МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ................................3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ...............4-12
1.1 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және
қағидалары..............................13-14
1.2 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктері.............14-15
1.3. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының құрамы..............15-16
1.4 Қаржы жүйесінің құрамы.........................16-17
1.5 Мемлекеттік қаржылар..................17-18
1.6 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы..............18-20
1.7 Қазақстан Республикасының қаржы қатынастары.........20-23
1.8Қаржы жүйесінің қағидаттары...................23-24
ҚОРЫТЫНДЫ.........................25-27
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ......................28
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың жалпы сипаттамасы: Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2009
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ-ДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні, түрлері және қағидалары
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану – бұл белгілі бір нәтижеге
Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелерді орындауға және
Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорын қаржыларын талдаудың негізгі объектілері
Мұндай қағида кәсіпорынның қаржы ресурстары мен капиталының арасындағы қағидалы
Нақты өмірде қызмет етіп тұрған кәсіпорында қаржы ресурстары мен
Нақты өмірде адамдар мәнді категориялармен емес, олардың айналды-рылған нысандарымен
Қаржы ресурстары пайда болуына байланысты ішкі (меншікті) және сыртқы
Сыртқы немесе тартылған қаржылық ресурстар меншікті және қарыздық болып
Кәсіпкерлік капитал өзімен бірге табыс алу және кәсіпорынды басқару
Саудалық капитал – бұл қайтарымдылық және төлемділік шартында қарызға
Бұл бизнес түрімен мамандандырылған несиелік-қаржылық институттар айналысады (банктер, несиелік
Нақты өмірде кәсіпкерлік және ссудалық капиталдар тығыз байланысты. Қазіргі
Кәсіпорынның барлық қаржылық ресурстары кәсіпорынның қолында бар болу мерзіміне
Нақты өмірде кәсіпорынның капиталы ақшалай нысанда белгілі бір ұзақ
Қаржыландырудың екі түрін ажырату қажет: ішкі және сыртқы. Мұндай
Меншікті тартылған қаржылық ресурстар – бұл кәсіпорынның барлық ресурстарының
Меншікті қаржылық ресурстардың көздері болып келесілер табылады:
- жарғылық капитал (акцияларды сатудан түскен қаражаттар және қатысушылардың
- кәсіпорын жинақтаған резервтер;
- заңды және жеке тұлғалардың басқа жарналары (мақсатты қаржыландыру,
Кәсіпорынның меншікті қаржылар құрылымы 1 суретте көрсетілген.
Кәсіпорынды құру кезінде негізгі құралдар, материалды емес активтер, айналым
Жарғылық капитал категориясының мазмұны кәсіпорынның ұйымдастырушылық-құқықтық нысанына тәуелді:
- мемлекеттік кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығын
- жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер үшін – меншік иелерінің үлестерінің
- акционерлік қоғам үшін – барлық түрлі акциялардың жиынтық
- өндірістік кооператив үшін – қызметті жүргізу үшін қатысушылар
- жалға берілген кәсіпорын үшін – кәсіпорын қызметкерлерінің жарналар
- басқа нысандағы кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу
Кәсіпорынды құру кезінде оның жарғылық капиталына салымдар ақшалай қаражаттар,
Жарғылық капитал қаражаттарды алғашқы инвестициялау кезінде қалыптасады. Оның мөлшері
Жарғылық капитал қаражаттардың қосымша көздердің (эмиссиялық табыс) пайда болуымен
Өнім өндірісі, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету процесінде өткізуден түскен
Өткізуден түскен түсім өнім өндірісіне шығындалған қаражаттарды өтеу, ақшалай
Түсімді қолдану бөлу процестерінің алғашқы кезеңін көрсетеді. Өткізуден түскен
Өткізуден түскен түсім қаражаттардың айналымдылығының аяқталуын білдіреді. Өткізуден түскен
Табыс және амортизациялық аударымдар өндіріске салынған қаражаттар айналымының нәтижесі
Амортизациялық аударымдардың тағайындалуы – негізгі өндірістік қорлар мен материалды
Экономикалық категория ретінде табыс – бұл қосымша еңбекпен қалыптастырылған
Табыс экономикалық мазмұны бойынша түрлі қажеттіліктерді қаржыландыру көзі болып
Бұл табыстың бөлігінен кейін қалдық бөлу – кәсіпорынның артықшылығы.
