек берушінің СТТН-і;
Санмен және жазбаша түрде көрсетілген сомасы, күні, айы, жылы,
чек ұстаушының аты-жөні;
чек ұстаушының СТТН-і;
чекті төлеуге міндетті чек беруші банктің атауы;
чек беруші банктің жеке банктік коды;
“Бұйрық бойынша төлеңіз” кестесі;
“Төлемнің тағайындалу” кестесі;
Чекті төлем ретінде қабылдағаны туралы чек ұстаушының белгі соғатын
Чектер қолма-қолсыз төлемдерді жүзеге асыру және қолма-қол ақшал алу
Чектің қызмет ету мерзімі тотырылған күнді есептемегенде он күнді
Чек бойынша бір банкте есеп айырысудың тәртібі сызбамен
3
4
5
4- сурет. Чекпен есеп айырысу сызбасы.
1- төлеуші банкке чектік кітапша беру туралы өтінішін жасап,
Вексельде қолма-қолсыз есеп айырысу бір формасының жатады. Себебі, вексельдің
Енді жай және аудармалы вексельдің айналысы процесіне мән берелік.
1
2
3
4
5-сурет. Жай вексельдің айналыс процесі
1 - сатып алушы (вексель беруші) вексельді тауарды (қызметті)
1
2
3
4
6-сурет. Аудармалы вексельдің айналыс процесі
1- вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа) тауарын және оған
Халықаралық және отандық банктік тәжірибеде қолма-қолсыз есеп айырысудың
Инкассо – сатушы (экспортер) мен сатып алушыны (импортердің) арасында
Таза және құжатты инкассомен операция жүргізуде банктер 1995 жылы
Инкассомен операция жасауда банктер ешқандай да төлем міндеттемесін алмайды.
Құжатты инкассода мынадай қатысушылар болады:
сатушы (экспортер) – инкассо бойынша банкке тапсырма беруші;
ремитент банк - инкассо бойынша сатушының тапсырма беретін
инкассолаушы банк – инкассолау операциясына қатысушы ремитент банктен басқа
хабарлаушы банк – төлеушіге хабарды жеткізуші банк;
сатып алушы (төлеуші) – инкассолық тапсырмаға сәйкес хабар берілетін
Құжатты инкассо формасында есеп айырысу пайдалану төмендегі жағдайларда ұсынылады:
бірін бірі білетін серіктестер арасында;
сатушы сатып алушының төлем қабілетіне көз жеткізген жағдайда;
сатып алушы елдегі жағдай тұрақты немесе импорттық шектеулер жоқ
Инкассомен есеп айырысудың сатып алушы үшін артықшылығы, ол тауарды
Құжатты инкассомен есеп айырысу сызбасы 7-суретте берілген.
1
2
3
4
7
7-сурет Құжатты инкассомен есеп айырысу сызбасы
1 – Келісім-шарт жасасу; 2- тауарды жабдықтау және құжаттарды
Аккредитивпен есеп айырысу жиі қолданылмайды, бірақ та ол нарық
Аккредитив - бұл сатып алушының тапсырмасы бойынша сатып
Егер де аккредитивті ашатын банк, клиенттің тапсырмасы бойынша қаражатты
Аккредитив аша отырып, банк төлемді төлеуге кепілгер болып табылады.
Жалпы аккредитивпен есеп айырысудың мынадай қатысушылары болады:
Өтініш иесі (аппликант, бұйрық беруші, импортер, тарссат, сатушы). Бұл
Бенефициар (экспортер, сатушы, тарссант). Бұл қатысушының атына аккредитив ашылады.
Эмитент банк, яғни клиенттің (өтініш берушінің) атынан аккредитив ашатын
Хабарлаушы банк, яғни хатпен немесе телекспен акрредитивтің ашылғандығын бенефициарға
Растаушы банк, яғни эмитент банктің сұарауы бойынша аккредитивқа өзінің
Аккредитивтің мынадай түрлері болады:
құжатты аккредитив;
өтелген және өтелмеген;
қайтарылатын және қайтарылмайтын.
Құжатты аккредитив – бенефициардың төлемді алғанға дейін құжаттарды беруін
Өтелген (қаражат аударылған) - бұл эмитент-банктің міндеттемесінің іс-әрекетінің барлық
1
5
4
3
7
8- сурет. Алдын-ала қаражатты аудару арқылы аккредитив формасымен есеп
1 - алдын-ала қаражатты аудару арқылы аккредитив формасын пайдалану
Өтелмеген (кепілденген) - бұл банктердің өзара корреспонденттік қатынастар орнатуы
Кепілденген аккредитивті эмитент-банк сатып алушымен келісім-шарт негізінде, сондай-ақ басқа
Әрбір аккредитив қайтарылатын немесе қайтарылмайтын болуға тиіс. Ондай анықтауыш
Қайтарылатын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз эмитент-банктің әмірімен өзгертілуі немесе күшін
Қайтарылмайтын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз өзгере немесе күшін жоя алмайды.
