ЖОСПАР:
КІРІСПЕ ...............................................................................................................5
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СОТ БИЛІГІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.................................................................... 9
1.1. Сот билігінің ұғымы..................................................................................... 9
1.2. Сот билігінің функциялары және оның мәні............................................. 14
ІІ ТАРАУ. СОТ ТӨРЕЛІГІ МЕН СОТ ЖҮЙЕСІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
2.1. Сот төрелігі және оның принциптері ..........................................................20
2.2. Сот жүйесінің мазмұны ................................................................................22
2.3. Әділсоттың конституциялық принциптері .................................................37
ҚОРЫТЫНДЫ ......................................................................................................44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.................................................... 47
Кіріспе
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
Осы Конституциялық тұжырымға орай мемлекеттік биліктің барлық институттарының үйлесімді
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан халқына арналған
Сондықтан да Қазақстан мемлекеттігінің қазіргі қалыптасуы, дамуы және жетілуі
Демек, тәуелсіздікке қол жеткізген егеменді Қазақстандағы сот құрылысы сотта
Дипломдық жұмыстың басты мақсаттары:
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биіктің бір саласы – сот тармақтарының
Сот төрелігі принциптерін жүзеге асыруды дамыту жөіндегі ұсыныстар мен
Мемлекеттік билік мақсат болып табылатын адам мен азаматтың конституциялық
Жұмыста зерттеліп отырған мәселелер негізінде сот билігі конституциялық-құқықтық жағынан
Осы жұмыс шеңберінде жоғарыда аталған мәселелерді зерттеудің басты
Сот жүйесі органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінің конституциялық-құқықтық негіздеріне талдау
Сот құрылысы, сотта іс жүргізу, сот төрелігі принциптерін жүзеге
Аймақтық, төрелік соттард қайта қалпына келтіру туралы айтлып, жазылып
кейбір сот сатыларының судьяларын сайлау жолымен тағайындау тәжірибелерін қайтадан
сот төрелігі принциптерін онан әрі дамыту мақсатында қоғамдық
мемлекеттік биліктің заң және сот билігі тармақтарының арасындағы өзара
мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтарының арасындағы өзара қарым-қатынастардың
сот жүйесінің дамуына және жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен қарым-қатынасына
Осы жұмысты жазу кезінде көптеген арнаулы ғылыми, ғылыми-көпшілік әдебиеттер,
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СОТ БИЛІГІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Сот билігінің ұғымы
Қазақстан Республикасында сот билігі мемлекеттік билік тармақтарының бірі болып
Президентке облыстық және оларға теңестірілген соттардың төрағаларын тағайындау бойынша
Мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде сот билігінде біртұтас мемлекет
Биліктің ерекше тармағы реінде сот билігінде белгілі бір өзіндік
Сот билігінің маңызды өзіндік белгісі оның айрықшалығы болып табылады.
Даулы мәселелер тек сот арқылы шешіледі. Өз бетімен, заңдар
Сот билігінің басқа бір өзіндік белгісі оның өкілеттіктерін асырудың
Сот билігінің елеулі бір нысаны мемлекеттік қызметкерлердің ерекше санаты
Судьялардың қызмет рижимінің ерекшеліктері олардың тәуелсіздігі және тек Конституция
Сенімді соттар туралы ерекше айту керек. 1998 жылғы қазанда
Сот билігінің өзіндік бір нышаны оның қызметін іштен бақылаудың
Соттарды прокурорлық қадағалауға келетін болсақ, ол әкімшіл-әміршіл жүйенің қалдығы
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің біртұтас құрлысын ескерумен ерекше сот
Қазақстанның сот жүйесі азаматтық, қылмыстық, шаруашылық және әкімшілік істерді
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясының 3-бабы мемлекеттік
Сот билігі деп – соттар жүзеге асыратын адамдардың мінез-құлқына
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және оның
Соттар шешімдерінің үкімдері мен өзге де қаулыларының республиканың бүкіл
1.2. Сот билігінің функциялары және оның мәні
Қазақстан Республикасындағы сот билігінің құқықтық негіздері Конституцияда бекітілген маңызды
Қазақстандағы сот билігі заң шығарушы немесе атқарушы билік тармақтарын
Қазақстан Республикасының Конституциясында егер, сот қолдануға жататын қандай да
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын
Конституция қорғайтын, демек сот органдары қызметінің саласына жататын мемлекеттің
Біріншіден, соттар мемлекет қызметінің қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық,
Екіншіден, соттар Республиканың егемендігін қорғауға тиіс. Егемендік ішкі және
Үшіншіден, мемлекеттік органдарда саяси партиялар ұйымдарын құруға жол берілмейді.
Төртіншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік меншік пен жеке меншік
Бесіншіден, Конституцияда мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және
Алтыншыдан, Конституция белгілеген Республиканың біртұтастығы, президенттік басқару нысаны өзгертіле
Сонымен, Қазақстан Республикасының Конституциясы жекелеген мемлекеттік органдар мен қоғамдық
Сот билігінің маңызды, тіпті басты функциясы – әділ сотты
Кейбір зерттеушілердің сот билігінің азаматтардың Конституцияның және өзге де
Конституциялық Кеңес Қазақ КСР Кодексінің жауапкершілікке тартылатын тұлғаның істі
ІІ ТАРАУ. СОТ ТӨРЕЛІГІ МЕН СОТ ЖҮЙЕСІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
2.1. Сот төрелігі және оның принциптері
Құқық қорғау қызметінің жүйесінде сот төрелігі орталық орын алады.
Сот төрелігі конституциялық принциптерге сот қызметін ұйымдастырудың және
Оған құқық қорғау қызметіінің барлық жалпы принциптері жатады. Бұған
Сот төрелігін тек сот қана жүзеге асыра алады (ҚРның
Судья сот төрелігін жүзеге асыру кезінде туәелсіз және Конституция
Сот төрелігі таптардың тартысы және тең құқықтылығы негізінде жүзеге
Қылмыстық істер бойынша да, азаматтық істер бойынша да сот
Барлық мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар, лауазымды адамдар мен
Сот төрелігін жүзеге асыруда судья мынадай актілерді басшылыққа алады:
Сот төрелігінің кінәсіздік президумпциясы принципін ерекше атап өткен жөн.
2.2. Сот жүйесінің мазмұны
Қазақстан Республикасы Президенті 1995 жылғы 20 желтоқсанда
Қазақстан Республикасы сот жүйесі конституцияға және аталмыш конституциялық заңға
Конституцияда, «Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» конституциялық заңда,
Сот билігі заңдарда белгіленген, барлық соттар үшін біртұтас сот
Барлық соттар Конституцияның 4-бабында айтылатын Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқығын
Конституция және «Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» конституциялық
Заңды күшіне енген сот кесімдері (шешімдер, үкімдер, т.б.) республиканың
Барлық соттар тек республикалық бюджеттен қаржыландырылады. Бұл бір жағына
Аудандық және оларға теңестірілген соттар жергілікті соттарға жатады.
Аудандық сот төрағадан және судьялардан тұрады. Егер штат бойынша
Аудандық сот бірінші инстанция соты болып табылады және оған
Облыстық соттар да сондай-ақ жергілікті соттарға жатады. Облыстық соттраға
Облыстық сот төрағадан, алқа төрағаларынан және судьялардан тұрады. Облыстық
Заңда облыстық сот екніші инстанция соты болып табылады деп
Жоғарыда айтылғандай, облыстық соттың жанында органдары – облыстық соттың
Облыстық соттың төрағасы мен алқалардың төрағаларына ерекше өкілеттік беріледі.