Жинақтауға бағытталатын амортизациялық аударымдар мен табыс бөлігі кәсіпорынның ақшалай
Табысты бөлу арнайы қорлар (жинақ қоры, тұтыну қоры, резервтік
Жинақ қоры ғылыми-зерттеу, жобалық, конструкторлық және технологиялық жұмыстарға, өнімнің
Тұтыну қоры әлеуметтік даму мен әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалады. Оның
Табыс – резервтік қорды құрудың негізгі көзі. Бұл капитал
Қазіргі шаруашылық жүргізу жағдайында кәсіпорындарда амортизациялық аударымдар мен табысты
Кәсіпорын қаражаттарының көзі ретінде қосымша капитал негізгі құралдар мен
Қаражаттардың арнайы көздері әлеуметтік бағыттағы және мақсатты қаржыландыру қорлары
Қатынас ретінде кәсіпорын қаржылары шаруашылық қызмет процестерінде қалыптасқан экономикалық
- коммерциялық-шаруашылық есеп (қаржылық қызмет саласындағы дербестік, өзін-өзі өтеу,
- жоспарлылық;
- меншіктің барлық нысандарының теңдігі;
- қаржы резервтерінің болуы
1. Коммерциялық (шаруашылық) есеп – кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық-қаржы
Коммерциялық есептің айқындаушы қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен өзін-өзі қаржыландыру
Өзін-өзі өтеушілік – шаруашылық жүргізудің негіз қалаушы қағидаты, ол
Өзін-өзі қаржыландыру–нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын-дардың шаруашылық қызметінің табысты болуының
Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың толық қаржы дербестілігімен және жауапкершілігімен тығыз
Қаржылық жауапкершілік пен мүдделік – бір процестің – шаруашылық
2. Жоспарлылық қағидаты кәсіпорынның қаржылық қызметі өндірістің мақсаттарына, міндеттеріне,
3. Кәсіпорындар мен ұйымдар меншігінің барлық нысандарының теңдігі қағидаты
4. Кәсіпорындардың қаржысын пайдалануды ұйымдастырудың қажетті қағидаты – басқарудың
1.2 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың ерекшеліктері
Кәсіпорыннның сәтті қызметі қаржы ресурстарын тиімді пайдаланусыз мүмкін емес.
- кәсіпорынның бәсекелестік жағдайда өмір сүруі;
- банкроттықтан және ірі қаржылық сәтсіздіктен қашу;
- бәсекелестермен күресте көшбасшылық;
- кәсіпорынның нарықтық құнын жоғарылату;
- кәсіпорынның экономикалық потенциал өсімінің қолайлы қарқыны;
- өндіріс пен өткізу көлемдерінің өсімі;
- табысты жоғарылату;
- шығындарды төмендету;
- рентабельді қызметті қамтамасыз ету және т.б.
Кәсіпорын таңдаған мақсатқа жету көбіне кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың
Қаржы ресурстарын басқару қызмет ету қисыны 2 суретте көрсетілген.
Шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржы ресурстарын пайдалану жүйесінің ұйымдастырушылық құрылымы,
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалануды тәжірибеде мамандан-дырылған ұйымдастырусыз жүргізу мүмкін
Кәсіпорын мен корпорацияларды басқарудың қаржылық механизмі – бұл оның
Кәсіпорындар мен корпорацияларда қаржылық механизмнің әрекет етуінің негізгі қағидалар
Кешенділік – бұл бір-біріне қосымша болатын қызметті реттеуші қаржылық
Функционалдылық – қойылған мақсаттарға сәйкес қаржылық механизмнің қызмет етуін
1.3 Қаржы ресурстары
Қаржы ресурстары – экономикалық және қаржы қызметі нәтижесінде, жалпы
1.4 Қаржы жүйесінің құрамы.
