Аннотация
Жалпы «Фитогормондар» туралы курстық жұмыс 28 беттен тұрады.
«Гормондар. Эндокринологияға кіріспе» гормондардың номенклатурасы, қасиеттері, химиялық құрамы,
«Фитогормондарға жалпы сипаттама» бөлімінде өсімдік гормондары – фитогормондар
Мазмұны
Кіріспе ......................................................................................................................3
І Гормондар. Эндокринологияға кіріспе
Гормон дегеніміз не?.........................................................................................4
Гормондардың химиялық құрамы, биосинтезі ..............................................6
Гормондардың номенклатурасы және оларды топтастыру ..........................7
ІІ Фитогормондарға жалпы сипаттама
2.1 Өсімдік гормондары – фитогормондар ........................................................18
2.2 Гиббереллиндер ..............................................................................................20
2.3 Цитокининдер немесе кининдер ...................................................................21
2.4 Абсциз қышқылы ............................................................................................22
2.5 Этилен ..............................................................................................................24
Қорытынды ............................................................................................................26
Пайдаланылған әдебиеттер ..................................................................................27
Қосымша.................................................................................................................28
Кіріспе
Курстық жұмыстың көкейкестілігі. Жоғары сатыдағы жануарлар ағзасының миллиардтаған
Клеткалардың үйлесімді әрекетін жүйке жүйесінде және эндокрин бездерінде
Жүйке жүйесі нейрондардан, жүйке клеткаларынан тұрады, оларда нейромедиатор
Денедегі барлық бездерді ішкі және сыртқы бездер деп
Сондықтан оларды сыртқы секрециялық немесе экзогендік бездер деп
Олардың өнімі тікелей қан тамырлары арқылы қанға сіңеді
Эндокрин (грек endokrin — ішке шығарамын) бездерінде немесе
Курстық жұмыстың мақсаты: Фитогормондардың түрлерін, атқаратын қызметін және
Курстық жұмыстың міндеті – фитогормондармен толығымен танысып, зерттеп
І Гормондар. Эндокринологияға кіріспе
Гормон дегеніміз не?
Гормон дегеніміз — биохимиялық процестерді реттейтін және адам
Гормондардың түзілуін жүйке жүйесі, әсіресе ми қабығы реттеп
«Гормон» деген термин гректің қоздырамын деген сөзінен шыққан
Ол ішкі секрециялық безде түзіліп қанға немесе лимфаға
Барлық гормондар ағзадағы зат алмасу процестеріне әсер етеді.
Олар ағзаның біртұтастығын сақтауға қатысатын физиологиялық және биохимиялық
Аралық мида орналасқан гипоталамус барлық ішкі мүшелердің және
Ішкі секрециялық бездердің қызметі нашарлағанда (гипосекреция) және күшейгенде
Гормондар тек нысана — клетка деп аталатындарға әсер
Гормондар ағзада аса маңызды үш түрлі қызмет атқарады:
физикалық, жыныстық жетілуіне және ақыл-ойдың дамуына көмектеседі;
физиологиялық мүмкіндік жасайды және оны камтамасыз етеді;
бірқатар аса маңызды физиологиялық көрсеткіштерін (осмостық қысымының, қандағы
Ішкі секреция бездерінің гипофиздің гормондары және гипоталамустың гормондары
Эндокрин бездерінің құрылымы мен қызметін, одан бөлініп шығатын
Эндокринологияның негізін қалаған француз ғалымы Броун - Секар.
Осындай тәжірибелерге сүйеніп, Броун-Секар мынандай қорытынды жасайды: жыныс
Сонымен, ағзаның үйлесімді жұмысы, оның сұйық ортасы (қан,
Жүйкелік және гуморалдік реттеу арқылы барлық мүшелер жүйесі
Жүйке жүйесі гормондар жұмысында маңызды қызмет атқарады. Гормондар
Соңғы кездерде өсімдіктерден де олардың өсуін зеттейтін гормондар
Химиялық табиғатына қарай гормондар төрт топка бөлінеді:
Белоктік және пептидтік: инсулин, глюкагон, гипофиз, гипоталамус, қалқанша
Тироксин, адреналин, норадреналин, т.с.с. амин қышқылдарының туындылары болып
Стероидтық: жыныс бездерінің гормоны, бүйрек безі гормоны, т.б.