Қайтарылмайтын расталмаған аккредитив – эмитент банктің хабарлаушы банк арқылы
Қайтарылмайтын расталған аккредитив – эмитент банктің міндетемесіне қоса Растаушы
Халықаралық банктік тәжірибеде аккредитивтің автоматты түрде жаңартылатын, резервтік (стэнд-бай),
Аккредитивпен есеп айрырысу формасы мына жағдайларда пайдаланылады:
бірін бірі аз білетін немесе танымайтын серіктестер арасында келісімшарт
келісімшарт жасаушы тарап серіктесіне толық сенімсіз болса немесе серіктесінің
Аккредитивтің қызмет ету мерзімі және есеп айырысу тәртібі төлеуші
Аккредитив ашу туралы өтініште төлеуші мыналарды көрсетеді: аккредитив ашылатын
Аккредиттвің артықшылықтары мынадай:
Сатушы (экспортер) үшін:
аккредитивте көрсетілген барлық шарттар, яғни тауар көлеміне, сапасына, қаптау
тауар жартылай жөнелтілсе, онда нақты жөнелткен тауары үшін төлем
мәміле жасалмаған жағдайда немесе аккредитвитің мерзімі аяқталған уақытта сатып
Сатып алушы (импортер) үшін:
төлемнің банкпен төленетіндігі;
егер ұсынылғантқұжаттар акаредитивте көрсетілген шарттарға сәйкес келгенде ғана төлемнің
егер сатушы өндіруші емес делдал болса, онда өндірушінің атына
Аккредитив бойынша келісімшарт жасасу барысында төлемді жасауға байлансыт аккредитивтің
Егер серіктесіңізге несиеге тауарыңызды бергіңіз келсе, онда Сізге төлемді
Сонымен қатар өзара келісімшарт жасаған кезде қай тараптың банктің
Аккредититтің есеп айырысуда пайдаланылатын құжаттарға мыналар жатады:
Шот-фактура, яғни экспортердың жөнелткен тауары не көрсеткен қызметі үшін
Сақтандыру полисі – сақтандырушы мен сақтанушының арасында сақтандыру шартының
Көлік жүкқұжаты – тауарды тасымалдаушыға берілетін құжат. Көлік құжатының
Қорыта айтқанда, аккредитивтің басты артықшылығы, оны төлеуге бантің кепілнің
2. Қазақстан Республикасының қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру тәжірибесін талдау
2.1 Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру тәртібі
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар бойынша операциялар клиенттердің банктердегі ашқан
Сонымен, қазіргі кездегі еліміздің екінші деңгейдегі банктерінде шоттар
Жоғарыдағы ережеге сәйкес, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерді шот ашу
Резидент-заңды тұлғалар үшін:
Жарғысының көшірмесі (нотариалды куәландырылған);
Статистикалық карточка;
Мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәліктің көшірмесі;
СТТН көшірмесі
Филиалдар мен өкілеттік үшін, резидент-заңды тұлғаның олардың басшыларына берілген
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер үшін ҚР Қаржы министрлігінен
Қол қою және мөр басу үлгісі бар карточка (нотариалды
Қол қоюшы тұлғаларға арналған бұйрықтың көшірмесі мен олардың төл
Банктік шот ашу туралы өтініш;
Банктік шот туралы келісім-шарт.
ІІ. Бейрезидент-заңды тұлғалар үшін:
Мемлекеттік немесе орыс тілінде дайындалған, Филиал немесе өкілеттік туралы
Статистикалық карточка;
Мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәліктің көшірмесі;
СТТН көшірмесі;
Филиалдар мен өкілеттік үшін, бейрезидент-заңды тұлғаның олардың басшыларына берілген
Қол қою және мөр басу үлгісі бар карточка (нотариалды
Жеке куәлігі (көшірмесі);
Банктік шот ашу туралы өтініш;
Банктік шот туралы келісім-шарт.
ІІІ. Шаруа (фермер) шаруашылғы:
Мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәліктің көшірмесі;
СТТН көшірмесі;
Жерді пайдалануға жер бөлімшесін беру туралы құжаттың көшірмесі (нотариалды
Қол қою және мөр басу үлгісі бар карточка (нотариалды
Жеке куәлігі (көшірмесі);
Банктік шот ашу туралы өтініш;
Банктік шот туралы келісім-шарт.
ІV. Жеке кәсіпкерлер үшін:
Жеке кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәліктің көшірмесі;
СТТН көшірмесі;
Қол қою және мөр басу үлгісі бар карточка (нотариалды
Жеке куәлігі (көшірмесі);
Банктік шот ашу туралы өтініш;
Банктік шот туралы келісім-шарт.
V. Шетелдік дипломатиялық және консулдық өкілеттіктер үшін:
ҚР Сыртқы істер министрлігінен берілген, оның аккредитациясын растайтын құжаттың
Қол қою және мөр басу үлгісі бар карточка (нотариалды
Жеке куәлігі (көшірмесі);
Банктік шот ашу туралы өтініш;
Банктік шот туралы келісім-шарт.
VІ. Жеке тұлғалар үшін:
Жеке куәлігі (көшірмесі);
СТТН көшірмесі;
Қол қою және мөр басу үлгісі бар карточка (нотариалды
Банктік шот ашу туралы өтініш;
Банктік шот туралы келісім-шарт.
Төлем құжаттары қағаз және электрондық жолмен толтырылуы мүмкін. Төлем
Төлемдердің тағайындалуының бірдей классификаторы Қазақстан Республикасындағы ақша-несие және
Төлемдердің тағайындалуының бірдей классификаторының құрылымы төмендегідей:
І ІІ ІІІ ІV V VІ VІІ VІІІ ІХ
мұндағы:
І - ақшаны аударушының резиденттік белгісі;
ІІ - ақшаны аударушының экономика секторы;
ІІІ – бенефициардың резиденттік белгісі;
ІV - бенефициардың экономика секторы;
V, VІ, VІІ – валюта және бағалы металдар
VІІІ – операция түрі;
ІХ – төлемнің сипаты;
Х – төлемнің ашып көрсетілуі.
Резиденттік белгісі ҚР-ның валюталық заңдылықтарына сәйкес анықталады және былай
“1” – резидент;
“2” – бейрезидент.
Экономиканың секторының коды мынадай:
0 – Халықаралық ұйымдар;
1 –Үкімет;
2 – Аймақтық және жергілікті басқару органдары;
3 – Орталық (ұлттық) банктер;
4 – Ақшалай- депозиттік ұйымдар;
5 - Депозиттік емес қаржылық корпорациялар;
6 – Мемлекеттік қаржылық емес корпорациялар;
7 – Мемлекеттік емес қаржылық емес корпорациялар;
8 – Үй шаруашылығына қызмет көрсететін, коммерциялық емес
9 - үй шаруашылықтары.
Халықаралық ұйымдар секторына мыналар жатады: Халықаралық Валюта Қоры,
Үкімет секторына мыналар жатады: республикалық бюджеттен қаржыландырылатын ҚР Үкіметі,
Аймақтық және жергілікті басқару органдары секторына жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын
Ақшалай-депозиттік ұйымдар секторына ҚР екінші деңгейдегі банктері және шетел
Депозиттік емес қаржылық корпорацияларға банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
Мемлекеттік қаржылық емес корпорациялар секторына мыналар жатады: пайда табу
Мемлекеттік емес қаржылық емес корпорациялар секторына пайда табу мақсатында
Үй шаруашылыған қызмет көрсететін коммерциялық емес мекемелер секторына пайда
Үй шаруашылықтары секторына жатады: өздерінің табыстары мен мүліктерін жартылай
Төлемнің тағайындалу коды операцияның түрін анықтайтын 10 санаттан тұрады:
0 – Зейнет ақы және жәрдем ақы;
1 - Қолма-қол ақшамен операциялар (спецификалық аударымдар);
2 – Шетел валютасы және бағалы металдармен операциялар;
3 – Депозиттер;
4 – Займдар;
5 - Қазақстан Республикасының бейрезиденттерінің шығарған бағалы қағаздары, вексельдер
6 - Қазақстан Республикасының резиденттерінің шығарған бағалы қағаздары және
7 – Тауарлар мен материалдық емес активтер;
8 – Көрсетілетін қызметтер мен трансферттер;
9 – Бюджетке төлемдер мен бюджеттен төлемдер.