«Қаржы жүйесі» ұғымы тиісті акша қаражаттарының қорын құру және
Жоғарыда көрсетілген ұғымның анықтамасына қаржының мәндік сипаттамасынан туындайтын қаржы
1) қаржы қатынастарының жиынтығы;
2) ақша-қаражат қорларының жиынтығы;
3) басқарудың қаржылық аппараты.
Қаржыдағы функционалдық сыныптамаға сәйкес, салық, бюджет, сыртқы экономикалық қатынастар,
Қаржы жүйесінің сыныптамасында функционалдық критерийден басқа қаржы жүйесін звенолар
Қаржы жүйесінің жекелеген құрамдас бөліктерінің орны мен рөлі әрқилы
Материалдық өндіріс саласындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылары қаржының негізін
Өндірістік емес саладағы қржының қаржы жүйесіндегі орны мен ролі
Халықтың қаржылары қаржы жүйесінің ерекше бір бөлігін көрсетеді. Халық
1.5 Мемлекеттік қаржылар.
Мемлекеттік қаржылар – мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің иелігіндегі
1. Мемлекеттік бюджет – экономиканы, әлеуметтік-мәдени, қорғаныс пен мемлекеттік
2. Бюджеттен тыс мемлекеттік қорлар – қорлардың ұйымдық дербестігі
Оның негізгі қалыптасу көздері:
арнайы мақсатты салықтар, займдар;
бюджет субсидиялары;
қосымша табыстар мен үнемделген қаржы ресурстары;
ерікті түрдегі жарналар.
Бюджеттен тыс қорлар маңызды әлеуметтік шараларды уақтылы қаржыландыру және
3. Мемлекеттік несие – мемлекет пен заңды және жеке
Қаржы жүйесіне сақтандыруды да жатқызуға болады, біраұқ көптеген ғалымдар
Сақтандыру – сақтандыру оқиғаларына орай отбасы табыстарындағы шығындарды немесе
Сақтандыру өзінің әлеуметтік сақтандыру (барлық әдістер), жеке сақтандыру, мүлікті
1.6 Шаруашылық жүргізуді субъектілердің қаржысы.
Материалдық өндіріс саласында Материалдық емес өндіріс саласында
1) алғашқы табыстардың құрылуымен, материалдық өндірістің шаруашылық бөлімшерінде ішкі
2) айырбас жүргізбейтін, қайта бөлу сипатына ие шаруашылық жүргізуші
3) шаруашылық жүргізуші субъектілер мен сақтандыру ұйымдарының арасында сақтандыру
4) шаруашылық жүргізуші субъект және банк арасындағы ссуда алуға,
5) орталықтандырылған қорларды құру және пайдалануға байланысты шаруашылық жүргізуші
6) шаруашылық жұргізуші субъект және басқарудың жоғарғы құрылымы арасындағы
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылары қаржылық жүйенің саласы ретінде қоғам
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржыларының шеңберінде материалдық, еңбек және қаржылық
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының құрамына мыналар кіреді:
1) Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық есеп негізінде жұмыс
Коммерциялық есптің ерекшеліктері:
шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржылық тәуелсіздікке ие;
қаржылық қатынастар мемлекет тарапындағы ұсақ бекітулерден тәуелсіз;
қаржы қатынастарының субъектілері жұмыстың нақты нәтижелері мен міндеттемелері өз
коммерциялық есеп жағдайында шаруашылық жүргізуші субъекті банктермен, сақтандыру ұйымдарымен
2) Коммерциялы емес салдағы қаржылар. Коммерциялық емес қызмет
Қаржыландыруға төмендегідей ресурстар пайдаланылады:
бюджеттік қаражаттар;
бюджеттен тыс мемлекеттік қорлар;
халықың қаражаттары;
әр түрлі коммерциялық құрылымдардың ақшалай аударымдары;
келісім-шартқа сәйкес орындалған қызмет пен жұмысқа төленген қаражаттар;
өнімді өткізуден түскен табыс, мәдени шараларға билеттерді сатудан түскен
мүлікті жалға беруден түскен табыс;
мамандарды дайындаудан (қайта даярдаудан, біліктілігін көтеруден, т.б.) түскен табыс.