Жергілікті әсер ететін гормондар (гормон тәрізді заттар): полиқанықпаған
1.2 Гормондардың химиялық құрамы, биосинтезі
Үйдің кірпішпен қаланатыны секілді, адамның денесі де тканьдерді,
І-деңгей – клеткаішілік реттеу, яғни бір клетканың ішінде
а) ферменттердің активтілігінің өзгеруі: аллостерлік (активтелу немесе тежелу),
ә) ферменттердің сандық мөлшерінің өзгеруі (ферменттер синтезінің индукциясы
б) клетка мембранасының тасымалдау жылдамдығының өзгеруі арқылы (мембрананың
ІІ-деңгей – эндокриндік жүйелер (гипоталамус, гипофиз, эндокринді бездер).
а) клетканы;
ә) органеллаларды (компартменттерді);
б) органдарды және тканьдерді;
в) жүйелерді;
г) бүкіл организмді берді. Сонымен қатар осы органдарда,
Орталық нерв жүйесі ↔ ферменттер
Физиология ↔ биохимия
Міне, осы байланысты іске асыратын эндокриндік жүйелер болып
Гормондар да реттелудің үш түрлі жолын қолданады (аллостерлік,
ІІІ-деңгей – орталық нерв жүйесі. Бұл жүйенің қызметі
1.3 Гормондардың номенклатурасы және оларды топтастыру
Химиялық табиғатына қарай адамдардың және жануарлардың гормондары үш
1. Белоктық және пептидтік гормондар: инсулин, глюкагон (ұйқы
2. Стероидтік гормондар: эстрадиол, прогестерон, тестостерон (жыныс бездерінің
3. Аминқышқылдарының туындылары болып табылатын гормондар: тироксин мен
Бірінші және үшінші топқа жататын гормондардың рецепторлары клетканың
Жеке бір топқа ұлпа гормондары немесе гуморальді факторлар
Міне, осыған байланысты оларды сол химиялық табиғатына қарай
Мысалы, инсулиннің химиялық құрамы күрделі, сондықтан химиялық атауды
Гормондарды шығу тегіне қарай да топтастырады. Мұндай жағдайда
Осыған байланысты топтастыру:
1) тиреоидті гормондар, қалқанша без бөліп шығаратын гормондар
2) параттиреоидті гормондар (паратгормондар). Оларды қалқанша без маңында
3) адреналинді гормондар – адреналин, кортикостерон, гидрокортизон, альдестерон,
4) панкреатты гормондар, ұйқы безінде жасалатын гормондар –
5) жыныс гормондары – тестестерон, эстрадиол (аталық, аналық
6) гипофизді гормондар – окситоцин, вазопрессин, самотропин (өсу
7) ас қорытуға қатысатын гормондар, асқазан мен ішектің
8) алқым асты бөліп шығаратын гормондар. Бірақ бір
Омыртқалы жануарлардың көпшілігінің ұйқы безі он екі елі
Сондықтанда оны халық арасында шажырқай безі деп
1869 жылы Лангерганс ұйқы безінің құрылымын сипаттап жазды,
Канадалық ғалымдар Бантинг пен Бест 1922 жылы жаңа
Ұйқы безі немесе Лангерганс аралшалары көмірсулардың алмасуын реттейтін
Бұлардың соңғы төртеуі альфа және бета клеткалардың айналуындағы
Ұйқы безі өзінің атына сәйкес қарынның астыңғы жағында
Химиялық табиғаты. Лангерганс аралшығының β-клеткаларында инсулин жасалып шығады,
Осы инсулин молекуласы тең емес екі полипептидтік тізбектен
Инсулин мен глюкагон бір-бірімен байланысты қызмет атқарады: тамақ
Бұл кезде инсулин артық қанды гликогенге айналдырады. Ал
Ұрық пен жаңа туған баланың ұйқы безіндегі гормон
Зат алмасуға әсері. Инсулиннің негізгі нысаналары бауыр, бұлшық
Инсулин негізінен көмірсулардың алмасуына әсер етеді, клетка мембранасы
Бауырда және басқа да ұлпаларда глюкозадан гликогеннің синтезделіп
Гексокиназа ферменті глюкоза мен АТФ екеуінен глюкозо -
Ағзада инсулин жоқ болса және жетіспесе, қан құрамында
Глюкозаны жоғалту салдарынан қордағы зат - гликоген айтарлықтай
Тіпті көпшілік аурулардың шығарған демінде ацетонның иісі сезіледі.
