МАЗМҰНЫ
Кіріспе...............................2
1 Жыраулар поэзиясының қалыптасу, даму кезеңдері..........12
1.1 Жырау мен жыршылық дәстүрдің қазақ әдебиетіндегі қалыптасуы....
1.2 Жыраулар поэзиясының білімдік, тәлім-тәрбиелік мәні...........
2 Жыраулар поэзиясындағы өсиет-өнегелер...............33
2.1 жырау поэзиясындағы адамгершілік тақырыбы ...........35
2.2 XVII-XVIII ғасырлардағы жаугершілік поэзия...........52
Қорытынды............................75
Пайдаланылған әдебиеттер.......................81
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жырау -
ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар елдік,
Сонымен ықылам замандардан бастау
Жыраулық өнердің өміршеңдігі оның
Дәстүр - ғасырлар бойы
Бүгінгі жыраулық өнерді сақтап
Қазақ топырағында музыкалық-эпикалық дәстүрдің
Атырау аймағындағы жыраулық өнердің
Жыраулық өнер - тарихы қалыптасқан,
Жыраулық өнердің айрықша дамып,
Жалпы дұрыс пікір. Жырау
Жыраулық өнер-мәдени-музыкалық құбылыс. Айтулы
Бірінші: XIV-XVI ғасыр
Екінші: XVII ғасыр
Үшінші: XVIII ғасыр
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Жырау мұраларындағы
Кеңес өкіметі түсында «бұратана»
Жырау поәзиясының негізгі жанры
Белгілі ғалым Р.Бердібаевтың: «Жыраудың
Ең бастысы философ ғалымдар
Жұмыстың зерттелу нысаны. ХҮ-ХІХ ғасырдың
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
Айтушы ретінде тыңдаушысына арнаған
Аталған мақсатымызға жету үшін
жыраулар мұраларындағы әлеуметтік-философиялық сарынның
- жыраулық поэзияның тақырыптық-идеялық
- жыраулар мұрасындағы көтерілген
- заман шындығы мен
- жырау толғауларындағы «мен»
- «жақсы» мен «жаман»
- діни-сопылық ілімнің жырау
- айтушы мен тыңдаушы
Жұмыстың әдісі. Жырау мұраларының
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазақ әдебиетінде
- болжал күйіндегі толғаулар;
- жыраулардың бодандыққа қарсы
- жырау поэзиясындағы «мен»;
- моральдық ұстанымдардың жырау
- «жаман» мен «жақсы»
- утопиялық көзқарастар;
- айтушы мен тыңдаушы
- діни-сопылық іліммен сабақтастығы.
Осы айтылған мәселелер жыраулар
1 Жыраулар поэзиясының қалыптасу, даму кезеңдері
1.1 Жырау мен жыршылық дәстүрдің қазақ әдебиетіндегі қалыптасуы
Жыраулардың сөзі мақсатсыз айтылмайды. Не айтса да, көптің
Жыраулар поэзиясының құндылығы неде? “Бұл дәуірдігі әлеумет тіршілігінің
Халқымыздың осы зергерлік сөз тұнығына әрі ақын, әрі
Тақпақ пен мақал тағы артық,
Суырыпсалма жағы артық,
Айтады олар ойланбай,
Сыпыра жырау, Шортанбай,
Үмбетей мен Марабай
Алды-артына қарамай,
Соққанда жырды суылдап,
Жел жетпейтін құландай
Шәкәрім ескі ақындар поэзиясында “ терең сыр” барын
Бұқар мен Тәттіқара жырлағанда
Толқынды тұңғиық боп төгілді жыр,-деп аса қадірлеген. Демек,
Жыраулар поэзиясы халықтың басынан өткізген тарихи уақиғаларды, оның
Жыраулар поэзиясы соны философиялық терең ойға толы. Орардың
Жыраулардың өз толғауларында көтерген негізгі тақырыбы қандай? Жыраулар
Бөкейді айт, Сағыр менен Дулаттағы
Деріпсәлі, Маңдайды айт Қыпшақтағы
Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын
Сары менен Баянды айт Уақтағы.
Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт,
Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгенбайды айт,
Найзасының ұшына жау мінгізген
Еменәлі Керейде ер Жабайды айт,-
Өз заманында халықтың абыройы мен ары
Шал Құлекеұлы ақын ретінде
Ақын мұрасының бүгінгі таңда қазақ
Зерттеушілердің айтуы бойынша, Шал ақынның тұңғыш өлеңі
Өлеңге тоқтамайды Шал дегенің,
Болмайды қойға пана тал дегенің.
Таң ата жалаң аяқ тоқты арқалап,
Хан ата, қалай екен мал дегенің?
Сыйлайды ханымыз деп үлкен-кіші,
Біреудің хақын жемес жақсы кісі.
Тақтағы хан, топтағы биді еңкейткен,
Хан ата, қалай екен малдың күші?-
дейді.
Өлеңді естіген хан Құлекеге: «Мына балаң маған үлкен
Осыдан былай Шал ақындық жолға көшеді, дарынды суырып
ақын болады. Ертерек дәуірлерден қалыптасып, жалғасып келе жатқан,
Шал ақынның өлең, жырлары кезінде ел арасына кеңінен
Шалдың бізге жеткен шығармалары негізінен әр жерде әр
Шал ақынның өлеңдері тақырыбы жағынан өте кең. Ескі
Шалдың өз басы кедей болған, оны мына бір
Кедейлік, жабыстың ғой бала жаста,
Мені ұятты қылдың ғой қарындасқа.
Аш белімнен құшақтап айырылмайсың,
Көз танысың жоқ па еді менен басқа?
Сондықтан да болар ақынның көп жырлар тақырыбы-кедейлік. Кедейлік
Кедейдің үш түрі бар ойлағанға,
Байлық жоқ қанағатсыз тоймағанға,
Бас белгі деген бір түрлі кедей бар,
Мойынын кедейлікке бұрмағанға.
Кедейдің бір түрі бар-елгезегі,
Жұмсасаң, тіліңді алып қолға қонар,
Қызметімен әр кімге жақын болып,
Сол кедейдің түбі ақырда оңар.
Кенже ұлы кедейліктің ұйқы мырза,
Ерте жатып, кеш тұрса жаны ырза.
Біразырақ бас қосып кеңесейін,
Сәлем айт, еріншекке, келсін мұнда,-
дейді.
Адамның жасы, жастық шақ және кәрілік туралы өлең-жырлар
Бір жаста, екі жаста бесіктемін,
Бес жаста тәңірі берген несіптемін,
Алты жаста қайыңның тозыңдаймын,
Жеті жаста ойнап жер бозыңдаймын,
Сегізде бала болып ойнап едім,
Тоғызда тайлы суға бойлап едім...
Он жасымда сүт емген қозыдаймын...
Он бес деген жасым-ай,
Жорға ойнаған лақтай,
Бой түзеп жиырмада сылдақтаймын,
Отызда ағып жатқан бұлақтаймын,
Қырқымда қынаптаға қылыштаймын,
Елуде әр жұмысты жұмыстаймын,
Алпыс жаста тай жеген бөрідеймін,
Жетпіс жаста илеген терідеймін,
Жетпістен сексен жасқа келген шақта
Артымнан кейін кеттім кері деймін.