Өндірістік емес салаға, сондай-ақ, мыналар кіреді:
қоғамдық қаржылар, оның ішінде кәсіподақ ұйымдарының қаржылары;
саяси және қоғамдық қозғалыстар қаржылары;
арнайы мақсатты қорлардың қаржылары;
қайырымдылық қорлардың қаржылары.
Қоғамдық бірлестіктер – мүдделерінің ортақтығы негізінде азаматтардың ерікті бірігуі
Қоғамдық ұйымдар қаржыларының экономикалық мазмұны ақшалай қатынастардың төмендегідей топтары
әр түрлі жарналарды төлеу, материалдық көмек көрсетуге байланысты қоғамдық
қоғамдық ұйымдар қорларына жіберілетін ерікті жарналарға байланысты қоғамдық ұйымдардың
мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану бойынша қоғамдық ұйымдардың
қоғамдық ұйымдардың төменгі және жоғарғы құрылымдар арсындағы ақшалай қатынастары;
қоғамдық ұйымдар және өндірістік шаруашылық құрылымдар арасындағы ақшалай қатынастар.
Коммерциялық емес мекемелердір қаржы шаруашылақ қызметі қаржылық реурстарды пайдананудың
1.8 Қазқстан Республикасының қаржы қатынастары.
Қазақстан Республикасында макро- және микроэкономиканың қаржы жүйесін реттеліп отыратын
Бүгін де Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы қаржы қатынастарының біршама
мемлекеттің бюджет жүйесі;
арнаулы бюджеттен тыс қорлар;
мемлекеттік несие;
жергілікті қаржы;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы;
халықтың қаржысы.
Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлігі жапымемлекеттік, яғни орталықтандырылған қаржыларға
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамы болып табылады.
Жалпы, қаржылардың бүкіл құрамы екі ірілендірілген бөлікке біріктіріледі:
мемлекеттік және муниципалдық қаржы;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы.
Мемлекеттің қаржысы қаржы ресурстарының орталықтандырылған қорын жасаудың экономикалық нысаны
Несие қатынастарының қаржы қатынастарынан айырмашылығы болғанымен мемлекеттік несие қаржы
Қаржы қатынастары сфераларының әрқайсысының ішінде буындар бөлінеді, оның үстіне
Қаржы жүйесінің әр буыны өз кезегінде буыншаларға(ондағы қаржының өзара
Мемлекеттердің көпшілігінде қаржы жүйесін құрудың қағидаты – фискалдық (қазыналық)
Қаржы жүйесінің функциялық құрылысы мынадай негізгі қағидаттарды қанағаттандыруды тиіс:
біріншіден, қаржы жүйесінің жеке алынған әрбір буыны ақша қатынастарының
екіншіден, тұтастай алынған қаржы жүйесі әрбір нақты сәтте объективті
Қаржы жүйесін құрудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
Қаржы жүйесін ұйымдастыруға централизм мен демократизмнің үйлесуі. Мемлекеттік қаржы
Бұл қағидат жергілікті қаржы ограндарының тиісті жергілікті әкімшілікке және
Салалық қаржыларды басқарудағы дамократиялық негіз шаруашылық жүргізуші органдарға капипалды
Кәсіпкерлік секторда қаржы дербестігі неғұрлым толық көрінеді: оның қатысушылары
Ұлттық және аймақтық мүдделерді сақтау. Аймақтарды дамытудың әлеуметтік жағынан
1.8Қаржы жүйесінің қағидаттары.