Жер жүзінде бұл аурумен 20 млн адам ауырса
Көптеген зерттеулерге қарағанда қантты диабет ауруы 6—8 жас
Глюкагон гормонының жетіспеуіне байланысты 10 жаска дейінгі балаларда
Глюкагом инсулинге антогонист, оның әсері цАМФ концентрациясын арттыру
Глюкагон бауырда фосфорилаза жұмысын активтендіреді, фосфорилаза гликогеннің ыдырап
Қалканша без — ішкі секреция бездерінің ішіндегі негізгілерінің
Сүтқоректі жануарлардың қалқанша безі мойынның ортасына таман, көмейдің
Қалқанша без ағзаға сумен және қоректік затпен бірге
Химиялық табиғаты. Қалқанша бездің негізі де әсіресе активті
Зат алмасуға әсері. Тиреоидты гормондардың әсері ген аппараты
Бұл гормондар іс жүзінде ағзаның барлық органдары мен
Қалқанша безінің жұмысы бұзылған кезде гормондардың бөлініп шығуы
Гипофункция кезінде сүтқоректі жануарлардың зат алмасу төмендейді. Мұндай
Жануарлардың өнімділігі айтарлықтай төмендейді. Гормон шығуы азайған кезде
Гипофункцияның басқа түрі - эндемиялық жемсау (зоб). Ондай
Гиперфункция кезінде гормонның жасалып шығуы артады. Бұл кезде
Сол сияқты мұндай кезде азот алмасуының кері құбылысына
Гипоталамус бөлетін гормондар – қысқа пептидтер, құрамында 3-тен
Бұл гормондарды бөліп алу үшін көп уақыт қажет
Гипоталамус бөлген гормондар жалпы қан айналымына түспейді, олар
Алдыңғы бөлігінен бірнеше гормондар бөлінеді. Олардың полипептидтік тізбегі
Жануарлар мен адам ағзасындағы гормондардың ішінде гипоталамус —
Аралық мида орналасқан гииоталамус барлық ішкі мүшелердің және
Аденогипофиздің гормондарының синтезделуін реттейтін гипоталамус заттары жақында, 60-жылдары
Сүткоректі жануарларда қалқанша маңындағы безі жұптасқан екеу болады.
Химиялық табиғаты. Қалқанша маңындағы бездерде екі пептидтік гормон-паратгормон
Зат алмасуға әсері. Екі гормон да Са2+ мен
Ағзада паратгормон қалыпты мөлшерден артық болған кезде сүйек
Сіңір түйіліп тырысып қалу себебін былай түсіндіруге болады:
Кальций иондарының концентрациясы төмендеген кезде мембрана клеткалары қалыпты
Паратгормон қалыпты нормадағы кезде сүйек ұлпасы еріп, кальций
Кальцитонин паратгормонға қарама-қарсы әсер етеді. Оның нысана-мүшесі -
Паратиреондтық гормонның гиперсекрециясында сүйектің құрамындағы фосфаттар несеп арқылы
Парагормонның гипосекрециясы көбінесе қалқанша безіне операция жасағанда оған
Кейбір жаңа туған сәбиде ұрықтық мезгілінде анасының паратгормонының
Қандай болмасын гипопаратиреоз жағдайында баланың қанында кальцийдің мөлшері
Ми заты екі түрлі гормон бөліп шығарады. Олар
Қанға косылған гормондардың әсері іс жүзінде зат алмасудың
Рецепторлар - гормондарды байланыстыра алатын белоктар. Рецепторлардың өзіндік
Мәселен, активтену үшін гормон молекулалары меп олардың сәйкестігі
Әрбір гормонның өздерінің меншікті рецепторлары болады. Нысана -
Кейбір гормондардың рецепторлары белгілі, таза күйінде бөліп алынған
Гормондар бір-бірінен химиялық табиғаты, физикалық химиялық қасиеттері бойынша
Гидрофильдік қасиеттеріне қарай гормондар әсері молекулалық механизмінің екі
1) Белоктық, пептидтік гормондар мен амин қышқылдарының туындысы
2) Стероидты гормондар гидрофобты болады. Олардын әсер ету
Белоктық, пептидтік гормондардың және амин қышқылдарының туындысы болып
Бұл гормондардың әсер ету механизмі плазмалық мембранамен байланысқан
Клеткадағы гормондар қасиетінің әрі қарай іске асуы цАМФ
Фосфорланған белоктар биологиялық активті болады. Фосфорланбаса олар өздерінің
Фосфорлау жолымен активтенген фосфорилаза гликоген ыдырауын катализдейді де,
Хроматин белоктарын фосфорлау оның құрылымын өзгертеді, ДНК-ның жекелеген
Гормондарды медицина тәжірибесінде гормон жетіспегендіктен пайда болатын әр
Жыныс гормондары және олардың туындылары, атап айтқанда, тестестеронпропианат
Кейбір гормондар және олардың туындылары инсектецидтер ретінде
Ювенилді гормондарды жасару гормондары деп атайды, өйткені осы
Жәндіктердің ювенилдік гормондарына әсері жағынан тең келетін басқа
Бұл гормондардың әсерін тежейтін заттар – антигормондар бар.