Тоқсан жасқа келгенде көр болғаным,
Отқа салған мұнайым, бор болғаным.
Тоқтыға асылғанда әлім келмей,
Баланың баласына қор болғаным- деп басталған адам ғұмыры
Шалыңның екі көзі жайнап жатыр,
Кеудемде нәпсі, шіркін, қайнап жатыр,
Байлаулы арқаным жоқ, қазығым жоқ,
Қайтейін, кәрілік шіркін байлап жатыр.
Шал ақынның:
Жиырмаға келген соң,
Жын қуалап ақтадым,
Жиырма беске келген соң,
Жақсыларды жақтадым,
Отыз жасқа келген соң,
Әр ісін сүйіп мақтадым,
Қырық жастан асқан соң
Артық айтқан сөздерін
Сенен де пайда таппадым.
Елу жасқа келген соң,
Пірдің сөзін сақтадым.
Алпысқа жақын келген соң,
Өлімнен хабар жетер деп,
Тәубә қылып тоқтадым.-
дегеніне қарағанда, ислам дініне берік болған. Бұрыңғы ақын-жыраулар
Жаратты Мекке менен Мәдинаны,
Жаратты иман, дұға, шын дүнияны.
Мұхаммед үшбу жүрген үмметіне,
Жаратты сынамаққа бұл дүнияны.
Жаратып он сегіз мың ғалам етті,
Бірісін ғалам, бірісін надан етті.
Жаратып жын-періні от пен судан,
Жаратып топырақтан адам етті.
Құранда уассамаһи дастан болар,
Бірталай сөйлей берген астам болар,
Аллаға құлшылығы жаққан құлға
Есігі сегіз жұмақ бостан болар.
Құранда уассамаһи уәл арузы,
Алланың фәндасына көп қарызы,
Жігіттер, ораза ұста, намаз оқы,
Ғарасат майданы бар, тергеледі-дейді.
Шал енді бір топ өлеңдерінде жастарды ибалы, әдепті,
Майда бол, жігіт болсаң, тал жібектей,
Жарамайды қатты болу тікенектей.
Білімнің болса-дағы ұшан-теңіз,
Пайда жоқ өз халқыңа қызмет етпей.
Адамның артықшылығы, жақсылық көпке, туған елге пайдалы
Ашқарақ, сұғанақ, арызқой, пасық адамдар тобана да ақын
Үй ішінің берекелі, махаббатты болуын аңсаған ақын достыққа,
Әйел алсаң қарап ал ақылдысын,
Сол болар басқалардан жақын кісің.
Ағайынға, туысқа қайырылса,
Дүниеде нағыз сол ғой мақұл кісің.
Ерге аю, балаға қасқыр болса,
Ондай қатын алғанның күні құрысын.
Ақын өзі өмір сүрген дәуірінің өзекті мәселелерін жырлаған.
Албастыдан дию қашады...
Нәпсің бір көкжал бөрідей,
Иманың бағлан қозыдай,
Егер тию салмасаң,
Иманыңды жеп кетер.
Ағайынның асқанын
Қарындас білмес, жат білер,
Артқы қастың батқанын
Қаптал білмес, ат білер.
Адам басы Алланың добы деген
Қайда айдаса сол жаққа домалайды.
Қорыта келе айтармыз, Шал өз заманының беделді ақыны.
Ақын шығармашылығы әдебиетіміздің әлеуметтік сырын айқындап, оның
Сыпыра жырау Тоқтамыс хан
Сыпыра жырауды қазақтың кейінгі
Профессор Е.Ысмайылов тек қана
Сәбит Мұқанов: «Сыпыра Жырау»,
Е.Байбылов жариялаған жырау сөзінің
Өрлеуге қандай алабың,
Шыңға шықсаң талабың.
Алпыс екі жан көрдім,
Несіне оны сұрадың?!
Атқа мінер халі жоқ,
Мінсе түсер әлі жоқ.
Жүз сексен жасаған,
Хәлі осы да Сыпыраның!
С.Сейфуллин жариялаған «Тоқтамыстың қоштасу
Ей, жігіттер шоралар!
Он сан ноғай бүлгенде,
Саназар батыр жауыннан,
Жаралы болып келгенде,
Алаш ата алаш болғанда,
Алаша хан болғанда,
Аязды күнде қалшылдап,
Арасан оты жанғанда,
Бура мұздан тайғанда,
Шықырлаған буыршын,
Бас көтеріп тұрғанда,
Ханнан қайрат кеткенде,
Биге медет жеткенде,
Хан қашып, би қуғанда,
Хан Тоқтамыс қорланып,
«Байтағым» деп зарланып,
Айтып жылай жөнелді...
Бұл жолдарды оқыған адамға
Сап - сап жүре,
Сай азамат қосылып,
Жауды жайқай ала алман,
Қара қыпшақ Қобландым,
Сен секілді ерден соң...
Сыпыра жырау - хан
«Ер Тарғын», «Едіге», «Қырымның
Ноғай - қазақ дәуіріне
Бұл мәліметті негізге алсақ
Асан - аты аңызға
Қазтуған мен Абатым
Дұшпанды жер болғанда,
Сегіз қырлы болатым,
Мен бір жасы жеткен
Көлеңкелі жерде бағатын.
Күні-түні жатырмын,
Бес намазды тәрк қылмай,
Құдайдың өтеп тағатын...
«Әумин» де Абат жан,
Батамды саған берейін,
Балам да болсаң ер
Тұла бойым тұңғышым
Менен туып тұр едің,
Жылы жерге алып бар,
Қатын, бала тоңбасын,
Енді кейін қайтуға
Қақ тағала жазбасын.
Түсімді алған кәрі едім
Иманым болғай жолдасым,
Қайда барсаң аман бол,
Маңдайыңды алла оңдасын!
Осы бақылдасудан кейін ол
Асанқайғының жыры бойынша, Әз-Жәнібек
Елбең-елбең жүгірген,
Ебелек отқа семірген.
Екі семсер қолға алып.
Ерлер жортып күн көрген.
Еділ деген қияға,
Еңкейіп келдің тар жерге?..
Асанқайғы өмір сүрген заманда
Құладан құстың құлы еді
Тышқан жеп жүнін түледі.
Аққу құстың төресі,
Ең жайлап көлді жүр
Аңдып жүрген көп дұшпан
Елге жау боп келеді -
Қарт жыраудың қояр талабы
Еділ бол да Жайық
Ешкімменен ұрыспа
Жолдасыңа жау тисе,
Жаныңды алып тұрыс па.
Ел - жұрттың бірлігі,
Асан туралы кейбір аңыздар
Асан атаның жасаған заманы-қазақ
Үздіксіз жортуылға түскен елге
Шалгез де Сыпыра, Асан,
Шалкиіз поэзиясының рухы -
«Қатты бір тартып бек
«Көктем мінген еріңнің
Астында көп жүгіріп күлік
Көп сандықтың ішінде
Көбе бұзар жебе бар»,
деген сияқты жолдары ғана
«Тебінгінің астынан
Ала балта суырсып
Тепсінісіп келгенде...» -
Істептес болуы ашық, адамдардың
Жырау өздері - бейнелі
Жел, жел, есер, жел
Жел астына қарасаң.