Қаржы жүйесі бірлігінің қағидаты орталық қаржы органдары арқылы мемлекеттің
Қаржы жүйесінің жеке құрамды элементтерінің функциялық арналымының қағидаты қаржының
Бюджеттен тыс қорлардың (ресурстардың) мақсатты міндеттерін тиісті аппараттар анықтайды
Ұлттық шаруашылықты басқарудың сатылас қағидаты жоғары органдар (министрліктер, ведомстволар,
Қазіргі кезе қаржы жүйесі терең өзгерістерге ұшырап, қайта құрылуда.
Нарықтық қатынастарға көшу барысында қаржы жүйесінің ролі мен маңызы
Қаржы және ең алдымен бюджет жүйесі жалпы ішкі өнімнің
Қоғамда істің жайы қаржы ахуалымен анықталады, сондықтан тұрақтану мен
Сыртқы экономикалық қызметті жандандыру, ішкі өндіріс есебінен тұтыну рыногын
ҚОРЫТЫНДЫ
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану – бұл белгілі бір нәтижеге
Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелерді орындауға және
Қаржыларды ұйымдастыру қағидалары келесілер болып табылады: коммерциялық-шаруашылық есеп, жоспарлылық,
Кәсіпорыннның сәтті қызметі қаржылық ресурстарды тиімді пайдала-нусыз мүмкін емес.
- кәсіпорынның бәсекелестік жағдайда өмір сүруі;
- банкроттықтан және ірі қаржылық сәтсіздіктен қашу;
- бәсекелестермен күресте көшбасшылық;
- кәсіпорынның нарықтық құнын жоғарылату;
- кәсіпорынның экономикалық потенциал өсімінің қолайлы қарқыны;
- өндіріс пен өткізу көлемдерінің өсімі;
- табысты жоғарылату;
- шығындарды төмендету;
- рентабельді қызметті қамтамасыз ету және т.б.
Ақшалай қаражаттарға қорларды басқару теориясында жасалған және ақшалай қаражаттар
Қаржы ресурстарын қолданудың тиімділігін жоғарылатудың маңызды құралдарының тағы біреуі
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бейнелейтін көрсеткіштер ішінде өтімділік коэффициентінің маңыздылығы
Рентабельділікті талдау үшін үш және бес факторлық модельдер қолданылады.
Капитал рентабельділігіне әсер етуші факторларды анықтауда бес факторлы модельді
Рентабельділіктің факторлы модельдері кәсіпорынның қаржылық жағдайы көрсеткіштері мен қаржылық
Қаржылық стратегия – бұл кәсіпорынды ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету
Қаржылық стратегия жасау қадамдары келесі кезеңдерден құралады: дайындық кезеңі;
Қаржылық болжамдау – қаржылық жоспарлаудың негізгі элементі. Қаржылық болжамдаудың
Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын құру, оның ішінде болжамды баланс жасау
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030» Біздің Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі
2 Назарбаев Н.Ә. Президентіміздің Қазақстан халықына Жолдауы «Жаңа әлемдегі
3 Ілиясов Қ. Қ, Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. Алматы,
4 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы/Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов
5 О.Н. Лихачева. Финансовое планирование на предприятии. Москва, 2005
6 Ақпарат көзі - www.temakosan.net интернет сайты
7 Нарықтық экономикадағы қаржы менеджментінің маңызы және қажеттілігі//Экономика негіздері.
8 Есенова Г.Ж. Управление финансовыми ресурсами.//Қаржы-қаражат 2007 - №2
9 С.В. Большаков. Финансы предприятий. Теория и практика. Учебник:
10 Финансы предприятий: Учебник для вузов/ под ред. Н.В.
11 Кожахметова М. Финансовый контроль как метод управления финансами//
12 Жұмағазиева А. Кәсіпорындағы экономикалық билік жүйесі және құрылым
13 Масалимов С.Ж., Зиядин С.Т., Қаржылық менеджмент: Оқу құралы.
14 Леонтьев В.Е., Бочаров В. В., Радковская Н. П.
15 Ковалев В.В. Финансовый анализ. Издание второе. Москва. «Финансы