Гормон тәрізді (соларға ұқсас) заттарды әр түрлі тканьдер
Аминқышқылдарынан пайда болатын гормон тәрізді заттар өте активті.
ІІ Фитогормондарға жалпы сипаттама
2.1 Өсімдік гормондары — фитогормондар
Өсімдіктердің өсу процесі сыртқы орта жағдайлары мен өсудің
Физиологиялық белсенді қосылыстар өсімдік тіршілігі үшін маңызды қызмет
Шындығында өсімдік организміндегі қоректік қосылыстар мен физиологиялық белсенді
Өсімдіктерде болатын амин қышқылдары гормондар түзуге қатысады. Түрлі
Жүгері ұрықтарына азотты қоректену ретінде триптофан беріліп жүргізілген
Триптофанның химиялық жолмен никотин қышқылына айналуы жануарлар ағзасында
Алғашқы рет өсімдіктің өсуіне қоректік қосылыстардан басқа физиологиялық
Өсімдіктің өсу процестері арнаулы заттардың әсерімен реттеліп отырады.
Өсімдіктің өсуі кезіндегі клетканың созылу фазасы физиологиялық активті
1939 жылы Н.Г.Холодныйдың зерттеу жұмысының нәтижесінде колеонтиль ұшында
Кейін келе жүгері тұқымының ұрық бөлімінде ауксинге ұксас
Ауксиндердің химиялық құрамы анықталғандықтан қазір оны қолдан синтездейді.
Кезінде Ч.Дарвин колеонтилдің ұшы қабылдаған фототропикалық тітіркенудің организмнің
Мысалы, неміс ғалымы Сакс, голланд ғалымы Вент (ризокаллин,
Ал, шындығында өсу органикалық затты биосинтездеудің барлық комплексіне
Міне, осының ішінде жоғарыда аталған физиологиялық активті қосылыстарда
Сөйтіп, ауксиндер барлық жоғары сатыдағы өсімдіктерде және төменгі
2.2 Гиббереллиндер.
Жапон ғалымы Куросава 1926 жылы Gibberella саңырауқұлағы өсірілген
Бұл фитогормон кейін жоғары сатыдағы өсімдіктерден де табылды.
Соңғы кездегі мәліметтерге сәйкес гибберллиндердің 60-тан аса түрі
Гиббереллиннің ең жақсы зерттелген және ең белсенді түрі
Гиббереллин өркендер мен тамырдың ұштарында, жас жапырактар мен
Гиббереллин қосалқы тамырдың түзілуін тежейді, дегенменде сабақтың өсуіне
Кейбір тәжірибелерде гиббереллиндердің әсері гетероауксиндерге қарағанда жүздеген есе
Гиббереллиндер жеке немесе ауксинмен бірігіп жемістерді тұқымсыздандырады. Көптсген
Гиббереллиндердің әсерінен өсімдіктегі тыныс алу қарқындылығы артады, көмірсулардың
Нәтижесінде крахмалдың фосфорлы қосылыстарының гидролизденуіне байланысты, қарапайым қанттардың
Ұлпаның ұрықсыз тұқымын гиббереллинмен өңдегенде амилаза пайда болып
2.3 Цитокининдер немесе кининдер
Бұлар да фитогормондарға жатады және олар алғашкы рет
Жетілмеген яғни пice қоймаған жүгері дәндерінен анықталған цитокининді
Өте активті цитокинин — 6 — (ү,ү- диметилаллил)
6 - (ү,ү — диметилаллил)— аминопурин тасымалдаушы РНҚ
Кокос «сүтінің» құрамынан бөлініп алынған цитокининдер тобына жататын
Цитокинин тамырдың ұшында түзіліп, су ағынымен қоса жоғары
2.4 Абсциз қышқылы
1965 жылы мақтаның қауашағы мен жапырақтарынан бөлініп алынды.