Қоға менен тал өсер.
Ораздының ұлы өсер,
Шиырлының қызы өсер,
Кенелейін деген жігіттің
Жылқы ішінде екі арғымағы
Сүйінейін деген жігіттің,
Сүбеде алтау-жетеу ағайыны тел
Жырау қай өлеңінде болмасын
Жыраудың сөз өрнектері халық
Жаурыны жазық, мойны ұзын,
Оқ тартқанда қолы ұзын.
Маңдайының арасы,
Екі қарыс, екі елі,
Дулығалы шекелі.
Келтірілген жолдардағы алып ер
Шалкиіз - негізінен адамгершілік
«Арқаның құба жолында,
Арыстан ойнар шарқ ұрып,
Атақты ердің тұсында,
Тұлпары тұрар талпынып,
Бір жаманға сөз айтсаң,
Есікті кетер сарт ұрып,
Сол жаман елден кетер
Артында қалған жарандар,
Өкініш етер шарқ ұрып
деген Шалгез жолдарынан Махамбет
Жырау әсіресе, адам тұлғасын,
Жеті аршын жарым бойы
Адамнан артық біткен сойы
Артынан келген дұшпанға,
Көрсететін тойы бар, -деп,
Жөнелте қолын бастаған,
Көксүйрік атты борбайлар,
Қамалды бұзған айқайлап, - деп,
Ер бірлігі мен ерлік
Мұндай шығармалар арқылы Шалгез
Аты әйгілі XV ғасырдың
Онымыз тұрып оқ атсақ
Он сан қалмақ бөлінген,
Тоғыз тұтам оқ жанған,
Толғамалы найза өңгерген,
Тоғыз көлді торқалы
Темір болат сауыт киген,
Толғамалы жақ тартқан,
Толассыз тұрып оқ атқан,
Тоғыз оқ торғауытты бөгеген,
Тобылғыдан су тартқан,
Жетпіс бесте жасы бар...
Қабыршықты жайлаған.
Ақсуды төмен бойлаған,
Шағанға атын байлаған,
Қарға бойлы Қазтуған...
Ақынның басқа өлеңдерінен де
Алаң да алаң, алаң
Ақ ала ордам қонған
Атамыз біздің бұл Сүйініш,
Күйеу болып түскен жұрт.
Қарғадай мынау Қазтуған батыр
Салп-слапыншақ анау үш өзен,
Сәулетті менің ордам қонған
Менен қалған мынау еділ
Бұл өлең жолдарынан Қазтуғанның
Жырау батырлар дәстүрін қолдап,
Жырау көк майсаға қонған
Жауды көрсе жайнаған,
Жай тасындай қайнаған.
Еділде тұрып оқ атса,
Жайыққа түсіп жоғалған.
Алыста тұрып ақырса,
Алтын туы жаудың жығылған.
Жан сауғалап тығылған.
Өгіздей даусы өкіріп,
Он екі ханы дұшпанның
Қамалға қашып жиылған,
Ноғай-қазақ жұртының
Қонысын қалған қия алмай,
Қазтуған жауға аттанған,
Батырлар ерлік еткен жер...
Қазақстан Ғылым академиясы қолжазба
Қара ағаштай қалың ноғайлым,
Еділді тастап біз көштік,
Қалың, қара тоғайын.
Әзәлден жазған орында,
Айдаған шығар құдайым,
Асанқайғы, Ер Абат,
Сендермен кеңес қылайын,
Жақтырмай тұрмын осы күн.
Шерқұтты ханның сарайын.
Қошайтысып тастадық,
Еділ меннен Жайықты.
Бір алладан басқаға,
Болғаным жоқ өд айыпты...
Үйренген жерден айырдық.
Қатын, бала зайыпты...
Мен кетемін, кетемін,
Тәуекел қаққа өтемін...
Асанқайғы, Ер Абат,
Не айтасың бөтенің?!
Бұдан кейін Абат жауап
Кейінгі ақын, әсіресе Махамбет
Мен өзім Бабай Омар
Қашаннан екі кенттің арасы
Балқытты мынау мені қорғасындай,
Қашаннан тасты тескен алмас
Мен кеткенмін, кеткенмін,
Тайсойған менен Дендерден,
Сағыз бенен жемдерден,
Құралайдай шұбырып,
Күліп бір ойнап өткенмін.
Махамбет үшін өзіне дейінгі
Белгілі биік көк сеңгір,
Басынан қарға үшырмас,
Ер қарауыл қарар деп
Алыстан қара шалар деп,
Балдағы алтын құрыш болат
Ашылып шапсам дем тартар,
Сусыным қанға қанар деп...
Азамат ердің баласы.
Жабыққанын білдірмес,
Жамандар мазақ қылар деп.
Бұл жолдардың да Махамбет
Қазтуған - заманының жаны
Қазақ әдебиетінде өзіндік орны
Бұл пікірді ақын сөздерінің
Есеқай, Қосай екі ұл,
Алдыңызға жер құшақтай,
Жылай шықса не айтарсыз?
Доспамбет жорықта жүріп, дұшпанға
Ер Мамайдың алдында,
Шаһид кештім өкінбен... –
деген жолдар осы бір
Доспамбеттің көп күндері жорықта
Ақырып айтқан таңдай деп,
Шолпанды шыққан күндей деп.
Май қаңбақта ағалардың аты
Жусап жатыр деп,
Ақ шандақты құрып қойған
Жазда көп-ақ жортқан екенбіз.
Арғымақтың талдай мойнын талдырып,
Үйде қалған арудың
Ал иіндігін аударып.
Ақын өлеңдерінде ерлікті дәріптеу
Толғамалы ақ балта,
Толғап ұстар күн қайда?
Кет - Бұға дат
Кеңес сұрар күн қайда?
Еділдің бойын ел жайлап,
Шалғынына бие біз байлап,
Орындықтай қара сабадан.
Боз баламен күліп-ойнап,
Қымыз ішер күн қайда?! -
Доспамбет - Қазтуған сияқты
Арғымаққа оқ тиді,
Қыл мықынның түбінен.
Аймедетке оқ тиді,
Отыз екі омыртқаның буынынан
Зырлап аққан қара қан
Тиылмайды жонның уақ тамырынан.
Сақ етер тиді саныма,
Сақсырым толды қаныма.
Доспамбет толғауы терең ойлы
Дүниенің басы сайран, түбі
Озар сөйтсе бұл дүние.
Азаулының Ахмедет ер Доспамбет
Доспамбет поэзиясы өзінің терең
Арыстандай екі бұтын алшайтын,
Арғымақ мінген өкінбес...
Доспамбетке дейін арғымақтың бұтын
Кілең бұзбай кілшейтіп,
Көбелер киген өкінбес.
Жұпарын қардай боратып,
Арулар құшқан өкінбес...
Алты құлаш ақ найза,
Ұсынып шаншар күн қайда.
Садақ толған сайгөз оқ,
Созып тартар күн қайда.
Жыраудың поэтикалық тілі халық
Туған айдай нұрланып,
Дулыға кидім өкінбен...
