Жоспар
І. Кіріспе..............................................................................................
ІІ. Негізгі бөлім
2.1Тарихқа тағзым..........................................................
2.2.Шешендік сөз – ауыз әдебиетінің қайнар бұлағы ......................
2.3. Ұлылар ұлағаты..........................................................
2.4. Шешендік өнер және көркем әдебиет
2.5. Шешендік сөздер...........................................................
ІІІ. Қорытынды.................................................................
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..............................................
І. Кіріспе
Қазақтың халық поэзиясы ерте заманда –ақ шыққан. Оның
Есте жоқ ескі заманда естілетін ертегілерден бастап шешендік
Халықтың рухани-мәдени өміріндегі ең
Әдеби мұраның қайсысында болса да шешендік сөздер ұзақ
ақыл-ой мұрасының да қайнар көзі». Шешендік сөздер сол
болған өзгеріс, құбылыстарды байқап, айтылған халық ойының жемісі.
Шешендік өнер-ақындық, жазушылық сияқты қадірлі өнер. Бұл өнерді
Қазақтың шешендік- ақылдық,жазушылық сияқты қадірлі өнер.Бұл өнерді
жасаушы да, оны шығарушы да халық.Олай болса
ІІ.Негізгі бөлім
2.1. Тарихқа тағзым
Қазақтың шешендік-тапқырлық сөздерінің алғашқы қағазға
түскен нұсқаларын Ш.Уалихановтың, В.Радловтың, Ә.Диваевтың т.б.қолжазбаларынан кейбір мерзімдік
Жиырмасыншы ғасырдың қырқыншы жылдарында қазақтың
шешендік сөздерін арнайы зерттеп , бұл жөнінде ғылыми
Шешендік сөздерді талдауда , оны мазмұнына қарай шартты
Шешендік арнау сөздер
Белгілі бір адамға арнай айтылған сәлем , сын
Арнау сөздердің бір парасы – шешендік сын. Қазақ
екен»,- деп жылқыға айтылатын сөздер шешендік сынның үлгісі
Түйе үстінде туып, ат жалында өскен малшы, аңшы
қозыға қарап қоралы қойдан енесін тауып салатын, жоғалған
Сөздің қисыны мен дәлеліне қарап халықтың даналығы мен
Жер мен малға ғана емес, адамға айтылатын сындар
Қыпшақ еліне аты шыққан бір қарияны бір байдың
Ілімнің бар екен ,жаным,
Білімнің әлде қандай?!
Қағуың бар екен, жаным,
Халыққа жағуың әлде қандай?!
Айлаң бар екен, жаным,
Халқыңа пайдаң әлде қандай?!
Жорғалығың бар екен, жаным,
Халқыңа қорғандығың әлде қандай?!
Заттығың бар екен, жаным,
Халқыңа қымбаттығың әлде қандай?!
дей отырып, көпті көрген қария жаңағы жігіттің білімділігін,
халқы үшін пайдаланса, ол елінің ырысы, ол ақыл-айласын
Алғаның жақсы болса, абыройыңның тұрағы,
Атың жақсы болса, дүниенің пырағы,
Балаң жақсы болса екі көзіңнің шам-шырағы-
деп келесі ұрпақты қара басы үшін емес, халқы
Сөзге шебер-шешен адамдар ауызекі арнап сәлемдескенде, сырттан хабарласқанда
Арғын Мұнасып батыр кедей екен. Бір күні есік
- Түзге шықсам батырмын,
Үйге келсем қатынмын.
Қатын ауру, бала жас,
Тары түйіп жатырмын.
Менің атым Мұнасып,
Жүрем десең жол ашық.
Түсем десең үй мынау,
Алдыңдағы лашық.
Атадан қалған кедейлік,
Келе жатыр ұласып,-
дейді.Халық Мұнасыптай батырдың үйдегі ісін жастарға үлгі
етеді. Далада айбынды батыр, азушы шешен болсаң да
Шабытты ақын, шалымды шешендер ел арасын ығыр қылған
Сайып келгенде, адал мен адам арасындағытікелей қарым-
қатынасты көрсететін тапқырлық сөздерді шешендік арнау дейміз. Халықтың
Шешендік толғау сөздер.
Шешендік арнау адамдар арасындағы қарым-қатынас пен көңіл күйін
Шешендік толғауды: 1.Шешендік нақыл
2.Шешендік мақал
3.Шешендік мысал
4.Шешендік жұмбақ
5.Шешендік жауап
деп беске бөлуге болады.
Шешендік нақыл халықтың үрім-бұтағына, жеткіншек ұрпағына
қалдырған өсиеті, үлгі-өнегесі. Сондай өсиеттердің бірінде:
- Қара жерді жамандама,
Кіретұғын көріңді.
