Жоспар
Кіріспе...................................................................................................................3
І.Ақша нарығы.....................................................................................................5
1.1Ақша туралы түсінік ....................................................................................5
1.2 Қ.Р. ақшаға сұраныс және ерекшеліктері ..................................................7
ІІ.Ақша-несие саясаты.....................................................................................13
2.1Ақша – несие саясатының түрлері, құралы, мақсаты.........................13
2.2Несие операциялары. Ақша нарығының операциялары ...................15
2.3Ақша – несие саясатының механизмі.................................................18
ІІІ.Қ.Р-ғы ақша-несие саясаты ...............................................................23
3.1ҚҰБ ақша-несия саясатының басты мақсаты....................................23
Қорытынды..............................................................................................29 Әдебиеттер тізімі.....................................................................................31
Кіріспе
Ақша дегеніміз — тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі,
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі үлесін
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі
1998 жылдан бастап Ұлттық Банк бюджет тапшылығын тікелей
Соңғы 5 жылдың (1996-2000 жж.) қорытындысы бойынша девальвация
Бай табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану теңге бағамын нығайтуға
Қазақстанда екі деңгейлі банк жүйесі тұрақты қалыптасты, ол
Банктік сектордың тұрақтылығы, жеке тұлғалардың депозиттерін міндетті ұжымдық
Қазіргі кезде таза халықаралық резервтер ақша базасынан 2,3
I.Ақша нарығы
1.1 Ақша турулы түсінік
Акша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толык
Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның ішінде: мыстан, күмістен
«Монета» сөзінің шығуын римдіктердің жүрегі саналатын шіркеу құдайы
Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегі Қытайда және
Алтын айналысына бірқатар елдер де XIX ғ. екінші
алтын өндірісі тауар өндірісінің артынан ілесе алмай,нәтижесінде айналыстағы
жоғары қүнды алтын ақшалар ұсаң құнды айналымға қызмет
алтын стандарты, жалпы алғанда өндірісті және тауарайналымын ынталандырмады.
Алтын айналысы не бары бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін
Толық құнсыз ақшалар (құннын белгілері) — номиналдық құны
құнның металдық белгілері — арзан бағалы металдардан жасалған
құнның қағаздан жасалган белгілері.
Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінді: қағаз ақшалар және
Қағаз ақшалар — бұл нағыз ақшалардын өкілдері.Қағаз ақшалар
Несиелік ақшалар — тауар өндірісінін дамуын яғни тауарларды
Вексель — белгілі бір соманы алдын ала келісілген
Қазакстанда жоғарыда аталған заң ңабылданға дейін және онан
Банкнота (ағыл. сөзінде «Ваnk-nоtе» аударғанда «банк билеті») —
Чек — ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі
Электрондық ақшалар — компыотер торабының ақпараттарды автоматты түрде
1.2. Қазақстанда ақшаға сұраныс және ерекшеліктері
Ақша сұранысы: теория. Ақша - төлем немесе халықаралық
Ақша сұранысы жеке адамдардың иемденетін ақшаларының сатып алу
летіне байланысты:
1. Нақты ақша сұранысы баға деңгейі өскен кезде
2. Атаулы ақша сұранысы баға деңгейімен бірдей артады.
Өзгерістер байқалмаған жағдайды төмендегіше айтамыз. Егер баға деңгейіндегі
Жинақталған тәжірибеге сүйене отырып, ақша сұранысының нақты баланс
Теориялық тұрғыдан алғанда, ақша сұранысы қызметі өзекті мәселенің
Ақша сұранысын айқындайтын негізгі үш себеп бар. Табыстағы
Сөйтіп, төмендегі үш теория Кейнстің ақша ұстаудағы үш
Келісімдер мотиві, мұнда ақша сұранысы әрдайым төлем ретінде
Сақтық аргументі: ақша сұранысы күтпеген кездейсоқтыққа тап болады;
Жалдаптық дәлел: жеке адамдар қолындағы активтер мен ақша
Келісімдер мен сақтық дәлел туралы сөз болғанда, біз
Ақша сұранысын талқылағанда 2 тұжырымға сүйенеді:
монетарлық;
кейнстік.
Классиктер ақша сұранысын мына тендеу арқылы түсіндіреді:
МV= РҮ
М — айналымдағы ақша көлемі;
V - ақша айналымының жылдамдығы;
Р — баға деңгейі;
Ү - өнім шығару көлемі.