Төлемдердің тағайындалу кодының (ТТК) кестесі 9-қосымшада берілген.
Төлемдердің тағайындалу кодын анықтауға мысал ретінде:
8 – “Көрсетілетін қызметтер мен трансферттер” санаты таңдалып алынады;
тобы - 81 - “Көлік”;
вариант - 814 “Автомобильдік жүк тасымалдау”.
Ендеше, төлем құжатының “Төлемнің тағайындалу коды” деген орында 814
МТ 100 форматындағы электрондық төлем тапсырмасында төлемдердің тағайындалуының бірдей
Төлемдердің тағайындалуының бірыңғай классификаторы толтырылатындарға мынадай төлем құжаттары жатады:
төлем тапсырмасы;
төлем талабы-тапсырмасы;
салық (кеден) органдарының инкассалық үкімі;
шетел валютасын аударуға берген өтініш;
2.2. Қазақстан Республикасының төлем жүйесінің қызметін талдау
Төлем жүйесі ұғымы нарықтық қатынастар жағдайында қолданылатын, яғни қолма-қолсыз
Төлем жүйесінің мақсаты тауар мен қызметтерді жабдықтаушы мен сатып
Қазіргі кездегі ҚР Ұлттық банкінің ұйымдастыратын төлем жүйесінің қатысшыларына
ҚР Ұлттық банкі.
Орталық клирнгтік палаты
Екінші деңгейдегі банктер және олардың филиалдары.
Қаржы министрлігінің қазынашылық департаменті.
Орталық депозитарий.
Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы.
Қазақстан қор биржасы.
Қазпошта РМК.
Төлем құралдарын таңдау мынадай екі факторға тәуелді:
1. жалпы негізде (жалпы есеп айрырысу жүйесі);
клиринг негізінде (таза ұстанымын есептеу арқылы ұйымдастырылатын есеп айрысу
Жалпы негізде есеп айрысуда әр төлем құжаты жеке-жеке өңделіп
Клиринг негізінде клирингтің қатысушы банктерінің қарама-қарсы міндеттемелерін өзара есепке
Инфрқұрылым мен технология компоненттері есеп айрысу жүйелерінің қауіпсіздігіне, төлемдердің
Төлем жүйесін ұйымдастыру мынадай қағидаттарға негізделеді:
төлемдерді жүзеге асырудың құқықтық режимі;
банктік шот бойынша төлемдерді жасау;
есеп айырысу формаларын таңдаудағы шарушылық субъектілерінің экономикалық дербестігі;
төлемдерді акцептеудің болуы;
төлемді шот қалдығы көлемінде жасау;
төлеушінің шотынан шегергеннен кейін қаражатта алушының шотыныа есептеу;
төлемдердің мерзімділігі;
төлем жүйесін жасалатын бақылаудың болуы;
төлем жүйесіне қатысушылардың материалдық жауапкершілігінің болуы.
1990 жылға дейінгі Қазақстандағы төлем жүйесі бір орталықтан экономиканы
ҚР-ғы төлем жүйесінің қалыптасуы 1994 жылдан басталады. Бірінші кезеңде
Клирингтік палатаның негізгі қызметіне мыналар жатады:
клирингке қатысушы банктердің өкілдері арасында үздіксіз чектердің айырбасын қамтамасыз
өзара талаптарды ескеру арқылы қатысушы банктердің таза (нетто) ұстанымын
банк мекемелерінің корреспонденттік шоттары бойынша ақырғы таза ұстанымды көрсету
Осы кезеңде Қазақстан аумағында вексель, чек және төлем карточкаларын
1995 жылы Ұлттық банкі базасында Алматы клирингтік палатасы құрылып,
Таза ұстаным - клирингтің бір қатысушысына қатысты клирингтің
Егер айырма мәні теріс болсы, онда клирингке қатысушылардың дебеттік
Клирингке қатысушыларретінде клиринг ұйымымен өзра келісімшарт жасасқан кәсіпкерлікпен
Ірі төлемдер жүйесінің басты кемшілігіне төлем жүйелерінің қатысушы-банктер арасында
Сөйтіп, ҚР -ғы төлем жүйесін дамыту және жетілдіру мақсатында
Банкаралық клиринг - талаптар мен міндеттемелерді өзара есепке алуға
Банкараралық клиринг екінші деңгейдегі банктердің корреспонденттік шоттары көмегімен іске
төлем тапсырмалары,
ақшалай аударымдар,
чектер,
вексельдер,
бағалы қағаздар,
аккредитивтер,
займдар.
Сол уақытта Қазақстанда 19 клирингтік палаталар қызмет етті. 1995
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) – төлем жүйесін
1996 жылы Қазақстан банкаралық есеп айрысу орталығы базасында Ірі
Төлем жүйесін жетілдірудің келесі бір шаралары ретінде ҚР Ұлттық
Екінші деңгейдегі банктер арасында корроспонденттік қатынас орнатулар 2000 жылы
Корреспонденттік шот – бұл коммерциялық банктердің өзара есеп айырысуларды
Корреспонденттік шотты ашу үшін Респондент банк Корреспондент банкке мынадай
корреспонденттік шот ашуы туралы өтініш;
Банктік операцияларды жүргізуге рұқсат беретін лицензияның көшірмесі
Ұсақ төлемдер нарығын дамыту және осы салада қызмет көрсету
Қазіргі кезде бұл клирингтік палаталар Қазақстан банкаралық есеп айрысу
2000 жылдың соңына қарай Ірі төлемдер жүйесі Банкаралық ақшалай
Қазіргі ҚР-ғы төлем жүесі үш ішкі жүйеден тұрады:
1) Банктік хабарламаларды өңдеу жүйесі (БХӨЖ).
2) Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесі (БААЖ).
3) Ұсақ төлемдер жүйесі (ҰТЖ).
Ішкі жүйелер бір-бірімен тәуелсіз қызмет етеді және хабарлама механизмдері
Банктік хабарламаларды өңдеу жүйесі мынадай қызметтерді атқарады:
1) төлем жүйесінің субъектілерінен хабарламаны қабылдау.
2) хабарламаның толық түсуіне бақылау жасау.
3) келіп түскен хабарламаны өңдеу.
4) хабарламалар ағымын тарату.
Хабарламаны алмасу «жұлдызға» ұқсас жасалады (9-сурет):
9-сурет.
Банктік хабарламаларды өңдеу жүйесі хабарламлармен алмасу жүесінің ортасында отырып,
Қазақстан Республикасы аумағында нақтылы уақыт режимінде жұмыс Банкаралық ақшалай
ІТЖ жетілдіру және оны дамыған шет елдердің жұмыс істеп
Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесінің мақсаты осы жүйе пайдаланушыларының Ұлттық
Соымен қатар, Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесін енгізу бұл төлем
Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесі – нақты уақыт режиміндегі жұмыс
Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесі пайдаланушыларға мыналар жатады:
ҚР Ұлттық банкі.
ҚР Ұлттық банкісінің монетарлық операциялар департаменті.
ҚР Қаржы министрлігінің қазынашылығы.
Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы.
Екінші деңгейдегі банктер.
Облыстық клирингтік палаталар.
Қор биржасы.
Орталық депозитарий.
Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары.
Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесінің пайдаланушысы болып ҚБЕО-мен осы жүйеде
2003 жылдың 1 шілдесіндегі жағдай бойынша Банкаралық ақшалай аударымдар
Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесінің жұмыс істеу ерекшелігі онда мәліметтерді
Жоғарыда аталып өткендей, Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесінде төлемдер пайдаланушылар
Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесінің құрылымы Ү ұқсас болып
10-сурет.
Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесінің (БААЖ) қызметі төмендегідей түрде жүзеге
1) Тапсырма берушінің банк - А банкі ақшалай
2) Ақшалай аударымды жасаған жағдайда БААЖ тапсырма беруші банктің,
БААЖ төлемді аударғандығын куәландыратын төлем тапсырмасын Бенефицар банкке береді.
Тапсырма беруші банк хабарламаны алғаннан кейін, төлеушінің шотынан ақшаны
Ақырғы есеп айырысу БААЖ барлық пайдаланушыларының жұмыстары бойынша ҚР
БААЖ-гі хабарламалармен алмасу ҚР Ұлттық банкісінің нормативтік құқықтық актілерімен
БААЖ-нің өнімділігі орта есеппен 1 секундта 5-7 өңделген
Ақшалай аударымдар ҚБЕО жасайтын және оның бекіткен SWIFT жүйесінің
БААЖ-ны пайдаланушылардың Ұлттық банкте корреспонденттік шоты болады. БААЖ демалыс
Пайдаланушылар үшін ең маңызды фактор бұл төлемдердің құны. БААЖ-де
БААЖ-ның қызмет ақыларын ҚР Ұлттық банкі белгілейді (1-кесте).
1-кесте - БААЖ-ның қызмет ақылары
Төлемдерді өткізу уақыты Теңгедегі құны
16-00 –ден 8 –00-ге дейін 9
9-00-ден 13-00-ге дейін 11
13-00-ден 16-00-ге дейін 22
Клирингке құжаттарды тәулік бойы қабылданып, ақтық есеп айрысу15-00-ден 16-00
15-00-де Клирингтің операциялық күні аяқталады және төлем құжатттарын
2003 жылдың 1-ші жартыжылдығында 2002 жылдың осы кезеңімен
ААБЖ-де 2003 жылдың 1-ші тоқсанында жасалған төлемдердің орташакүндік саны
2-кесте. Ақша аударымдары банкаралық жүйесіндегі төлемдер көлемі
Айы
2004 2005
саны (мың)
сомасы (млрд. теңге)
саны (мың)
сомасы (млрд. теңге)
Қаңтар
241,15
917,36
199,1
1420,8
Ақпан
252,22
883,27
244,1
1528,6
Наурыз
266,55
979,91
257,0
1389,7
I тоқсан
759,93
2 780,54
700,2
4 339,1
Сәуір
282,75
999,86
292,7
1644,3
2-кестенің жалғасы
Мамыр
273,77
1 009,04
288,4
1634,8
Маусым
277,62
1 123,47
335,0
1944,1
II тоқсан
834,14
3 132,36
916
5223,2
Шілде 278,93 1 361,56
Тамыз 229,00 1 226,81
Қыркүйек
250,87
1 421,10
III тоқсан
758,80 4 009,47
Қазан
258,97 1 549,07
Қараша
254,15 1 535,13
Желтоқсан
350,75 1 779,63
IV тоқсан
863,86 4 863,83
Жалпы нәтижесі
3 216,72 14 786,20
Көзі: www.kisc.kz.
Пайдаланушылар тобы бойынша БААЖ-гі төлем айналымының үрдісі 3-кестеде берілген.
3-кесте- Пайдаланушылар тобы бойынша БААЖ-ның төлем айналымы
Пайдаланушылар аттары Төлемдердің көлемі (млрд. теңге)
2003ж 20045 2003ж
Сомасы Үлесі, (%) Сомасы Үлесі, (%) Сомасы Үлесі, (%)
3-кестенің жалғасы
Бес ірі банктер 2961 30,4 4230 28,6 5030 23,2
Шетел капиталы қатысқан банктер 1468 13,1 2259 13,2 4529
Өзге қатысушылар 5280 54,1 8297 56,1 12036 55,7
Барлығы 9709 100,0 14786 100,0 21595 100,0
Ескерту - Сандық мәліметтер Ұлттық банкінің статистикалық бюллетенінен
4-кестедегі мәліметтерден соңғы жылдардағы шетел капиталы қатысқан банктердің
Ұсақ төлем жүйесі бұл төлем жүйесіне қатысушылардың арасындағы белгілі
Ұсақ төлемдер жүйесі Қазақстанның барлық аумақтарында жұмыс жасайды. Оны
ҚР Ұлттық банкі.