Алқа төрағалары да сондай-ақ судьяның және алқаның жұмысын ұйымдастырушылық
Облыстық соттың жанында негізінен ұйымдастырушлық сипаттағы ерекше өкілеттіктер берілген
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты жалпы құзырлы соттардың қарауына жататын
Заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты келесі функцияларды жүзеге
Жоғарғы Сот сот практикасын зерделейді және оны жалпыландыру
Жоғарғы Сот Төрағадан, алқа төрағаларынан және судьялардан тұрады. Жоғарғы
Қадағалау алқасы жыл сайын пленарлық отырыста судьялардың жалпы
Заң Жоғарғы Соттың Төрағасына және алқа төрағаларына белгілі бір
Алқа төрағалары судьялардың функцияларын атқарады. Сонымен қатар олар ұйымдастырушылық
Пленарлық отырыстың мүшелері Жоғарғы Соттың Төрағасы, алқа төрағалары,
«Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы»
Мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттарға оларға қолданыстағы заңнамның тиісті
Қазақстан Республикасы Конституциясында судьялардың құқықтық мәртебесін айқындайтын бір қатар
- Судьялардың Конституция мен заңдар қорғайтын тәуелсіздігі;
- судьялардың қол сұғылмаушылығы (иммунитет); - судьялар үшін сасяси,
- судья лауазымының негізгі қызметінің және жұмысының кейбір түрлерімен
- судьялардың материалдық тұрғын үймен қамтамасыздығы;
- судьялардың тағайындалмалығы (сайланбалығы);
- судьялар заң қолданған кезде басшылыққа алуға тиіс
Конституциялық қағидаларға орай, Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы
Барлық соттардың судьялары біртұтас мәртебеге ие және өзара тек
Судьялардың құқықтық жағдайының маңызды элементі олардың орын ауыстырмаушылығы болып
Судьялар тәуелсіз және тек Конституция мен заңға бағынады. Судьяның
Судьялардың тәуелсіздігі оның қарастырылған немесе өндірістегі сот істерінің мәні
Заң судьяның тәуелсіздігінің кепілдіктерін белгідейді. Ол заңи,
1) әділ сотты жүзеге асыру рәсімінен көрінеді. Ол
2) әділ сотты атқару бойынша судьяның қызметіне килігуді жүзеге
3) Судьяның қол сұғылмаушылығынан көрінеді. Консттуцияның 79-бабына сәйкес судьяны
4) Конституцияда және «Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы»
Ұйымдық кепілдіктер судьяның лаузымына кандидаттар іріктеудің ерекше тәртібін
Жоғарғы Соттың Төрағасынан, Жоғарғы Соттың алқа төрағалары мен судьяларынан,
Заң жоғарыда аталған Конституция қағидаларына байланысты қабылданған және оларды
Адандық және оларға теңестірілген соттардың төрағалары мен судьяларының бос
Судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету.
Әділет біліктілік алқасы төмендегідей қалыптастырылады: төрағаны Президент тағайындайды; Мәжіліс
Заң алқа мүшелігіне кандидаттарға қойылатын талаптарды айқындайды. Олрадың юриспруденция
аудандық немесе оларға теңестірілген соттардың, сондай-ақ жоғарғ тұрған соттардың
судьяның лауазымын басуға біліктілік емтиханын тапсырған адамдарды есепке алуды
аудандық немесе оларға теңестірілген соттың судьясының және төрағасының қызметтен
Заңда Әділет біліктілік алқасы төрағасының, хатшысының өкілеттіктері және
Әділет біліктілік алқасы өзінің отырыстарын кем дегенде бір жылда
Заң біліктілік емтихандарын жүргізу тәртібін көздейді. Біліктілік емтихандарын қабылдау
«Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Заңда аудандық соттың
Облыстық соттың судьясының бос лауазымына кандидатты іріктеуді Жоғарғы Сот
Материалдық кепілдіктер судьяларғ мемлекеттің есебінен олардың мәртебесін нашарлатуға тыйым
Судьяларды баспанамен қамтамасыз ету де сондай-ақ республикалық бюджеттің есебінен
2.3. Әділсоттың конституциялық принциптері
Қазақстан Республикасының Конституциясында судьялар заңды қолданған кезде төмендегі
Адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша
Бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қатадан қылмыстық немесе
Өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды.
Әркімнің де сотта әркім өз сөзінің тыңдалуына құқылы. Конституциялық
Конституция белгілі бір жағдайларда заңдардың кері күші жоқ деп
Айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес. Бұл принцип кінәсіздік
Адам өз - өзіне қарсы көрсетуге міндетті емес екені
Адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының пайдасына
Заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңдық күші болмайтындығы конституциялық принцип
Конституция қылмыстық заңды ұқсастығына қарй қолдануға жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында қолданыстағы құқыққа Республиканың Жоғарғы Сотының нормативтік
Сот істерінің материалдары мен заңдарды және өзге де нормативтік
Жоғарғы Сот Пленум нормативтік жәгне нормативтік емес қаулылар қабылдайды.
Біріншіден, Жоғарғы Соттың нормативтік актілерін қабылдау көзі болып
Екіншіден, Жоғарғы Сот соттар қолданатын құқықтық нормаларға түсініктемелер береді.