Хан қызындай сұлтанның,
Ақындықтай ақ білегін жастанып...
XVIII - XIX ғасырлардағы
Сондықтан, баба жыраулардың сөздерін
Арғымаққа оқ тиді,
Қыл мықынның түбінен...
Аймедетке оқ тиді,
Отыз екі омыртқаның буынынан...
Жағдайсыз жаман қалып барамын.
Жанымда бір туғанның жоғынан...
Айналайын Ақ Жайық
Ат салмай өтер күн
Еңсесі биік ақ орда
Еміне кірер күн қайда?
Толғамалы ала балта қолға
Той бастадым, өкінбен.
Келтірілген мысалдар Доспамбеттің кейінгілерге
Қазақ арасында аты мәлім
Жиембеттің өмір сүрген кезі
Жиембет - кезінде Есім
Жиембеттің көлемді бір толғауы
Менің ер екенімді көргенсің,
Әуелден бірге жүргенсің.
Дегенімді қылғансың,
Қайратымды білгенсің.
Өзінің сарай маңындағы орнын
Мен жоқ болсам Есім
Ит түрткіні көресің.
Жиембет қайда дегенде,
Не деп жауап бересің?..
Осындай ескертпелеріне құлақ аспаған
Жырау ханға еткен істерін
Қалмақтың бөрі ханы келгенде,
Соқыр, бұрыл байталға.
Сонда бір жайдақ мінгенсің.
Қалаңның қасы бүлінгенде,
Қаз мойынды ханыша
Қалада тұрып жылаған...
Халық Жиембетті әділ би
Ел аңыздарында өзімшіл жанға
Арқаға қарай көшермін,
Ат құйрығын кесермін,
Ат сауырын білермін,
Алыста дәурен сүрермін,
Қарамасаң, ханым, қарама,
Сенсіз де күнімді көрермін.
Жиембет - ханға қарсы
Тарих қашан да өз перзенттерінің құнды мұраларымен қымбат,
Тарих толқынында қазақ әдебиеті үшін жарқын белестерге толы
XV ғасырдың біріншісі жартыснда Жәнібек пен Керей хандардың
Осы тұста жыршы кім? Жырау кім? Жыршы мен
Ең алдымен жырға келетін болсақ, «Жыр-(көне түркі тілінде
«Тіл бас жарады, бас жармаса тас жарады» деп
1.Өлең.
2.Жыр. Өлшем жағынан минусин татарларының батырлық жырларына ұқсас,
Жырау - қазақ әдебиетінің көрнекі өкілі. Әдебиетте
Иә, жыраулар өз заманындағы нағыз халық жанашырлары бола
Арғымаққа от тиді,
Қыл мықынның түбінен.
Аймедетке оқ тиді,
Отыз екі омыртқаның буынынан,
Зырлап аққан қара қан
Тыйылмады жонның уақ тамырынан.
Сақ етер тиді саныма
Сақсырым толды қаныма
Деген жолдарынан жыраулардың қолбасы, батыр болып, әрқашан алғы
Таза, мінсіз асыл тас
Су түбінде жатады.
Таза, мінсіз асыл сөз
Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан тас
Жел толқытса шығады,
Ой түбінде жатқан сөз
Шер толқытса шығады. – дейтін Асан қайғының терең
Қазақ әдебиетінде есімі ел аузында сақталып, аңызға айналып
Жыр және жыраулар туралы деректер М.Қашқаридің «Диуани-лугат-ат түрк»
XV-XVII жасалған әдебиет ел мүддесін, жұрт мақсатын алдыңғы
XV- XVII ғасырдағы жыраулар поэзиясы қазіргі Қазақстан жерін
Солардың бірі Сыпыра жыраудың келер ұрпаққа арнаған жыры
Көп ішінде сөйлесем,
Жас жігіт саған қарасам –
Қара лашын тұйығынсын
Асылыңа қарасам –
Құс алатын қырғисың
Қызыл тілге келгенде
Сар садақтың оғындай
Көлденеңдеп сырғисың
Көрмегеннен сұраймын,
Асылыңды білдірші
Қай ұлыс елдің, жарқыным?!
Сөзді жұптап, түйдектеп
Бәйге атындай шұлғисың! – деп келетін жыраулар поэзиясының
Жалпы жыраудың қазақ қоғамында атқарған қызметіне келетін болсақ
Жыраулар поэзиясының негізгі сарындағы туған жер, ұлт-азатық күрес,
Жыршы кім? деген сұрауға «Қазақ әдебиеті энциклопедиясында»: «Жыршы
Шығармаларының сарыны мен тақырыбы бірыңғай болып келетін және
XVIII ғ аяқ кезі XIX ғ поэзиясында «жырау»
Қазақ халқының XV-XVIII ғасырлары қалыптастырған жыраулар
Әсіресе, ауыз әдебиеті оның ішінде эпостық жырлар сол
1.2 Жыраулар поэзиясының білімдік, тәлім-тәрбиелік мәні
Қазақтың халық болып қалыптасуымен
байланысты көшпелілер әдебиеті дүниеге келді. Оның бастауы -
Жыраулық өнер адамның өз табиғатында, негізінде болуы -
Ақын-жыраулар өлендері мен толғауларының, хикая, қиссаларының тақырыптары адамгершілік,
Ақыл мен нақылға, өсиетке толы сүлейлер сөзінің жанашырлары
Жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері, кезінде бүкіл Дешті Қыпшаққа
Жыраулық поэзия деген ортақ тақырыпқа біріктірілген. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы
Жырау - өз жанынан өлең, жыр шығарып айтатын
Жырау - ақындық қабілеті бар жай ғана адам
Жыраудың басты жанры - толғау. Толғау дегеніміз -
XV ғасырдың орта шенінен бастап қазақ елінің ішкі,
Қазақ атымен аталатын қоғамдық ой~пікірдің басшылары болған Асан
Ақын-жырауларға тән бейнелі сөз айшықтары кейіннен билер сөздеріне
Төменде ғасырлар аралығында өмір сүрген ақын-жыраулар творчествосындағы төлімгерлік
Асан қайғы XV ғасырда қазақ ақын-жырауларының көрнекті көш
Тарихта Асан қайғы атанып кеткен Хасан Сәбитұлы 1370
Асан аты аңызға айналып кеткен даңқты адам өз
Асан қайғы Алтын Орданың ханы Ұлұғ Мұхамедтің ықпалды
Ол замана жайын әріден толғаған сөз зергері, терең
Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған Ш.Уәлиханов
Жыраулық поэзия ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақтың халық поэзиясы. Біздің
2 Жыраулар поэзиясындағы өсиет өнегелер
2.1 Жырау поэзиясындағы адамгершілік тақырыбы
Жаугершілік заманда қай халықтың болмасын батырлар қатары өсіп
Қалданменен ұрысып,
Жеті күндей сүрісіп,
Сондағы жолдас адамдар:
Қара керей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Шақшақұлы Жәнібек,
Сіргелі қара Тілеуке,
Қарақалпақ Құланбек,
Тігеден шыққан Естербек,
Шапырашты Наурызбай,
Құдайменді Жібекбай қасында,
Бақ дәулеті басында,
Секербай мен Шүйбекбай,
Таңсиық қожа Мамыт бар,
Қасқарауұлы Молдабай - осылай тізбектеліп барып ақыл-өсиетке
Қара керей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Сары, Баян мен Сағынбай
Қырмап па еді жауыңды,
Қуантпап па еді қауымды, - делінеді.