Қауым жұртты жамандама,
Көп табады мініңді.
Білгендерді жамандама,
Басшы болған піріңді,-
делінеді. Бұл сөзде туған жеріңді, туған еліңді сүйе
Халықтың шешендік толғауларында жұмысың өнімді, өмірің көңілді болсын
Әйеліңмен дос бол – үйіңе береке кіреді,
Азаматпен дос бол – адамшылығыңды біледі.
Білімдімен дос бол – тарыққанда ақыл береді.
Халық әйелің мен балаңның ар-намысын құрметтей біл дейді.
Қатынды теппе аяқпен,
Баланы ұрма таяқпен.
Қатынды тепсең – сағы сынар,
Баланы ұрсаң – бағы сынар.
Қатын ашынса қатты айтар,
Бала ашуланса бетін қайтар,-
деп көпті көрген көне қарттар өз басынан өткен
кейінгілер қайталамасын дейді.
Көп адамда кездесетін бір кемшілік – малға, басқа
Малым бар деп мақтанба,
Боран соқса қайтесің!
Басым бар деп мақтанба,
Ажал соқса қайтесің!
Тілім бар деп мақтанба,
Тіл байланса қайтесің!
Бағым бар деп мақтанба,
Сорға айналса қайтесің!
Ақылдан артық хандық жоқ,
Жомарттан артық нарлық жоқ, -
деп кейінгілерге ақыл айтады. «Байлық мұрат емес, жоқтық
Біреуден алсаң аманат
Берсең жақсы – саламат.
Жанжал қылсаң бақ кетер,
Ақыры қалар жаманат, -
деп әркімді әділдікке үйретеді.
2.2. Шешендік сөз – ауыз әдебиетінің қайнар бұлағы.
Адамның күні адаммен. Адамдар арасындағы қалыпты мәмілені бұзатын
жүзділік, екі сөзділік.
Көңіл таза болмаса,
Көз тазасы не керек.
Денең таза болмаса,
Тіл тазасы не керек, -
деген нақыл адалдықты, шыншылдықты мадақтайды.
Халықтың дүниеге көзқарасын, жас қауымға айтар моральдық аманатын
Өнер алды – қызыл тіл
Қызыл тілін безеніп,
Шешен жігіт дауда ойнар.
Ақ балтырын түрініп,
Балуан жігіт пайда ойнар.
Баданасын киіп ап,
Бар қайратын жиып ап,
Жасыл туын көтеріп,
Шашақты найза қолға алып,
Батыр жігіт жауда ойнар.
Дастарханын кең салып,
Жомарт жігіт күнде ойнар.
Баданасын кие алмай,
Жауға батыл тие алмай.
Бедірей-бетбақ үйде ойнар,-
деген шешендік мақалда халық «жақсы» деген мынадай,
Қас жақсының белгісі - әрі мырза, әрі құл,
Қас жаманның белгісі - өз үйінде өзі пұл,-
деген сөз үйде де, түзде де жұмысқа
сөздерді көптеп мысалға келтіруге болады.
Мақалдап, мысқылдап сөйлеу шешендік- тапқырлық сөздердің қай-қайсысына болса
Ата-ананың қадірін
Балалы болып байқадым
Ағайынның қадірін
Қаралы болып байқадым
Жанашырдың қадірін
Жаралы болып байқадым.-
деген мысалда бір кісінің басынан кешкен уақиғаны
Шешендік мысалдардың бір қыдыруы жануар-жәндік тіршілігін суреттеу, соларды
Бөксемнің дырдай болуы – құтым көп,
Басымның дырдай болуы – ақылым көп
Белімнің қылдай болуы - қанағатым көп.
Бұл негізінде тапқырлықты көрсететін мысал.
Осы бір мысалдың астарында қанағатшылдықты құптайтын тәлім-тәрбие берерлік
Толғау сөздердің бір түрі шешендік жұмбақ. Қазақ қашаннан
Бір қыз бен жігіт жолаушылап келе жатып жол
-Бәрекелді қыздың мінген жорғасына,
Бұл қызды ерткен жігіттің жолы болмасын ба?-
дейді.
Сонда қыз атының басын тежеп:
- Ей, есі кеткен есер қойшы
Менің шешемнің шешесі
бұл жігіттің қайын енесі,
сонда біздер несі?
деп жүріп кетіпті.
«Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі » дегендей әкесі
Алайда шешендік жұмбақ әзіл-ермек үшін, немесе тек ойландыру
Кеңесті бірінші бастаған шешен көлге қарап отырып:
Алар ма еді мына көлдің қазын атып?- дейді.