ҚР Қаржы министрлігінің қазынашылығы.
Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы.
Екінші деңгейдегі банктер.
Облыстық клирингтік палаталар.
«Қазпошта» РМК
Ұсақ төлемдер жүйесінің басты ерекшеліктері мынадай:
пайдаланушылар қатарында Қазақстаннның барлық банктерімен қатар, жекелеген банктік операцияларды
тек қана электрондық төлем құжаттарын қабылдайды.
бір төлемнің сомасы 3 000 000 теңгеден аспауына шек
пайдаланушыларға алдағы күндермен (Т+3) валюталау күнін қоя отырып, төлемдерді
пайдаланушылардың төлем жүйесіне кіруде бірнеше терминалдарды пайдалану мүмкіндіктерінің болуы,
БААЖ-не қарағанда көрсетілетін қызметтердің бағасының төмен болуы.
Екінші деңгейдегі банктердің филиалдары төлем құжаттарын бұл жүйеге бас
5-кесте- Пайдаланушылар тобы бойынша ҰТЖ-нің төлем айналымы
Пайдаланушылар аттары Төлемдердің көлемі (млрд. теңге)
2001ж 2002ж 2003ж
Сомасы Үлесі, (%) Сомасы Үлесі, (%) Сомасы Үлесі, (%)
Бес ірі банктер 241 41,2 243 33,7 249 30,4
Шетел капиталы қатысқан банктер 62 10,6 89 12,9 180
Өзге қатысушылар 281 48,1 351 31,2 388, 47,3
Барлығы 584 100,0 685 100,0 817 100,0
Ескерту - Сандық мәліметтер Ұлттық банкінің статистикалық бюллетенінен
3. Қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің қызметін жетілдіру
3.1. Төлем карточкаларымен есеп айырысуларды дамыту
Төлем карточкаларымен есеп айырысулар компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде
Төлем карточкалары - пластикалық карточка формасында болады. Олар екі
Дебеттік карточка – карточкалық шот иесіне банкоматтан қолма-қол
Банктік карточканың мынадай өзіне тән реквизиттары бар:
логотипі, яғни карточканың қай төлем жүесіне тиісі екендігі, мысалы:
карточканың номері (ол 16 саннан тұрады);
карточка иесінің аты-жөні;
карточканың эмитентінің атауы;
карточканың қызмет ету мерзімі;
карточка иесінің қол қою үлгісі.
Қазіргі кезде көптеген эквайер банктеріміз ірі сауда үйлерімен өзара
Ол үшін сауда үйінде ПОС терминал орнатылады. Мұндағы Pos-
Кредиттік карточка - оның элименті мен карточка иесі арасындағы
Кредиттік карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету сферасында
Қазақстан аумағында қолданылып жүрген карточкалар қолданылу аясына қарай екі
1) локальдық немесе оқшауланған, яғни бір елдің аумағында
2) халықаралық, яғни әлемдің банктік тәжірибеде еркін қолданылатын төлем
Тәуелсіз алған жылдары Қазақстанда алғаш рет 1992 жылы Әлем
Қазіргі кезде екінші деңгейдегі банктеріміз мынадай локалдық карточкаларды, соның
Төлем карточкаларымен есеп айрысулар слиптің комегімен жүзеге асырылады.
Слип (Pos-терминал немесе банкоматтың түбіртегі) - төлем карточканы
Слип мынадай көрсеткіштерді қамтиды:
Pos немесе банкоматтың идентифкаторы;
Операцияның жасалған күні;
Операция сомасы және валютасы;
Эмитент банктің операцяиларды авторизациялауды растайтын коды;
Банктік карточканың өзіне тән белгілерері;
Слипте карточканы ұстаушының қолы.
Авторизациялау екі режимде: «он-лайн» және «офф-лайн» режимінде жүзеге
«Он-лайн» режимі (ағыл. on-line – нақты уақыт режимі) –
«Офф-лайн» режимі (ағыл. off-line – қолжетімсіздік) - банктік карточканы
Эквайрер банк – банктік карточкалар көмегімен жасалтын операциялар бойынша
Қазақстанда 2000 жылдың аяғында ҚР Ұлттық банктің құрылтайшылығымен жабық
Процессингтік орталық – төлем жүйесінің технолгиялық ядросы болып саналатын
Процессингтік орталық мынадай қызметтерді атқарады:
төлем карточкалары бойынша транзакцияларды өңдеп, қажетті құжаттарды дайындау;
төлем жүйесіне қатысушы банктер арасында өзара есеп айырысуларды жүргізуге
төлем карточкаларын, соның ішінде халықаралық төлем карточкаларын пайдалану арқылы
төлем жүйесіне қатысушы банктердің үстеме шығыстарын азайту мақсатында екінші
қатысушы банктерді техникалық және ақпараттық жағынан қолдау;
төлем карточкаларын қабылдау торабын ұйымдастыру.
