Қазақтың ас беру дәстүрі:
әлеуметтік-саяси қызметі (XVIII–XIX ғғ. деректері бойынша)
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ қоғамының әлемдік тарих
Ас беру дәстүрінің қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси,
Дәстүрлі қазақ қоғамының көп қырлы тіршілік
Оның ішінде әсіресе қай халықта болмасын
Қазақ халқының да өлген адамға байланысты
Қазіргі уақытпен ежелгі көшпелілердің арасының алшақтығына
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дәстүрлі қазақ қоғамының
XVIII-XIX ғасырларда Ресейдің қазақ даласын отарлау
Жалпы XIX ғасыр Қазақстан тарихнамасы үшін
Дегенмен XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың
1900 жылы «Дала уәлаяты» газетінің бетінде
Қазақ тарихы мен этнографиясының көрнекті зерттеушісі
Қазақ шежіресін алғаш рет қағаз бетіне
Жалпы Қазан төңкерісіне дейін этнографиялық зерттеулердің
Қазақ халқының этнографиясының сан-салалы жан-жақты зерттелуі
Кеңес өкіметі кезеңіндегі ұйымдастырылған алғашқы этнографиялық
Ә.Х. Марғұланның Беғазы-Дәндібай мәдениетіне арналған іргелі
Белгілі қазақ этнографы Х.А. Арғынбаев қазан
Этнограф, философ С. Ақатаевтың еңбектеріндегі ата-баба
Белгілі қазақ этноархеологі Ә.Т. Төлеубаевтың қазақтың
Көрнекті қазақ этнографы С.Е. Әжіғали монографияларында
Этнолог-ғалым Ж.О. Артықбаев дәстүрлі қазақ қоғамның
Қазақ этнология ғылымының теориялық-әдістемелік бағыт бағдары
Қысқаша тарихнамалық шолуды қорытындылай келе айтарымыз,
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дәстүрлі
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді
- ас беру дәстүрінің шығу тегін
- ас беру дәстүрін қазақ халқының
- ас беру дәстүрінің атқарылу үрдісін,
- ас беру дәстүрін символикалық іс-әрекеттер
- ас беру дәстүрінің негізгі белгілерін,
- ас беру дәстүрінің саяси және
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ас беру
Зерттеу жұмысының нысаны. Ас беру дәстүрінің
Зерттеу жұмысының пәні. Дәстүрлі қазақ қоғамын
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің негізгі
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Диссертация тақырыбының
Қазақ қоғамының шаруашылық, әлеуметтік-саяси даму ерекшелігі
Қазақ қоғамының дәстүрлі мәдени өміріндегі халықтың
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Қазақ қоғамы
Зерттеу жұмысының хронологиялық ауқымы. Қазақ халқындағы
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертацияны жазу
– Ежелгі және орта ғасырларда пайда
– Патшалық Ресей империясы отарлау аппаратының
– архив деректері;
– зерттеу жұмысының мазмұнын ашуға негіз
материалдар жинағы;
– шежіренің жазба түрінде жарық көрген
– археологиялық деректер;
– автордың өзі жинаған этнографиялық деректері
– тарихи фольклор мен эпикалық шығармалардың
пайдаланылды;
– қазақ көркем-әдеби шығармаларындағы ас беру
Бірінші топтағы деректерге қазақ халқының этногенезінде
Екінші топтағы деректерге XVIII ғасырдың соңы
XIX ғасырдың соңы-XX ғасырдың басындағы қазақ
XX ғасырдың бас кезінде ас беру
Зерттеу тақырыбына қатысты төртінші деректер тобын
Жазба түрінде жарық көрген шежіре нұсқаларын
Қазақ халқының мәдени үрдістері қазақ даласын
Біздің 2000-2005 жылдары Орталық Қазақстан, Жетісу
Фольклорлық шығармалар мәтінінде ғұрыптық жоралғылар әр
Қазақтардағы ас беру дәстүрінің бейнесі қазақ
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
– ас беру дәстүрінің шығу тегі
– қазақ халқының этномәдени және әлеуметтік-саяси
– ас беру дәстүрінің өткізілу тәртібі
– астың белгілі бір семантикалық мазмұндағы
– аста өткізілетін ұлттық ойын түрлері
– ас беру дәстүрінің әлеуметтік-саяси қызметін
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Ғылыми зерттеу
Диссертацияның құрылымы. Кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделенеді, басты деректер
Жұмыстың «Ас беру дәстүрінің шығу тегі»
Қай халықта болмасын өлген адамды соңғы
Деректерге көз салсақ қазақтардың тұрмыс-салттық, діни
Еуразияның далалық белдеуінде орналасқан, табиғи-экологиялық заңдылықтарға
Тек қана қазақ халқының діни көзқарасы
Беғазы некрополындағы мазарлардың, Түгіскен кесенелерінің ата-баба
Өлген адамның о дүниедегі хал-ахуалы жерлегендегі,
Өлген адамның аруағына бағышталып орындалатын ғұрыптардың
Ас беру дәстүрі әуел баста қазақ
Екінші тарау «Ас беру дәстүрінің ғұрыптық
Ал, әйелдерге ерекше бір жағдайларда болмаса,
Аза тұтудың өлген күннен бастап ас
Қазалы болып, аза тұтып отырған отбасында
XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас
Бүгінгі қазақ мәдениетінің ежелгі қазақстандық тайпалардың
Асқа дайындық, оны өткізу мәселесі арнайы
Ал сауын айту өз кезегінде осы
Ас беру мерзімі адамның өлгеніне артық
Ас өткізілетін жерге ең алдымен қаралы
Әдетте астың бастауына бір күн қалғанда,
Ошақ қазылғаннан кейін мал сойыла бастайды.