Жыраулар толғауларындағы батырлар образының галереясы халқымыздың арғы-бергі тарихында
Сөйте тұрып орындалмаған істің қайта оңаларын құдайдан жалбарына
Палуан жолбарыс секілді,
Алысқанды алып ұрған білегім.
Қамалаған жаудан қайтпаған,
Қайтпаған қара болаттай,
Қарсы біткен жүрегім,
Ертеден кешке шейін зарласам,
Бермей ме екен құдайым
Біздей тарыққан ердің тілегін? - дейді ақын.
Бодандыққа қарсы дүниетаным қалыптастыру жыраулар поэзиясының өзекті қырларының
Сонымен, бодандыққа қарсы дүниетаным қазақ елінің өзге елдің
Жырау толғауларында жақсы мен жаманның ара жігін ашып
Ойлау түгіл сезбейсің,
Жақсылықтан үркесің,
Жамандықтан безбейсің,
Тауаның жүрсе шағыла,
Қымыз құмар, шен құмар,
Сөз құмар өңшең сорлылар! - дейді Дулат ақын.
Жыраулар жақсы мен жаманның жіктелуіне талдау жасап бас
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ.
Негізгі осы қасиеттен жамандық атаулы туындап отырады екен.
Ақыл, еңбек, терең ой,
Қанағат, рахым ойлап қой
Бұл қасиеттер жақсының қонатын ұясы, тіршілік ететін мекені.
Жыраулардың ұстанған миссиясы жақсылардан қалған сара жолдың бұзылмауын,
Жақсының мызғымас сақшысы жыраулар былай істеңдер деп жалбыранып
Жақсының жақсылығы сол болар,
Жаманменен бас қосып,
Сөйлемекке ар етер.
Жаманның жамандығы сол болар,
Сөйлесе дәйім бетін қара етер:
Бір жақсыға басың қосып сөз айтсаң,
Сол жақсы жамандығын жақсылыққа жыр етер.
Бір жаманға басың қосып сөз айтсаң,
Сол жаман сырың сақтамай,
Әр дайым дұшпаныңа әр ісіңді қор етер -
Тоқты менен ешкінің жаны бірдей,
Жақсы менен жаманның жаны бірдей.
Төренің бұл соққаны, аңғал ақын,
Бос лепіріп сөйлейсің мұны білмей - деп
Жақсы не жаман жырау толғауларында адам танудағы негізгі
Философ ғалым Ғ.Есім адам құпиясын зерделей келе: «Адам
Жақсы не жаман қасиеттің қайдан және қалай пайда
Айырдан туған жампоз бар,
Жүгін нарға салғысыз.
Арғымақтан туған будан бар,
Күнінде көрінім жерді алғысыз.
Жаманнан туған жақсы бар,
Адам айтса нанғысыз.
Жақсыдан туған жаман бар,
Күндердің күні болғанда
Бір аяқ асқа алғысыз. - дейді Шалкиіз жырау.
Немесе, Мұрат ақынның:
Жақсыдан туған жаман бар,
Жүйріктен туған шабан бар, - дейтін толғауында адам
Қатын алдың қарадан,
Айырылдың хандық жорадан.
Ел ұстайтын ұл таппас,
Айырылдың ата мұрадан, - деп қарадан әйел алған
Асан абыздың сөзінің астарында хандық текті бұздың, ендігі
Бай болмаған бай болса -
Жайламаған сай қоймас.
Би болмаған би болса -
Айтылмаған сөз қоймас.
Хан болмаған хан болса -
Қанамаған ел қоймас.
Немесе, Бұқар жырау да алғашқы екі жырадың ойымен
Жаманнан жақсы туса,
Жақсыдан жаман туса,
Тартпай қоймас тегіне, - деп соңғы нүктесін қояды.
Сол сияқты жеке тұлғаның генетикалық түп тамырлары да
Исламият ұғымында жақсыны да жаманды да жаратушы Алла,
Жамандығын білер ол,
Ахиретке барған соң, - деуінде бұл дүниенің рахатына
Жақсы мен жаман - мораль философиясындағы күрделі категория.
XIX ғасырда ғұмыр кешкен ақын-жыраулар толғауларында жақсы мен
Қасқыр тартып қан шықса,
Жаман ит тартып жей берер,
Алды-артына қарамас.
Жақсы иттің белгісі —
Жұлмақ түгіл жоламас.
Азған елдің бектері
Қан шықса елін жұлмалар,
Қасқырменен аралас - дейді Дулат ақын. Аз ғана
Бұл кезеңдегі сөз зергерлерінің пайымы да өзгеше. Жақсы
Тарлығының белгісі:
Жақсы - жаннан түңілген,
Жаман - малдан түңілген
Мұның - өзі зар заман, - дейтін толғауында
Жамандықтың белгісі неде? Сөйтсек,
Жамандықтың белгісі:
Ұлың көңілі - бір бөлек,
Қызың көңлі - бір бөлек, - дейді Шортанбай
Жалп-жалп ұшқан жапалақ,
Аттансаң жазы түзде көрерсің.
Жаман туған бар болса,
Жаман жолдас көп болса,
Жазаны содан көрерсің - дейді Шалкиіз жырау, немесе,
Жаманмен жолдас болсаңыз,
Көрінгенге күлкі етер.
Жақсымен жолдас болсаңыз,
Айырылмасқа серт етер, - дейтін толғауы мен Шортанбайдың:
Жақсың аттан жығылса,
Жаманың тұрып табалар, - деп айтар сөзінде ортақ
Анығында адам баласын бұзатын, жан дүниесін лайлайтын екі
Жаманға дәулет бітсе ауа айналар,
Жақсыға дәулет бітсе бақ айналар.
Басыңа жазатайым бір іс түссе,
Арасы дос пен дұшпан байланар
немесе, Шал ақынмен үндес Мұрат ақынның:
Хас жақсыға мал бітсе,
Қатарда басы пұл болар.
Хас жаманға мал бітсе,
Қойына қойшы сала алмай,
Жүрісінен құл болар.
Бір жақсы адам сөйлесе
Айтқан сөзі ем болар, - дейтін толғауларында өмір
Жақсы мен жаманның ара жігін ажырату, оған баға
Жырау толғауларының өзегіне жақсы мен жаманды таңдауы елінің
Әр ұлттың қасиетті рухани құндылықтарының бір саласы олардың
Әрине, қазақ даласына ислам діні ҮІІ ғасырдан бастап
Бұлыт болған айды ашқан,
Мұнар болған күнді ашқан,
Мұсылман мен кәуірдің
Арасын бұзып дінді ашқан, -
Сүйінішұлы Қазтуған, - деуінде бізді осы ойға жетелейтін
Сахараның түкпір-түкпірінде басын біріктіре алмай жөңкіле көшіп жүрген
Дегенмен, дін мәселесінде қазақ халқы - өте ертеден,
«642 жылы - дейді М.Бұлұтай - яғни Ұлы
Осындай мақсатпен қалың қазақ ішіне де тақуалар жіберілді.