Бүгінгі күні төлем карточкаларын шығаруға мынадай банктеріміздің лицензиясы бар:
2005 жылы айналысты болған төлем карточкалардың жалпы саны
6-кесте - 2004-2005 жж айналыстағы төлем карточкаларының саны туралы
Карточка түрлері 2004 жыл 2005 жыл
Саны, дана Үлесі, % Саны, дана Үлесі, %
Халықаралық, соның ішінде 987,2 81 1260,2 84,2
Vіsa 851,6 70 1074,2 71,8
6-кестенің жалғасы
Europay 124,3 10 185,7 12,4
Өзгелері 11,3 1 0,3 0,02
Локальдық, соның ішінде 231,7 19 235,7 15,8
Алтын 13,6 18 207,0 13,8
Өзгелері 18,2 2 28,6 1,9
Барлығы 1218,9 100,0 1495,9 100,0
Ескерту - ҚР Ұлттық банкінің 2005 жылғы есебі
2005 жылы төлем карточкаларын пайдалану арқылы жасалған төлемдердің саны
7-кесте - 2005 жылғы төлем жүйесінің негізгі көрсеткіштері
Төлем карточкаларын пайдалану арқылы жаслаған төлемдердің саны, мың, соның
28724
Сауда терминалдарында 915
Жалпы санына қатысты үлесі, % 3,2
Қолма-қол ақшаны беру бойынша 27809
Жалпы санынна қатысты үлесі, % 96,8
Төлем карточкалары бойынша төлемдердің көлемі, млн теңге, соның ішінде
Сауда терминалдарында 14758
Жалпы санына қатысты үлесі, % 3,7
Қолма-қол ақшаны беру бойынша 381595
Жалпы санына қатысты үлесі, % 96,3
Айналыстағы төлем карточкаларының жалпы саны, мың, соның ішінде 1928
7-кестеніңжалғасы
Локалдық карточкалар 343
Халықаралық карточкалар 1585
Карточкаларды ұстаушылардың саны, мың, соның ішінде 1895
Локалдық карточкалар 336
Халықаралық карточкалар 1559
Төлем карточкаларына арналған құрал-жабдықтардың саны, соның ішінде 7072
Pos-терминалдар 4209
Импринтерлер* 188
Банкоматтар 875
Ескерту – Сандық мәліметтер ҚР Ұлттық банкінің 2005 жылғы
*Импринтер – банктік карточкалардың өзіне тән белгілерінің түпнұсқасын қағаздан
3.2 Банктердің электрондық қызметтерін дамыту
Отандық банк тәжірибесінде қолданылатын электрондық қызметтері жаңа қызмет
Электрондық банк қызметі – бұл банктік карточкаларды және электрондық
Электрондық қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі – Банк пен клиент
Мұндағы есеп айырысу операцияларының жылдамдатылу қағаз формасындағы құжаттардың орнын,
Мұндай жүйлердің техникалық негізіне құжатты әр түрлі санкцияланбаған құбылыстардан
Электронды сандық қолтаңба - банк пен клиент арасында
“Банк клиенті” ішкі жүйесі мынадай қымет атқарады:
төлем құжаттарын даярлау;
қол қою және жіберу;
құжаттарды және банктен берілетін шоттың көшірмесін қабылдау;
құжаттарды қарау және мөр басу;
құжаттардың архивін жүргізу.
Электрондық қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінде қолданылатын құжаттарға мыналар жатады:
клиентің төлем тапсырмасы;
Клиенттің ағымдағы шотына ақша қаражаты түскендігі туралы хабарлама;
Клиенттің шоттары бойынша көшірме.
Клиентің жіберген құжаттарын қабылдай отырып, банк төлем құжатындағы электрондық
Home-banking – банкоматтарды, электрондық есеп айырысу жүйелерін пайдалану арқылы
Жеке компьютерді банктік компьютерлер жүйесіне қосу арқылы банк клиенттері
ағымдағы күндегі шот балансын алу,
белгілі бір уақыт ішіндегі ақша қаражаттар қозғалысының есебін алу
ақшалай аударымдар мен төлем жасау,
кредиттік және өзге пластикалық карточкалар шығаратын эмитент компаниялардың қызметін
бағалы қағаздармен операциялар жүргізу.
Интернет банкинг - Internet banking - банкке келмей-ақ
Интернет банкинг қызметін заңды және жеке тұлғаларға арналған Интернетті
Қазіргі кезде отандық банктер тәжірибесінде халықаралық және Қазақстанның ішінде
Western Unіon 1871 жылы құрылған халықаралық корпорация және оның
Western Unіon аударым жүйесінің мынадай артықшылықтары бар:
ерекше банк қызметі, ақшалай қаражатты жөнелтушіге және оны алушыға
жылдам аударым, аударым жылдамдығы 5-10 минут;
қауіпсіз, жөнелтуші туралы нақты мәліметтерді білсеңіз, аударымды ала аласыз;
қол жетімділік, жер шарының кез келген нүктесіне аударым жасау
сенімділік, компания әрбір аударымға компания кепілдік береді.
Western Unіon жедел аударымы банктің тек жеке тұлғаларға көрсетілетін
Қазақстанда Western Unіon халықаралық корпорация ең алғаш өкілі “Банк
Western Unіon жедел аударым жүйесі бойынша ақшалай аударым жасау
Жеке куәлігін неме төлқұжатын көрсету керек;
СТТН болуға тиіс;
Алушының аты-жөнін көрсету;
“Ақшаны жөнелту” құжатының формасын толтырып, оған қол қою қажет;
Жөнелтетін соманы банкке тапсыру.
Сонымен бірнеше минуттардан соң аударылған қаражаттар әлемнің кез келген
Western Unіon жедел аударым жүйесі бойынша ақшалай аударымды алу
Жеке куәлігін неме төлқұжатын көрсету керек;
СТТН болуға тиіс;
Ақшаны жөнелтушінің аты-жөнін, қаласын, елін, аударым сомасын көрсету қажет;
“Ақшаны алу” құжатының формасын толтырып, оған қол қою керек;
“Ақшалай аударымды алуға қосымша” құжат формасын толтырып, оған қол
Сонымен қатар банк операторы Western Unіon жедел аударым жүйесі
Кей жағдайда банктерде ақшалай аударымды алушыдан аударым жасалған бақылау
Бүгінгі күні Western Unіon халықаралық корпорациясы өкілі Қазақстандағы бірқатар
Өзара келісім негізінде мысалға, “Банк ЦентрКредит” АҚ-ның Қазақстаннан шетелге
8-кесте. Western Unіon ақшалай аударымдары бойынша тариф жүйесі.
Сома Тариф Сома Тариф
50,00 немесе төмен 13,00 3500,01 – 4000,00 160,00
50,01 – 100,00 15.00 4000,01 – 4500,00 180,00
100,01 –200,00 22,00 4500,01 – 5000,00 200,00
200,01- 300,00 29,00 5000,01 – 5500,00 220,00
300,01 –400,00 34,00 5500,01 –6000,00 240,00
400,01 –500,00 40,00 6000,01 –6500,00 260,00
500,01 – 750,00 45,00 6500,01 – 7000,00 280,00
750,01 – 1000,00 50,00 7000,01 – 7500,00 300,00
1000,01- 1500,00 75,00 7500,01 –8000,00 320,00
1500,01 – 1750,00 80,00 8000,01 –8500,00 340,00
1750,01 – 2000,00 90,00 8500,01 –9000,00 360,00
2000,01 – 2500,00 110,00 9000,01 –9500,00 380,00
8-кестенің жалғасы
2500,01 –3000,00 120,00 9500,01 –10000,00 400,00
3000,01 –3500,00 140,00
Қосымша қызметтер (жөнелтушінің қалауы бойыншы)
Телефонмен хабарлау 3,00
Телеграфпен хабарлау (кейбір елдер үшін) 3,00
Хабарлама беру (20 сөзге дейін) 3,00
Quіck Pay 3000 АҚШ долларына дейін 15,00
Quіck Pay 5000 АҚШ долларына дейін 25,00
Көзі: “Банк ЦентрКредит” АҚ-ның мәліметтері
Сонымен қатар, отандық банктеріміз тәжірибесінде жек тұлғалар үшін банктік
Мұндай жедел ақшалай аударымдардың өзіндік ерекшеліктері бар және оны
Жедел ақшалай аударым жасау шарты мынадай:
Жеке куәлігін көрсету керек;
СТТН болуға тиіс;
Алушының аты-жөнін көрсету;
“Ақшаны жөнелту” құжатының формасын толтырып, оған қол қою қажет;
Жөнелтетін соманы банкке тапсыру.