Сандық теория тұрғысынан ақшаға сұраныс екі мотивке негізделеді.
Мәміле жасау үшін керекті ақша көлемі:
тауар жиынының кәлемі;
баға;
жиынтық табыс;
ақша айналымының жылдамдығына тәуелді болады.
Бірақ басты фактор табыс болып саналады, сондықтан
M d/t =(f*Y/+)
Бұл жерде M d/t — ақшаға трансакциялық сұраныс;
Ү — жиынтық табыс.
Сұраныстың 2-мотиві сақтық мотиві бойынша сұраныс деген атқа
M d/i =(f*Y/+)
M d/i — сақтық мотиві бойынша ақша сұранысы.
Сурет 1. Ақша сұранысы. а-трансакциялық, ә- жалдаптық, б-
Дж. Кейнс ақша сақтаудағы үшінші мотивті - жалдаптық
Жалдаптық сұраныс кезінде ақша қаржы активтерін сату және
Классикалық және кейнстік тұжырым ақша сұранысында келесі факторларды
табыс көлемі Ү
пайыз мөлшерлемесі і
Md=f(Y/+,i)
Классикалық теория ақша сұранысын табыспен, ал кейнстік керісінше
Инфляция факторын жою үшін ақшаға нақты сұраныс көрсеткішін
(М/Р)d=f(Yi)
1(б)-суретінде жалпы ақшаға сұраныс қисығы трансакциондық және жалдаптық
Мұқтаждықты қанағаттандыратын ақша басқаға да пайдасын тигізеді. Адамдардың
Ақша басқа активтерге қарағанда аз пайыз түсіреді: доллар
Бұл тұстағы ақша құны басқа активтерден түскен табыс
Сурет 2.
Келісімдер жөніндегі сұраныс. Келісімдер жөніндегі сұраныс қашанда ақшаның
Келісімдер жөніндегі сұранысты қарастыра отырып, біз пайыз мөлшерлемесінің
Мұны ақшадан түскен табыс дейміз. Келісім арқылы қанша
Ай сайынғы қолда бар ақша сомасының шегерілгендегі сомасына
Кассаны үлесімді реттеу – орынды шығын санын анықтайды.
3-суреттен екі маңызды мәселе туындап отыр. Біріншіден, делдалдық
Сурет 3.
сондықтан n ақшаны арттырады. Екіншіден, пайыз мөлшерлемесінің өсуі
Табыстың өсуімен алғанда, 3-суреттен көрініп тұрғандай пайдасы аз.
Ақша сұранысының икемділігі. Тендеуде табыстың өсуіне қарай ақша
Табыс икемділігі ақша сұранысының пайыздық өзгеруін өлшейді. Ондағы
Табыс артқан кезде адам қолдағы бір долларын жұмсаған
Δ(М / Р) / ΔҮ
М/Р Ү
Бұл ез кезегінде келісімдердің төменгі құны - делдалдық
"Делдалдық кұны" (tс - кассадан алу құны) уақытқа
II Ақша – несие саясаты
Ақша – несие саясатының түрлері, құралы, мақсаты
Нарық жағдайында банк жүйесі екі деңгейде болады: Орталық
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттің алтын
Орталық банк ақша ұсынысын ақша базасына және мультипликаторға
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
Ақша-несие саясаты. Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын
Ақша-несие — бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін,
Ақша-несие саясатының түрлері. Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының
рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты — екінші деңгейлі банктердің несиелік
Экспанциялық ақша-несие саясаты — несие беру көлемін кеңейтумен,
Ақша-несие саясатының мақсаты және құралдары. Ақша саясатының құралдарын
Ақырғы мақсат:
а) экономиканың өсуі;
ә) толық жұмысбастылық;
б) бағаны тұрақтандыру;
в) төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
а) ақша жиыны;
ә) пайыз мөлшерлемесі;
б) айырбас курсы.
Құралдары:
а) несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
ә) міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
б) есептеу мөлшерлемесінің өзгерісі;
в) ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей (а) және жанама (ә,б,в) құралдарының арасында айырмашылықтар
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар қазыналық,
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама
Бұл мақсаттарға жетуде Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде.
қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру мөлшерлемесі деңгейін белгілеу;
ҚҰБ-те (Қазақстан Ұлттық банкі) жинақталатын ең төменгі міндетті
мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу жәнесату бойынша ақша
банктерге және үкіметке несие беру;
валюталық нарықтағы басқыншылық;
кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі
ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі.
2.2 Несиелік операциялары. Ақша нырығындағы операциялар
Міндетті резервтер. Коммерциялық банктер Орталық банкке пайыз мөлшерлемесі
Әр мемлекетте ақшаны сақтау формалары әр түрлі болады.
Міндетті резервтердің нормасы депозиттің көлемімен белгілі бір пайыз
Банктер артық резервтерді сақтайды — бұл міндетті резервтердің
Резервтік талаптар. Ақша нарығындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге
Резервтік талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалар біршама жоғары
Федералды резервтік жүйе экономикалық құлдырау кезеңінде міндетті резервтердің
міндетті резервтер;
резервтеудің баламалы тәртібі.
Орталық банк неғұрлым міндетті резервтердің нормасын жоғары тағайындаған
Практикада міндетті резервтер нормасы қайта қарастыруға сирек түседі,
Ақша-несие саясаты арқылы реттеудің бірі есеп мөлшерлемесін өзгерту.
Несиенің азаюы және ақшаның қымбаттауы барлық жүйеге таралады.
Есеп мөлшерлемесінің кемуі керісінше әсер етеді.
Әдетте тіркелген мөлшерлеме нарықтағы банкаралық мөлшерлемеден төмен болады,
Қысқа мерзімдік несие коммерциялық банктердің резервін толтыру үшін
Несиелік операциялар. Несиелеу және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары
Ақша нарығындағы операциялар. Ақша нарығындағы операциялар - Ұлттық
Бұл біршама ақша жиынын, коммерциялық банктердің өтімділігі және
Ұлттық банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны
Осы айтылғанның барлығын Орталық банк коммерциялық банктердің несиелік
Орталық банк ақша нарығы операцияларын мұқтаждық пайда болуына
2.3. Ақша- несие саясатының механизмі
Орталық банк жоғарыда аталған құралдары арқылы ақша-несие саясатының
Ақша саясатының варианттары ақша нарығының графигінде әр түрлі
Ақша-несие саясатының вариантын тандау көп жағдайда ақшаға сұраныспен
Егерде ақша айналымының күтпеген, кездейсоқ өзгерісі нақты айнымалылардың
Мұндағы R — пайыз мөлшерлемесі М — ақша
Сурет 4. Салыстырмалы түрде
қарағанда қатаң ақша саясаты.
саясаты
Ақша-несие саясатының табыстау механизмі және оның салық-бюджет, валюта
1) Орталық банк саясатының салдарынан нақты ақша
мәнінің өзгеруі;
Ақша нарығындағы пайыз мөлшерлемесінің өзгеруі;
Пайыз мөлшерлемесінің динамикасына байланысты жиынтық шығындардың (әсіресе
Жиынтық сұраныстың өзгеруіне
Ақша ұсынысының өзгерісі мен жиынтық ұсыныс реакциясының арасында
Нарықтық пайыз мөлшерлемесінің өзгерісі экономикалық агенттердің қоржын активтерінің
Сурет 6.
ретінде активтің басқа түрлерін сатып алу, несиесінің арзандауы,
Ақша нарығының реакциясы L° қисығының тікшелеу болуынан ақшаға
Ақшаға сұраныс пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты сезімтал болса,
Сурет 7.
Сурет 8.
Келесі қадам, пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне бай-ланысты жиынтық сұранысты
Экономикадағы құлдырау және ақшаға сұраныстың азаюы жағдайында Орталық
Ақша-несие саясатының жанама әсерлерін де ескерген жөн. Мысалы,
Ақша-несие саясаты көлемді сыртқы кешеуілдеуге ие бола алады
Ақша-несие саясатының қазіргі кезеңдегі тиімділігі Орталық банктің саясатына
Ақша-несие саясаты салық-бюджет және сыртқы экономикалық саясатпен тығыз
Егерде Орталық банк тұрақты айналым курсын ұстап тұруды
Қазыналық саясаттың нәтижесінде бюджетте тапшылық болса, онда мұндай
III.Қазақстандағы ақша-несие саясаты
3.1 ҚҰБ ақша-несие саясатының басты мақсаты
Қазақстан Ұлттың банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
ҚҰБ ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын,
Ақша-несие саясаты — бұл айналыстагы ақша массасын, несие
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі Ұлттың банк болып
Шаруашылың конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі типі
Рестрикциялық ақша~несие саясаты;
Экспанцондық ақша~несие саясаты.