Қазақ ауыз әдебиеті мұраларында халық арасында діннің қандай
Әрине, ислам діні Орта Азия мен Қазақстан жеріне
Біз бұл тарауымызда ислам дінінің қазақ жеріне енуі
Дегенмен сопылық ілімнің жыраулар дүниетанымындағы орны, қазақ поэзиясына
Сонымен, қазақ даласында XII ғасырдан бастап, яғни Қожа
Сопылық (тасаууф) адамды пенделік құрсауынан арылтып, мәңгілік
ғашықтыққа жетелеуге, сөйтіп Алламен қауышуға негізделген бірден-бір ілім
еді. Иә, сопылық немесе тасаууф сөзі термин ретінде
кездеспейді. Дегенмен, хазіретті пайғамбардың өмірі тәуекелмен,
тақуалықпен, түні бойы көз жасын төгіп, жаратқанмен жалбарынумен,
қанағатпен және сабырмен өткені белгілі. Міне, осындай пайғамбар
өздеріне өнеге етіп алған алғашқы тақуалар да пәнидің
Демек, сопылықты құран мен хадистен бөлек қарастыруға әсті
Менің хикметтерім Алладан пәрмен,
Оқып ұққанға бар мағынасы - Құран, - деп
Дін - ислам әлемінде адам мен әлемді (Алланы)
Алты мың да алты жүз,
Алпыс алты аятты,
Кітап пенен құранды
Мақұлықатты жаратты.
«Сопы Аллаяр» кітаптан
Сұрап тұрсақ осымды,
О, Тәңірім-ай, қымбатты, - деп сопылық әдебиеттің белді
Көшпенді халық дүниетанымына негізделген сопылық әдебиет өкілдерінің мұралары
Алла деген ар болмас,
Ақтың жолы тар болмас.
Дулат ақында:
Бір Алладан басқаның,
Көпті қылған ғайыбы.
Мұрат ақында:
Тәуекел. Хақтың ісі бір Алладан,
Хаққа шет Алла десе болмайды адам -
Адал сопы мен емес,
Пірдің сөзін тұтынған, - дейді Дулат ақын.
Сонымен, дін проблемасы қай халықтың болмасын әдеби туындыларында
Хандық дәуірдегі әдебиетте діни ағым қандай сипатта болды,
Дін, діннің дамуы мен таралуы, ондағы негізгі заңдылықтар,
Қазақ хандығы тұсындағы жыраулар өз заманына лайық әдеби
Жыраулар мұраларында Аллаға жалбаранып, сүйдім, күйдім дейтіндей сопылыққа
Хақтың жолын күзетіп,
Жақсылықты ұққан жұрт, -
-деуінде аңғара білген тыңдаушыға айтарлықтай салмағы бар ұғымдар
Жыраулар шығармаларында бірінші кезекте адами тазалықты жыр етіп
Дін пұсырман болмаса,
Тіл пұсырман не пайда, - деген сөзінде осы
2.2 ХVІІ – ХVІІІ ғасырлардағы жаугершілік поэзия
XVII ғасыр ақындарынан әдебиет
Бізге Марғасқа жыраудың бір
Ей, Қатағанның хан Тұрсын,
Кім арамды антұрсын.
Жазықсыз ерді еңіретіп,
Жер тәңірсіп жатырсың.
Хан емессің қасқырсың,
Қара албасты басқырсың,
Алтын таққа жатсаң да,
Ажалы жеткен пақырсың!
Еңсегей бойлы ел Есім
Есігіңе келіп тұр:
Алғалы тұр жаныңды,
Шашақалы тұр қаныңды.
Тұтқиылдан шауып, бейқам жатқан
Ерлер мен хандар елде
Жыраулар поэзиясынан өріс алған
Әдебиетімізде жыраулар жасаған бұл
XVIII ғасыр әдебиеті көрнекті
Бұқардың өлеңдері, өзі тұстас
Асылы, Абылай тұсындағы тынымсыз
Бұқар өмір сүрген дәуірдің
Қалмақтарға қарсы соғыста Олжабай
Малайсары мен Жасыбай батырлардың
Жаяу Мұса Байжановтың (1885-1929)
Кешегі өткен Жасыбай,
Көкше шақпақ тасындай.
Суы қатты сом болат,
Өмірі өтті жасымай.
Дем таусылып, дәм бітсе,
Аялына қарай ма?
Әзелде жазу осылай.
Тыңда мені Абылай!
Тақта отырып арымай,
Болар істің қамын қыл,
Жадырап шілде жазындай... -деп,
Бұқар Жасыбай туралы толғауында
Шығыстан Монғол Жабысты,
Аяққа басты намысты.
Қызыл қарын жас бала,
Еңкейген кәрі ата-ана,
Қысымы күшті қорлықтан,
Озбыр-үкім зорлықтан,
Қан жылады, зар ішті.
Бұдан кейін тыным таппақ
Сырдан ауып келгенде,
Ел тыныштық көргенде,
Іргені белден көмгенде,
Шүршіп қалмақ жау болды.
Таласа аула, тау болды.
Елді өлтіріп, малды алды.
Елді жаулап, жерді алып.
Арада бітпес дау болды.
Жасыбай батыр қазасы басында
Тыңда, мені, ерлерім,
Жау аса алмас белдерім.
Ердің қанын қанмен жу,
Сендер едің сенгенім.
Жолдарың болар жорықта,
Тыю болар зорлыққа,
Өзі тиген өкінбес.
Күш жұмсасаң қорлыққа ...
Бұқардың біз сөз етіп
Ордалы байтақ елім бар,
Бал өзені тулаған,
Мал кіндігі жерім бар,
Соны қорғап бағыңдар,
Жауға қарсы барыңдар!,
Кеткен жерді қайырып,
Ежен ханнан алыңдар!
Дағыра дабыл ұрыңдар,
Қамданыңдар тұрыңдар,
Бет күйдірген айбатпен,
Тас үгіткен қайратпен,
Жау әскерін қырыңдар! - деп,
Қойдан қоңыр ел едік,
Сыйласқанға кең едік.
Ел менен жерін аманда,
Таусылмас қазына ел едік.
Қазақ, қалмақ туыстасқан,
Кірме емес, тең едік.
Көрші ел боп туыстас,
Жауласпаспыз деп едік,
Ол сөзінде қалмақ тұрмады,
Үнемі зорлық қылғаны...
Күнә жоқ, бізде жазық
Зорлықта тұрақ, қазық жоқ,
Өкпелемес Ежен хан,
Өзі көрер өзінен,
Айныған байлау сөзінен,
Уағызданның ұрғанын...
Міне, осылай басталған соғысқа,
Жазықсыз елді күйдірме,
Қанішер тартсын жазасын.
Ел шаруасын бітірме,
Қайтарар бір азасын.
Хан ордасын талқанда,
Ел екен деп қарасын.
Қатігез жауды шауып ал,
Ел екен деп санасын.
Қолбасы қазақ батырларының әрқайсысына
Бас-басыңа батырлар,
Арнап міндет артамын.