Сонымен бірнеше минуттардан соң аударылған қаражаттар сол банктің филиалдары
Жедел аударым бойынша ақшалай аударымды алу шарты төмендегідей:
Жеке куәлігін көрсету керек;
СТТН болуға тиіс;
Ақшаны жөнелтушінің аты-жөнін, қаласын, елін, аударым сомасын білуі қажет;
“Ақшаны алу” құжатының формасын толтырып, оған қол қою керек;
Сонымен банк операторы жедел аударым жүйесі бойынша ақшалай аударым
Кей жағдайда банктерде ақшалай аударымды алушыдан аударым жасалған бақылау
Қорытынды
Қазақстанның қазіргі экономикалық жағдаында төлем тәртібін сақтау бизнесті жүргізудің
Сондықтан да жоғарды айтылғандарды қорытындылай келе мынадай ұсыныстарды жөнелтілген
банктерге немесе төлем жүйесіне қатысушыларға жеклеген жағдайларда сатып алушының
Солардың ішінде аккредитивтің мынадай артықшылықтары бар:
Сатушы (экспортер) үшін:
аккредитивте көрсетілген барлық шарттар, яғни тауар көлеміне, сапасына, қаптау
тауар жартылай жөнелтілсе, онда нақты жөнелткен тауары үшін төлем
мәміле жасалмаған жағдайда немесе аккредитвитің мерзімі аяқталған уақытта сатып
Сатып алушы (импортер) үшін:
төлемнің банкпен төленетіндігі;
егер ұсынылғантқұжаттар акаредитивте көрсетілген шарттарға сәйкес келгенде ғана төлемнің
егер сатушы өндіруші емес делдал болса, онда өндірушінің атына
екінші құрал ретінде несиелік және есеп айырысу қызметін қатар
ҚР –да қазіргі кезде вексель айналысы шектеулі. Тәжірибеде
электрондық қызметті пайдалану ауқымын кеңейту қажет, ол өз кезегінде
Төлем карточкаларымен есеп айырысуды жолға қою, онымен комуналдық қызметтерді
Аталған шараларды уақтылы ескеру өз кезегінде Қазақстанның төлем жүйесінің
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі
“Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы” ҚР заңы 29.06.1998
“ҚР-ғы вексель айналысы туралы” (28.04.97) ҚР заңы
2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының N 266
2002 жылы 16 қарашадағы N 465 қаулысымен бекітілген
1999 жылы 15 қарашада Ұлттық банктің Басқармасының қаулысымен бекітілген
“Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-қолсыз төлемдер
Екінші деңгейдегі банктердің аудармалы және жай вексельдермен операцияларын жүргізу
Правила применения Государственного классификатора РК – единого классификатора назначения
.Б.Мақыш. Коммерциялық банктер операциялары. // Алматы. 2004.
С.Б.Мақыш. Ақша айналысы және несие. // Алматы. 2004.
С.Б.Мақыш, Ілияс А.Ә. Банк ісі // Алматы Қазақ университеті.
Банковское дело Под ред. Г.С. Сейткасымова // Алматы “Қаржы-Қаражат”
Банковское дело Под ред. О.И. Лаврушина // Москва “Финансы
Банки и банковские операции в России Под ред. М.Х.
В.М. Усоскин Современный коммерческий банк: управление и операции //
Долан Э.Дж. и др. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная
Е.Б. Ширинская Операции коммерческих банков и зарубежный опыт //
Основы банковского менеджмента Под ред. О.И. Лаврушина, // Москва:
О.М. Маркова и др. Коммерческие банки и их операции//
Питер С. Роуз Банковский менеджмент // Москва: ”Дело”-
Отчетные материалы Нацбанк РК за 2004-05 гг.
Сборник Платежные системы Нацбанк РК, Алматы 2001
Платежная система :структура управления и контроль. Под ред. Брюса
Правила перевода денег в межбанковской системе ?153 от 07
Правлиа обмена электронными документами при осуществлении платежей и перевода
1-қосымша
ТӨЛЕМ ТАПСЫРМАНЫ ТОЛТЫРУ ҮЛГІСІ
Төлеуші банкке түсті
ТӨЛЕМ ТАПСЫРМАСЫ № 1
"11" қаңтар 2006 ж.
(толтырылу күні)
Ақшаны төлеуші АҚ "Бүркіт"
ИИК
КОд 100000-00
(аты-жөні)
17
СТТН 600000000002
000467002
Төлеуші банк ААҚ "Казкоммерцбанк" БИК
190501926
Бенефициар ААҚ "Алматыгорстрой" ИИК
КБе
(аты-жөні)
16
СТТН 600000000003
000467125
Бенефициар Банкі ААҚ "Нұрбанк" БИК
190501306
Делдал банк
БИК
Сомасы жазбаша : Жүз мың теңге 60 тиын
Тауарды қабылдау (қызмет көрсету) күні "30"
тағайындалу коды
Төлемнің тағайындалуы Құрылыс қызметтерін көрсеткен үшін
№12 23 қараша 2005 ж. келісім шартқа сәйкес
Бюджеттік
(тауардың аты, көрсетілген қызмет, тауарлы құжаттардың күні мен классификация
нөмірі, келісім шарттың нөмірі мен күні және басқа да
көрсетумен бірге)
Валюталау 11.01.06
күні
М.О.