Оғың суға түспесе жазым атып, - дейді екіншісі.
Құтылмастай пәлеге қалып жүрмейік,
Суға түскен перінің қызын атып, - дейді үшіншісі.
Осы үш ауыз сөзбен бұл талас бітіп, елшіні
Шешендік толғаудың бір мол тармағы – шешендік жауап.
соған жауап іздеген.
Бір хан билеріне: «Бұл дүниеде не өлмейді?» -
Ағын судың өлгені -
Аязды мұз боп қатқаны.
Асқар таудың өлгені –
Басын бұлттың жапқаны
Ай мен күннің өлгені –
Еңкейіп барып батқаны.
Қара жердің өлгені –
Қар астында жатқаны.
Ажал деген атқан оқ,
Одан ешкім құтылмайды.
Бір алланың қақпаны.
Дүниеде не өлмейді?
- Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді, -дейді.
Үш арсыз, үш ғайып, үш жетім болады дейді,
Оты жоқ жер жетім,
Басшысыз ел жетім,
Елінен ауған ер жетім,
Тыңдаушысыз сөз жетім,
Жоқтаушысыз қыз жетім,- депті.
Сұрау –жауап түрінде жиі айтылатын:
Жол анасы –тұяқ,
Сөз анасы –құлақ,
Су анасы –бұлақ,-
дейтін сөздер тек шешендік пен тапқырлықты ғана емес,логикалық
Сөйтіп шешендік толғау, негізінде, көп жасаған халықтың көрген
мол, жанрлық ерекшелігі өзгеше шешендік сөздер болып табылады.
Шешендік дау сөздер
Шешендік дау – қазақ қауымының заттық және рухани
Шешендік дауларды мазмұнына қарай жер дауы, жесір дауы
Орта жүз Момын деген атаның жүз жылқысын найманның
Қысырында бермесең,
Буазында берерсің.
Арығында бермесең,
Семізінде берерсің.
Өз алдыңда бермесең,
Өнерімді көрерсің.- деп тепсініп тұрып кетеді.
Сонда мына бала бізді құтқармас деп Найманның ұрылары
мойнына қосақ, құйрығына тіркеу қосып малын қайырады.
Шешендік сөздердің шеберлігі, құндылығы сөз сайысында, алқа топтың
Жалпы қауым,кейде жеке адамдар атынан айтылатын ақылды, аталы
Мұндай даулы тартысқа түсушілер сөзуар даугерлер мен оған
Одан билер сөзінің бір айырмашылығы сөзді жұмбақтап, астарлап
Шешендік сөздер,көбінесе,түсінік сөзбен басталады.Түсінік сөзде айтылмас шешендік сөздің
кейін немесе сонымен аралас айтылады.Шешендік сөздің тілі көркем,мағнасы
Шешендік сөздерді құрылысына қарай термелі сөз,пернелі сөз деп
Негізінде өлең-әнмен,жыр-әуенмен айтуға келеді.Ал шешендік терме әнге салып,әуенге
мәнділігіне, дәлділігіне қарай іріктеп, сұрыптап алумен
Қамқа тонның тозғанын
Көп жасаған қарт білер,
Ағайынның озғанын
Қарындас білмес, жат білер.
Артқы қастың батқанын
Қаптал білмес, ат білер!
деген толғау оған дәлел.
Көркем қара сөзбен айтылатын шешендік сөздерді пернелі сөз
Шешен кісі желдіре-жеделдете сөйлеп отырғанда пернелі сөз бірде
« Ағайын-жұрттың бар болсаң-көре алмайды, жоқ болсаң-бөліп
ежіктеліп жатпайды, түйінді пікір, тұжырымды сөзбен
Термелі сөзге де, пернелі сөзге де ортақ жалпы
Бірақ шешендік сөз қысқа болғанымен мақал-мәтел емес, бір
сөздер. Бұл қасиет шешендік сөзге сенім туғызады.Өмірге үйлес
келу, тыңдаушыны иландыра білу ауыз әдебиеті үшін де,
Шешендік сөздердің құндылығы тек шындығында емес, ойының тапқырлығында
2.3 Ұлылар ұлағаты
Ұлтының ұлы мұраттары мен
көнермейді, көктемдей қартаймайды.
Қазақ халқының ежелгі рухани
қалдырады.
Төле би – қазақ халқының
Төле би Орта жүздің
Төленің басшылық, шешендік дарыны
шұбырынды, Алқакөл сұламаға» ұшыратқан
Ел аузында Төле би
Аңыз әңгімелерге қарағанда Төле
Келесі бір аңызда Төлде
Төле би шідер ұрлап
Төле би қазақтың алғашқы
Төле бидің даналығы, шешендік сөздері,
Төле би жас кезінде Әнет
болып қоймай, қазақтың белгілі хандары
Мен көргенде, Абылай,
Тұрымтайдай ұл едің,
Түркістанда жүр едің,
Үйсін Төле бидің
Түйесін баққан құл едің...—дейді.