Жапырақтардан АБҚ өсу нүктелеріне келіп, олардың өсуін тежейді.
Өсу процесіне әсер ететін мұндай арнаулы заттармен қатар
Кейінірек бұл сіріндінің құрамында бірқатар биологиялық активті қосылыстар
Бұл қосылыстардың бәрі де жануарлар организмі үшін қорекпен
Осыған орай тез арада өтетін қайтымды және баяу
Көптеген зерттеулердің нәтижесінде фитогормондардың синтезделуі жалпы бастама қосындылар
Кейбір каротиноидтар (виолоксантин, лютейн т.б.) жарықтың әсерінен құрылымы
АБҚ-ның флоэма арқылы (кейде ксилема арқылы да) өсу
АБҚ өсімдіктер әлемінде көп тараған, оның мөлшері қартайған
Ағаш өсімдік бүршіктерінің, картоп түйнектерінің тыныштық күйге өту
АБҚ ықпалынын болжамды тетігі таңбалы фосфордың ДНК, РНК
2.5 Этилен
Аздаған мөлшерде барлық өсімдіктердің клеткаларында түзіледі. Ол қарапайым
Өсімдіктерге енген этилен де әсер етеді. Гормон ретінде
Өсімдіктің өсуін тежегіштерге жататын қанықпаған көмірлі сутек Н2С=СН2
Сондай-ақ, этилен ацетиленнің тотығу нәтижесінде де пайда болады.
Әртүрлі өсімдіктер мүшелерінің жасына қарай оларда этилен түзілуі
Өсімдіктің әр түрлі мүшелеріндегі (жеміс, гүлдер. жапырақтар, сабақ,
Температураның күрт өзгеруі этиленнің пайда болуын күшейтеді. Оны
Қазіргі көзқарастар бойынша барлық фитогормондардың әсері этилен арқылы,
Фитогормондар өсу процесін реттейтін негізгі заттар болып табылады.
Фитогормондар жекелей емес, қосыла әсер етеді. Өсімдіктің жасына,
Қорытынды
Қорыта айтқанда, фитогормондар өсу процесін реттейтін негізгі заттар
Өсімдіктің жасына, күйіне, даму кезеңіне, сыртқы жағдайлардың әсеріне
Табиғи фитогормондардан басқа жасанды өсу заттары да белгілі,
Өсу заттары өсімдіктерге табиғи гормондарды өзгерте отырып әсер
Жамбасбұршақ, маш, ноқат, томат, жүзім өсімдіктерінің тамыр өсіруіне
Сақталатын дән өніп кетпеуі үшін абсциз қышқылы қолданылады,
Гормонның әсер етуінен екі кезеңді атап көрсетуге болады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ю.Б.Филиппович. Основы биохимии. М., «Высшая школа», 1980.
2. Т.Т.Березов, Б.М.Коровкин. Биохимия. М., «Медицина», 1982.
3. Т.Б.Дарханбаев, Н.К.Шоқанов. Микробиология мен вирусология негіздері. Алматы,
4. Н.Ә.Кенесарина. Өсімдіктер физиологиясы және биохимия негіздері. Алматы,
5. З.С.Сейітов. Биохимия. Алматы. Изд. «Агроуниверситет», 2000.
6. К.С.Сағатов. Биологиялық химия. Алматы, Респ. Баспа кабинеті,
7. К.С.Сағатов. Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, «Ғылым» баспасы, 2002.
8. Н.К.Шоқанов. Микробиология. Алматы, «Санат», 1997.
9.Микробиология және Вирусология негіздері. Жарқынбаев Н.Қ. Шоқанов.
10.Ж.Ж. Жатқанбаев «Экология негіздері». Алматы 2003 ж
11.В.И. Вернадский «Биосфера», М. 1967 ж
12.А.А. Горелов «Концепции современного естествознания» М. 2002 ж
13.М.С. Панин «Химическая экология» М. 2002 ж
28
Фитогормондар
ауксиндер. Ауксиндердің негізгі өкілі – индолсірке қышқылы.
гибберелиндер – төрт сақинасы бар дитерпеноид сияқты моно-,
цитокининдер клетканың бөлінуін тездетеді, клеткалардың өсуі мен жіктелуіне
абсциз қышқылы – жоғары сатыдағы өсімдіктердің тежегіші.
этилен өсімдіктердің мүшелерінің қартаюын реттейді