Асқа аса көп мөлшерде елдің жиылып,
Асқа арналып тігілген ауылға келудің де
Ас-ас берушіге ғана емес келушілерге де
Табақ тартуға әдетте ылғи сыпайы, ыңғайлы
Ас салтанаттарының ішінде айтыс-астың алғашқы күнінен
Астың соңғы күні сеп бұзылып таратылады.
Қазақтың ас беру дәстүрінде Кіші жүз,
Ас берудің әлеуметтік идеялық негізі -
Ал Көкетайдың асында осы дисгармониялық ситуация
Қауымдық бірлік, тұтастықтың, ынтымақтастықтың бұзылып, ас
Тіпті, бәйге жүлдесін ала-алмаған Елгелді жұрты
Ас өткізетін рудың абырой-атағын асыратын ұлы
Ас беру тек қана өлген адамның
Әбілмәмбеттің асында Абылайдың, Абылайдың асында Уәлидің
Сондай-ақ астарда билер алдында шешуі қиын
1851 жылдың жаз айында Құнанбай әкесі
Ақсу–Аюлы өңірінде өткен жапсар–қаракесек Есбайдың асында
1916 жылы Жетісуда Дулаттың Қасқарау руынан
Аста кез-келген келісім аруақ алдындағы антпен,
Ас–көшпелі қазақ елінің аса ірі руаралық
Жұмыстың қорытынды бөлімінде астың дәстүрлі қазақ
Сонымен, ас–ғасырлар бойы қалыптасқан өмір тәжірибесі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Уәлиханов Ш. Ш. Көкетайдың ертегісі
2 Радлов В. В. Из Сибири.
3 Бөкейхан Ә.Н. Таңдамалы. Избранное. –Алматы:
4 Халид Қ. Тауарих хамса (Бес
5 Көпеев М. Ж. Таңдамалы шығармалары:
6 Руденко С. И. Очерк быта
7 Фиельструп Ф. А. Из обрядовой
8 Марғұлан А. Х. Бегазы-Дандыбаевская культура
// Изв. АН КазССР. Серия историч.
9 Арғынбаев Х. А. Қазақ халқындағы
10 Ақатаев С. Күн мен көлеңке
11 Толеубаев А. Т. Реликты доисламских
12 Аджигалиев С.И. Генезис традиционной погребально-культовой
13 Артықбаев Ж.О. Қоғам және этнос
14 Әлімбай Н. Қазақтың дәстүрлі тіршілік
15 Геродот. История в девяти книгах
16 Спасский Г. И. Киргиз-кайсаки Большой,
// Сибирский вестник. Ч.X. –СПб., 1820.
–СПб., 1830. Ч.44. –С.203–204.; Левшин А.
// Землеведение.1894.Т.I.Кн.2. –С.91.; Русская земля: природа
// Азиатская Россия. Иллюстрированный географический сборник
17 Диваев А. А. Древнекиргизские похоронные
18 Шарипов С. Екі томдық шығармалар
19 Казахско-русские отношения в XVIII-XIX вв.
20 Ақышев К. А. Ертедегі ескерткіштер
–С.309–310.; Сорокин С.С. К вопросу о
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН
МАҚАЛАЛАРДЫҢ ТІЗІМІ
1. «Тайлақ тарту» немесе «қыз сыны»:
2. Қазақтың ас беру дәстүрі: шығу
3. Ас берудің астарлы сипаттары //
4. Ә.Х. Марғұлан зерттеулеріндегі тарихи сабақтастық
5. Ас беру дәстүрі // Дала
6. Ас беру дәстүрінің зерттелу тарихи
7. Ас беру дәстүрінің саяси реттеушілік
8. Қазақ қоғамын реттеуші дәстүр //
9. Ас беру дәстүрінің тарихи мәні
10. Ас беру дәстүрінің қоғамдық тарихи
11. Көне және орта ғасырдағы ас
С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2005. 596–612–бб.
12. Ақсақалдар кеңесі және асқа сауын
13. Ас // Қазақ халқының дәстүрлері