Рестрикциялық ақша-несие саясаты — екінші денгейлі банктердің несиелік
Экспанициондық ақша-несие саясаты — несие беру көлемін кеңейтумен,
Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны
• Сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
• Ен төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
Мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы бойынша
Банктерге және үкіметке несиелер беру;
Валюталық нарықта интервенциялау;
• Кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелегең түрлерінің деңгейі
Қазіргі уақытта жоғарыда аталған құралдардың ішінде іс жүзінде
Ұлттың банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми
ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі;
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
«овернайт» займдары бойынша сыйақы мелшерлемесі;
— күндізгі займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері
«Овернайт» заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі —Ұлттық банктің екінші
Күндізгі заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері — Ұлттық банктің
Ұлттың банктің ресми сыйақы мөлшерлемелерін төмендегідей 1-кестемен беруге
Ұлттық банктің ресми сыйақы мөлшерлемелері
Ескерту: РЕПО операциялары бойынша мөлшерлемелер 8.12.2000 ж. бастап,
Ен төменгі резервтік талаптар.
Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілетін несиелер
Резервтік талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
АКШ пен Германияда міндетті резервтік нормалары біршама жоғары
Федералды резервтік жүйе экономикалық құлдырау кезеңінде міндетті резервтердің
Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктер үшін, олардың пруденциалдық
Міндетті резервтер;
Резервтеудің альтернативтік тәртібі.
Резервтік талаптарды орындайтын банктерге Ұлттық банк орташа айлық
Ашық нарықтағы операциялар.
Ашық нарықтағы операциялар — бұл Ұлттық банктің айналыстағы
Бұл біршама ақша массасын, коммерциялың банктердің өтімділігін және
Ұлттық банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны
Несиелік операциялар.Несиелеу және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары Ұлттық
Қорытынды.
Алтын валюта резервінің азаюы немесе жұмсалуы мынадай жолдармен
ақша-несие саясатын жүргізу мақсатында ішкі валюталың
нарықта валютаны сату;
өнімдердің (қызметтердің, жұмыстардың) импортына төлеу үшін теңгені шетел
қызмет көрсету үшін;
басқа да шетел валютасын сатып алу үшін шетел
Ұлттық банктің алған несиелері бойынша негізгі соманы және
• құрылған провизиялар есебінен (резервтер) зиянды алтын валюта
Ұлттың банк ақша-несие саясатының бағыттарын бір жылға анықтап
Осындай ақша-несие саясаты қана Ұлттың банктің инфляцияны төмендету
Ақша-несие саясаты қаржы нарығының тұрақтылығын сақтауға, сақтандыру нарығының,
Ақша-кредит саясаты мынадай міндеттерді шешуге бағытталады:
- инфляцияны төмен деңгейде ұстап тұру; -теңге бағамын
банк жүйесі мен сақтандыру нарығының тұрақты дамуын қамтамасыз
банктердің ресурстық базасының одан әрі өсуіне және экономиканың
-төлем жүйесінің орнықтылығын және одан әрі дамұын қамтамасыз
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1.2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының №
2.«ҚР ұлттық банкі туралы» ҚР заңы.-Егемен Қазақстан, 1995,5шілде.
3."Ұлттық банктің статистикалық бюллетені"-1999-2004жж-Ақиқат,1999,N5.
4.Ақша,несие,банктер.-Алматы,2001.
5.Банковское дело / Под ред. Лаврушина О.И. —
6.Банковское дело / Под ред. Колесникова В.И. —
7.Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред
8.Валюта түсінігі.-"Банки Казахстана", 2005-ж., N6.
9.Екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясаты.-Аль-Пари,2004,N6.
10.Коммерциялық банк құрылымы.- "АльПари" 2002ж, 6.
11."Коммерциялық банктер операциялары", Мақыш С.Б., Алматы-2004ж.
12.Қазақстандағы депозиттер нарығы –Қаржы-Қаражат,2001,N
35