Ата-аналық ақым бар,
Алдарыңа оны тартамын, - деп,
Қара қабан Бөгенбай,
Қайтпа жаудан кек алмай.
Ерім өлді арманда,
Сапарынан келе алмай, -
Малайсары батырым,
Күшіңе сай ақылың.
Елдің көгін жоқтайтын,
Жанаттан өлді жақының.
Жауды жайрат аянбай.
Қиын қыспақ жерлерде,
Бұзушы едің қамалды-ай. [22,34]
Бұқар Бөгенбайдың өлімін хан
Қазақтың ханы Абылай,
Абылай ханым бұл қалай?
Ақиықты аспанға
Ұшпастай қып торлады.
Құлағанға ұқсайды.
Қазақтың қамал қорғаны.
Қайғырмаңыз ханзадам,
Айтпасыма болмады.
Батырың өтті Бөгенбай!
Қандай күшті жауға кездеспесін
Қиядан қиқу төгілсе,
Аттың басын тартпаған.
Қисапсыз көл көрінсе,
Қорқып жаудан қайтпаған.
Қазақ деген халқынан,
Батыр шыққан даңқынан.
Қарсыласқан асылдар,
Қорғасындай балқыған -
Батырың өтті Бөгенбай!
Қазақ халқына (тек Абылай
Бұтақты мүйіз бұғысы,
Саласындай жайылған.
Мылтық атқан мергені,
Киігін қойдай қайырған.
Құланы құлындай тулаған,
Түлкісі иттей шулаған.
Қыс қыстайтын жеріңді,
Сол сықылды тау қылған
Батырың өтті Бөгенбай!
Ескі ел-мекен жерлерді жаудан
Асу салған тас бұзып,
Тарбағатай белінен.
Қол қондырған ту тігіп,
Борлы деген көлінен.
Қалмақты шапқан шулатып.
Ақ шәулінің өрінен,
Қоныс қылған найманға,
Бәрін қуып жерінен, -
Батырың өтті Бөгенбай!
Бұқар Абылай ханды да,
Бұқар мен Үмбетейдің Бөгенбайды
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай.
Қаз дауысты Қазыбек,
Шақшақұлы Жәнібек.
Ормандай боп орта жүз,
Содан шыққан төрт терек.
Тұғыр болған сол еді,
Сіздей төре сұңқарға.
Бәйгілі жерде бақ болған,
Сіздей жүйрік тұлпарға.
Қайғырмаңыз ханзадам,
Келмей тұр аузым айтарға
Батырың өтті Бөгенбай!
Жоғарыда келтірілген өлеңдерге ұқсас
Бөгенбай туралы Бұқар өз
Өкпе қылған ел үшін,
Жауда кеткен кек үшін.
Қазақтың абырой-арына,
Сары қылған бар күшін.
Қайыры болсын халқыңа,
Сабыр қыл, айла-келмесін,
Қария келіп жырлап тұр.
Еңбегі сінген ер үшін
Батырың өтті Бөгенбай!
Жоғарыда біз сөз еткен
Бұқар түлғалаған адамдар ішінде
Хан Абылай атандың,
Дүниеден шықпай мінезің.
Алтын тақтың үстінде,
Үш жүздің басын құрадық.
Жетім мен жесірге,
Ешбір жаман қылмадық.
Әділетпен жүрдіңіз,
Әдепті іске кірдіңіз.
Арманың бар ма, хан
Ақылың бар хан едім,
Мұның түбін ойлаған.
Абылай Бұқардың арман аясынан
Қайғысыз үйқы ұйықтататқан, ханым-ай,
Қайырусыз жылқы батырған, ханым-ай,
Қалыңсыз қатын құштырған, ханым-ай...
Абылай сондай-ақ жауына мейірімсіз,
Күпшек санды күреңді,
Табиаға жаратқан.
Қырық сан қара қалмақты,
Жаралығына қаратқан.
Ай балтасын алтынменен бұлатқан...
Еңсесі биік боз орда,
Табандасқан дұшпанға,
Күнінде қылыш шауып өлтірген...
Елді басқару үшін таққа
«Ел иесі құт болса,
Халқы ала болмайды» -
деп, елдің құты, бақыты
Бұқар өз сөзінің ауыр
Елші жүрсе араға,
Жеңілді деп санама.
Өзіңді тым-ақ зор тұтып,
Өзгені малға санама.
Бағындырар күш болса,
Алдыңнан салар іс болса,
Тынышын тіле екі елдің,
Әдеті сол шын ердің.
Жорыққа аттанған батырлар тобына
Тәуекелге бел байладық,
Хабар тарат маңайға.
Елдің болат ерлері,
Ердің алып күштері,
Ердің құнын алуға,
Елдің кегін оқтауға,
Қару сайлап, даярлап,
Қанды соғыс оңай ма?!
Қамданыңдар тұрмаңдар!!!
Аталмаш толғауды Бұқар жыраудың
Бұқар Абылайдың Россия шекара
Бұқардың бұл сөздері қазақ
Ашуланба, Абылай,
Көтермін, көмермін,
Көтеріп қазыға салармын.
Өтіңменен жарылма,
Өкпеңменен қабынба,
Орыспенен соғысып,
Басыңа моншақ көтерген.
Жұртыңа жаулық сағынба!..
Жырау хан алдында тайсалмай
Хан халқын сыйлап, халық
Он сан алаш баласын,
Жусатып қойдай өргізіп,
Жұмсап тұрсаң қолыңнан!
Бұхардың «Керей қайда барасың»
Ақтамберді - тарихи тұлға.
Ақтамбердіні кейінгі жыраулар шығармаларынан
«Күмбір - күмбір кесінетіп»
Күмбір - күмбір кісінетіп,
Күреңді мінер ме екенбіз.
Күрек тісін қасқитып,
Сұлуды құшар ма екенбіз
Күдеріден бау тағып,
Күреукеден тон киер ме
Жағасы алтын, жеңі жез,
Шығыршығы торғай көз.
Сауыт киер ме екебіз?
Сырттан сауыт киген соң,
Қоңыраулы найза қолға алып,
Қоңыр салқын төске алып.
Қол қашырар ма екенбіз.
Жалаулы найза қолға алып,
Жау қашырар ма екенбіз?!
«Ақтамберді қолы» деп,
«Жанайдың салған жолы» деп,
Жақсы атанар ма екенбіз?!
Ақтамберді ермін деген жігіт
Балпаң-балпаң басарсың,
Басуға табан шыдаса,
Қызыл алмас жан қияр
Қызыл талға қынаса
Мол бітпеске немене
Жігіт жанды бұласа,
Ел шетіне жау келсе,
Алдыңа сірә дау келме,
Батырсынған жігіттің
Күшін сонда сынаса
Ақынның өзі туралы айтқан
Дұшпаннан көрген қорлығым
Сарысу болды жүрекке.
Он жетінде құрсанып,
Қылыш ілдім білекке.
Жауға қарай аттандым,
Жеткіз деп құдай тілекке.
Ақын өзі ер жеттім,
Әрине, Ақтамберді тек жалаң
Жауға шаптым ту байлап,
Шепті бұздым айқайлап.
Дұшпаннан көрген қорлықтан,
Жалынды жүрек, қан қайнап,
Ел-жұртымды қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап.