Шындығында Төле би Абылайды құл
келіп паналаған. Төле би
Төле би артына аталы
Ұлттың сана мен тілінің, рухы
--Үш жүздің қай батырына
-- Мен өзімнен бұрын болған екі кісіге
босатып алды. Қазыбек Қалданға барып өтініп
Қаздауысты Қазыбек Жоңғария хандығына елшілік,
мәмілегерлік жолмен үш рет барған. Бұған ел
Қазақ елшілері күшін жинап, сергіп,
- Иә, қазақтар, неменеге келдіңдер,
Қазақ елшілерінің басшысы Тайкелтір би:
Өгізді өлеңге байладық,
өрлікті төменге байладық
Алдияр тақсыр алдыңа келдік,
Берсең алдық, бермесең қалдық.
Сөзді өзіңе салдық, - деп
сөзін сыпайы қайырған екен. Оның
Ерден ердің несі артық,
Ептестірген сөзі артық.
Малдан малдың несі артық,
Бір-ақ асым еті артық.
Жерден жердің несі артық,
Бір-ақ уыс шөбі артық.
Міндетіне алған сөзден шегінген
Аштан өлген аюдың өзі артық,--
деп, бурадай буырқанып, қаһарын төге
- Біз қазақ деген мал
келгенбіз. Қазақ, қалмақ баласы, табысқалы келгенбіз. Танымайтын
- Балам, атың кім?—дейді.
- Атым—Қазыбек, әкем—Келдібек би. Ұлтым—қазақ, руым—қаракесек,--деп жауап беріпті.
-Ендеше, даусың қаздың даусындай қаңқылдап шығады
Бір орайы келгенде жоңғар ханынан
-Жұдырықтай бала сөйлегенде қан сорпаңыз
- Сөзді өңменіңнен сұққылап тұрып
көріп алайын», - деп тұрады.
Сонымен, екі жақ бітімшілік,
суылдаған жүректері орнына түсіп,
- Уа, жиын топ!
Сонда жоңғар ханы іле-шала:
- Тон дегенің бір тоқтышақтың
Тағы да қазақ пен
- Тіс сынса ауыз
ата жұртына оралуы керек—деп, тұрлаулы
- Міне, жанатыңа жанатым, -
Уыздай жас Қазыбектің тапқырлығы
Қаздауысты Қазыбек би әділдікке,
Әдебиет, өнер тарихында рухани
текті тұлға.
Кесек бітімді кемеңгер, сөзі жібектей
Айыр тілді шешен мен жоңғар
Сонда Қалдан Бошақту:
- Мен неше атамнан
Әйтеке іркілместен:
- Әкең шынжыр балақ,
қорғанымыз еді деп, сіздің
Амалы таусылып, мысы басылып,
шарасыздыққа ұшыраған Қалдан Бошақту:
- Мына астымдағы сымға
- Мұның нағыз
Ел аузында «Әйтеке жарып
ІІІ.Қорытынды
Шешендік сөздердің сырын ашып,
Жақтағанын өсіре, даттағанын өшіре
Алда келе жатқан Исатайға
- Қара тазыдай сылаңдап
- Алдыңда сылаңдап мен
құдай, жерден құмай алар
Шабытты шешн, шолымды жүйрік алқалаған
Қазақ шешендік сөздері қиыннан
Көш бастау қиын емес
Қонатын жерде су бар.
Қол бастау қиын емес, -
Шабатын жерде жау бар.
Шаршы топта сөз бастау қиын,
Шешуін адам таппайтын дау
Шешен кісі өз заманының озат
ауызды, орақ тілді адамдар
Шешендік сөздерді рзат ойшылдар, ділмар
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Адамбаев Б. Шешендік өнер Алматы 1984ж.
Қазақ Әдебиетінің тарихы І-том. Алматы 1962ж.
Қазақ әдебиетінің тарихы ІІІ-том. Алматы «Ғылым»
Қазақ халқының ауыз әдебиеті 1-кітап Алматы 1972ж.
Шешендік сөздер жинағы Алматы 2000ж.
Қосымша материалдар
1.// Жұлдыз №3 1986.
2.// Қазақ тілі мен әдебиеті №5 2001.
3// Қазақ тілі мен әдебиеті №1 2000.
Валиханов Ч.Ч. Собр. Соч. Т. 1. С. 506;
Кенжебаев Б. Абылай туралы жыр-аңыздра // Қазақ әдебиетінің
3