Қабылдаушы банк өткізді
"____" __________ ж.
(ақша төлеушінің қолы)
(жауапты орындаушының қолы)
Мөрдің орыны
ШЕТЕЛ ВАЛЮТАСЫН АУДАРУҒА АРНАЛҒАН ТӨЛЕМ ТАПСЫРМАНЫ ТОЛТЫРУ ҮЛГІСІ
Аударуға өтініш №2
(шетел валютасын аударуға төлем тапсырмасы)
9 қаңтар 2006 ж.
Ақшаны төлеуші АҚ "Бүркіт"
ИИК 000467002
КОд
600000000002
(аты-жөні; СТТН)
Төлеуші банк ААҚ "Казкоммерцбанк" БИК 190501926
600000000005
(аты-жөні; СТТН)
Сомасы Валюта
Сомасы жазбаша: Бір мың
Валюталау күні
1000-00 USD
АҚШ доллары
11.01.2006 ж.
Бенефициар Банкі ААҚ "Нұрбанк"
БИК 191201706
(аты-жөні; СТТН (егер болса))
Бенефициар NY LTD
ИИК 000045687
КБе
(аты-жөні; СТТН (егер болса))
Делдал Банк CITIBANK
БИК 0000000754931
(аты-жөні; СТТН (егер болса))
Контракт №, күні
Төлемнің тағайындалуы: 865
№25/16 24.11.2005 ж.
Кеңестік қызмет үшін төлем
Қабылдаушы банк
Делдал банк
комиссиясы
комиссиясы
√ ақшаны төлеуші есебінен
√ ақшаны төлеуші есебінен
бенефициар есебінен
бенефициар есебінен
Ерекше шарттар
Қабылдаушы банк өткізді
М.О.
"____" __________________ ж.
(ақша төлеушінің қолы)
(жауапты орындаушының қолы)
Мөрдің орны
Ескерту: * - Резидент емес, ҚР тыс орналасқан және
2-Қосымша
ТӨЛЕМ ТАЛАП -ТАПСЫРМАСЫН ТОЛТЫРУ ҮЛГІСІ
Төлеуші банкке түсті "11" қаңтар 2006 ж.
Қабылдау уақыты: 11:00 сағат
ТӨЛЕМ-ТАЛАП ТАПСЫРМАСЫ № 1
"11" қаңтар 2006 ж.
(толтырылу күні)
СОМАСЫ
Ақшаны төлеуші АҚ "Бүркіт"
ИИК
КОд 100000-00
(аты-жөні)
17
СТТН 600000000002
000467002
Төлеуші банк ААҚ "Казкоммерцбанк" БИК
190501926
Бенефициар ААҚ "Алматыгорстрой" ИИК
КБе
(аты-жөні)
16
СТТН 600000000003
000467125
Бенефициар Банкі ААҚ "Нұрбанк" БИК
190501306
Делдал банк ____________________ БИК
Төлемнің 830
тағайындалу коды
Сомасы жазбаша : Жүз мың теңге 00 тиын
Тауарды қабылдау (қызмет көрсету) күні "30"
Төлемнің тағайындалуы Құрылыс қызметтерін көрсеткен үшін
№12 23 қараша 2005 ж. келісім шартқа сәйкес
(тауардың аты, көрсетілген қызмет, тауарлы құжаттардың күні мен
нөмірі, келісім шарттың нөмірі мен күні және басқа да
көрсетумен бірге)
М.О.
Қабылдаушы банкпен өткізілді
(бенефициардың қолы)
"____" __________________ ж.
"Акцептеу орны"
(жауапты орындаушының қолы)
Мөрдің орны
М.О. (ақша төлеушінің қолы)
"____" _____________ ж.
акцептеу күні
3-Қосымша
ИНКАССАЛЫҚ ҮКІМДІ ТОЛТЫРУ ҮЛГІСІ
Төлеуші банкке түсті: 11.01.2006.
Қабылдау уақыты:11:00 сағат
ИНКАССАЛЫҚ ҮКІМ № 1
"11" қаңтар 2006 ж.
(толтырылу күні)
СОМАСЫ
Ақшаны төлеуші АҚ "Бүркіт"
ИИК
КОд 100000-00
(аты-жөні)
17
СТТН 600000000002
000467002
Төлеуші банк ААҚ "Казкоммерцбанк" БИК
190501926
Бенефициар ААҚ "Алматыгорстрой" ИИК
КБе
(аты-жөні)
16
СТТН 600000000003
000467125
Бенефициар Банкі ААҚ "Нұрбанк" БИК
190501306
Делдал банк
БИК
Төлемнің
тағайындалу
коды
830
Сомасы жазбаша : Жүз мың теңге 00 тиын
Төлемнің тағайындалуы №1 7 қаңтар
(ақшаны алуға негіз болатын заң актісіне міндетті турде сілтеме
Қабылдаушы банкпен өткізілді
М.О.
"____" ___________ ж.
(талап етушінің қолы)
(жауапты орындаушының қолы)
М.О. Мөр
орны
71
Төлемнің тағайындалу коды
Кбе жолында бенефициар
дың коды көрсетілген: біріншісі резиденттік белгі, екіншісі экономика секторының
Код жолында ақша төлеушінің коды көрстілген: бірінші символ резиденттік
ҚР Ұлттық банк
Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесі
В банкі
А банкі
Екінші деңгейдегі банктер
Қазақстан қор биржасы
БХӨЖ
Орталық Депозитарий
Банкаралық ақшалай аударымдар жүйесі
ҚР Ұлттық банкі
Орталық клирингтік палата
Қазынашылық
Экспортер банкі
Импортер банкі
Экспортер
Импортер
Импортер БАНКІ
Эскпортер БАНКІ
Сатып алушы
(импортер)
Сатушы
(экспортер)
Бенфициардың банкі
Аударушының банкі
Бенефициар
Аударушы (төлеуші)
Бенефициардың банкі
Аударушының банкі
Аударушы (төлеуші)
Бенефициар
Аударушының
банкі
Бенефициардың банкі
Бенефициар
Аударушы
Бенефициар
Аударушы
БАНК
Вексель беруші
(сатып алушы, төлеуші)
Вексель ұстаушы
(сатушы, төлемді алушы)
Трассант
(вексель беруші)
Трассат
(төлеуші)
Ремитент
(қаражат алушы)