Жаумен тікелей жауласқан кездерде
Көкорай шалғын, көк майса,
Сырдың бойын жайладық...
Жетісу, Балқаш, Ұлытау,
Саулық құрып тойладық...
Үдере көшіп, қонған жер,
Тоқырауды тапшы деп,
Сарысу мен атасу,
Бермекпіз кімге алшы деп?!
Ел арасының дау -
Қорыта келсек біз жоғарыда
1. Жыраулық поэзия тарихи
2. Кей жағдайда жырау
3. Тарихи дәуір, тарихи
Себебі:
а) Батырлық жырлар ұжымдық
ә) Батырлық жырлар біраз
б) Батырлық жырлардың негізгі
4. Егер XV -
Жыраулар өнернамасын этнографиялық, әдеби-тарихи,
Қоғамдағы рөлі
Жанрлық ерекшелігі
Жыраулардың аты-жөні
Жырлаған
тақырыбы, көтерген мәселесі
Тәлімгер
ой-толғау сыр толғау
Қазтуған
жырау,
Асан Қайғы,
Шалкиіз,
Тәтіқара
жырау,
Бұқар жырау,
Шал ақын ,
Қожаберген
жырау,
Табиғат.болмыс, өмір мәселелері, үлгі-насихат
арасында тәлім-
тәрбиелік мәселелерге белсенді араласуы:
Әділдік пен әділетсіздік... Жырлауы
Мәмілегер
Арнау
жырлар, ода түрінде де
Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұқар
Ел билеушілер мен халық
құндылық деп тану)
Жауынгер Қаһармандық толғау жорық жырлары
жырау,
Доспанбет,
Шалкиіз,
Жиембет,
Марқасқа,
Ақтанберді,
Тәтіқара,
Үмбетей,
Қожаберген
жырау Жауынгерлік рух, елдік, ерлік,
қаһармандықпен күресу, азаматтық асқақ
дәрежесі (еларалық,
ерлікжайлы)
Асан қайғының, Қазтуғанның, Доспамбеттің,
Қазақ елінің ежелгі ата-жұрттарын
Жыраулар поэзиясында атамекенді сүю,
Ал Жиембет жырау Бортағашұлының
Қайырылып қадам басарға,
Күн болар ма мен
Өзен, Арал жерлерім?!
Қиядан қолды көрсеткен,
Төбеңе шығар күн барма,
Жотасы биік Деөңдерім?!
Жыраулар - Қазақ хандығының
Үмбетей Тілеуұлының (1706-1778) «Бөгембай
«Әке - асқар тау,
Жыраудың:
«Атамыз біздің бұ Сүйініш
Күйеу болып барған жұрт.
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт»
Жалпы азаматтық құндылық болып
Қорытынды
ХV-XIX ғасырлардағы хандық дәуір
Жыраулар өздері өмір сүрген
Барлық шығарманы философиялық деуге
Біз зерттеу жұмысымызда жыраулық
Олардың бай мұраларында сезім
Жыраулардың толғаулары өзі өмір
Халқының келешегіне болжал, өсиет айту
Қарапайым халықтың көкейінен арман
Жырау толғауларындағы ойшылдық сарын
Жыраулардың ойы толғау, термелер
Дін - рухани байлығымыздың
ХV ғасырда қазақ даласында
Әдебиетте айтушы мен тыңдаушы
Аталмыш еңбекте ХҮ ғасырдан
Әлеуметтік-философиялық дегенде жүрдім-бардым айтылмай
Жалпы жыраулардың барлық шығармалары
Уақыт пен кеңістік ауқымында
Демек, қазақ поэзиясындағы философиялық
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Қазақтың ескі әдебиет
-Алматы: Қазақстан баспасы, 1931.
2 Әуезов М. Уақыт
3 ХҮІП-ХІХ ғасыр қазақ
4 Сүйіншәлиев X. Қазақ
5 Мағауин М. Ғасырлар
6 Тілепов Ж. Тарих
7 Негимов С. Ақын-жыраулар
8 Сегізбаев О. История
- 455 с.
9 Есім Ғ. Хакім
10 Қасабеков Н. Алтаев
- Алматы: Ер Дәулет, 1994.
11 Орынбеков М. Қазақ
12 Ақпанбек Ғ. Қазақтардың
13 Ақатай С. Інжу-маржан
14 Бердібаев Р. Ғасырлар
15 Жұмалиев Қ. Әдебиет
16 Қабдолов 3. Сөз
17 Ахметов 3. Өлең
18 Бердібаев Р. Жыршылдық
19 Рысқалиев Т. Философия
-251 б.
20 Сағатова Ә. Қазақ
- Қарағанды, 2001. -133 б.
21 Күмісбаев Ө. Терең
22 Жармұхамедов М. Көненің
23 Квятковский А.П. Поэтический
24 Қабдолов 3. Әдебиет
25 Жұбанов Қ. Шығармалар
-206 б.
26 Байтұрсынов А. Әдебиет
27 Кішібеков Д. Сыдықов
- 341 б.
28 Ақатай С. Тереңнен
- 160 б.
29 Нысанбаев Ә. Қазақ
30 Әл - Фараби.
31 Бес ғасыр жырлайды.
32 Әуезов М. XIX
33 Келімбетов Н. Ежелгі
34 Әліпхан М. Құттың
35 Қазақ тілінің түсіндірме
36 Қазақ ұлттық энциклопедиясы.
37 Мырзахметұлы М. Түркістан
- 432 б.
38 Бейсенов Қ. Қазақ
- Алматы: 1994. – 328 б.
39 Танабаев Ө. Жыраулар
40 Досмұхамедов X. Аламан.
41 Құрбанғали Халид. Тауарих
42 Бұқар жырау Қалқаманұлы.
-94 б.
43 Тәуекетегі Қ. Тың
44 Әуезов М. Әдебиет
45 Кекілбай Ә. Күй
46 Дүйсенбаев Ы. «Қаратаудың
-кітапта: Қазақ әдебиеті тарихының
47 Мырзахметұлы М. Түркістанда
-367 б.
48 Қашқари М. Түбі
49 Қанайұлы Ш. Қайран
50 Сағындықұлы Б. Ғаламның
51 Әуезов М. Жолдыбаев
52 Бабатайұлы Д. Тұнық
53 Мұсаева Н. Қазақ
54 Мұқанов С. ХҮІІІ
55 Аймауытов. Ж. Шығармалар.
56 Дүйсенбаев Ы. Ғасырлардың
57 Гумилев Л. Қиял
58 Бұрбаев Т. Ұлт
59 Кішібеков Д. Қазақ
60 Омарұлы Б. Бұғауға бағынбаған
- 109 б.
61 Өмірәлиев Қ. Дулат
-Алматы: Раритет, 2002. -
62 Мұрат. Шығармалар. -
63 Абай. Шығармалар жинағы.
64 Дулатов М. Оян,
65 Кенжалиев 3. Көшпелі
66 Ежелгі дәуір әдебиеті.
67 Қазақтың көне тарихы.
68 Қоңыратбаев Ә. Қазақ
69 Қасқабасов С. Қазақ
70 Амантай Щ. Қазақ
2