Үшіншіден, нормативтік қаулылардың ерекшелігі олардың тек соттарға арналғандығы
Бұл жерде мынадай сұрақтың тууы әбден орынды: құқық нормасын
Бұл сұраққа құқықтық норма мазмұнының неғұрлым анық белгілемесі берілетін
Жоғарғы Сот Пленумының 1995 жылғы 22 желтоқсандағы «Бопсалау туралы
Баяндалғаннан төмендегідей қорытындылар шығаруға болады:
Жоғарғы Сот Пленумының нормативтік қаулысы жаңа құқықтық қағида
Ол осы ұқсастық қағидадан соттарға түсінікті болуы және дұрс
Осындай түсіндіру соттар үшін жалпыға ортақ және міндетті сипатқа
Жоғарғы Сот Пленумының нормативтік қаулылар қабылдауының нәтижесінде қолданыстағы құқық
Қорытынды
Сот билігінің қызметі барлық кезде, біріншіден, конституциялық реттеудің аса
Сот органдарының негізгі міндеті, белгілі болғанындай, сот төрелігі
Соттар сот төрелігін жүзеге асыру арқылы, сөзсіз, заңды және
Парламенттің сот құрылысы және сотта іс жүргізу жүйесін дамытуға
Биліктің заң шығарушы да, сот тармақтары да,біздің пікірімізше, азаматттардың
Билік түрлерінің ара жігін дәл көрсету үшін, атап айтқанда,
Сот құрылысын, сондай-ақ сот төрелігін ұйымдастыру мен жүзеге асырудың
Заңды баянды етілген сот төрелігінің принциптері өзінің нақты жүзеге
Айтылғандарға сүйенсек, мұндай мәселелерді зерттеу мен зерделеу кезінде, ең
Аталған міндеттерге қол жеткізу үшін, біздің пікірімізше, сот төрелігін
Сондықтан да қоғамды одан әрі демократияландыру, заңдылықты нығайту, мемлекеттің,
Тегінде, бұл жерде мынаны атап айтқан жөн: Қазақстан Республикасында
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 ж. (енгізілген өзгертулер
Қазақстан Республикасының «Соттар және судьялардың мәртебесі туралы» конституциялық заңы
Амандыкова С.К. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы. Оқу құралы. Алматы,
Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Алматы «Жеті жарғы»,
Булгакова Д.А. Теория государства и право. Алматы. 1999 г.
Венгеров А.Б. Теория государство и права. Учебник Москва,
Дулатбеков Н.О., С.К.Амандыкова., А.В.Турлаев. Основы государство и права современного
Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы ”Эверо“, 2004
Котов А.Н. Суверенный Казахстан: гражданин, нация, народ. Алматы ”Жеті
Конституционное право. Учебник под ред. В.В.Лазарева. Москва: Новый юрист,
Мишин А.А. Конституционное право зарубежных стран. Учебник. Москва, 2001
Общая теория права и государства под ред. В.В.Лазарева. Москва.
Пильников А.И. Органы конституционной юстиции
Сагындыкова А.Н. Конституционное право Республики Казахстан Алматы ”Білім“, 1999
Сырых В.М. Теория государство и права Учебник
Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы Алматы, 2005 ж.
Сапарғалиев Г., Мухамеджанов Б., Жанузакова Л., Сакиева Р., Правовые
Сапарғалиев Г., Салимбаева Ж. Проблемы конституционной
Теория государства и права
Таужанова Р.Ж. Институт обращения граждан:
Пильников А.И. Органы конституционной юстиции
Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных
Қайырлы күн, қымбатты Мемлекеттік аттестациялық комиссияның мүшелері! Сіздердің назарларыңызға
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
Осы Конституциялық тұжырымға орай мемлекеттік биліктің барлық институттарының үйлесімді
Дипломдық жұмыстың басты мақсаттары:
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биіктің бір саласы – сот тармақтарының
Сот төрелігі принциптерін жүзеге асыруды дамыту жөіндегі ұсыныстар мен
Мемлекеттік билік мақсат болып табылатын адам мен азаматтың конституциялық
Жұмыста зерттеліп отырған мәселелер негізінде сот билігі конституциялық-құқықтық жағынан
Осы жұмыс шеңберінде жоғарыда аталған мәселелерді зерттеудің басты
Сот жүйесі органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінің конституциялық-құқықтық негіздеріне талдау
Сот құрылысы, сотта іс жүргізу, сот төрелігі принциптерін жүзеге
Аймақтық, төрелік соттард қайта қалпына келтіру туралы айтлып, жазылып
кейбір сот сатыларының судьяларын сайлау жолымен тағайындау тәжірибелерін қайтадан
сот төрелігі принциптерін онан әрі дамыту мақсатында қоғамдық
мемлекеттік биліктің заң және сот билігі тармақтарының арасындағы өзара
мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтарының арасындағы өзара қарым-қатынастардың
сот жүйесінің дамуына және жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен қарым-қатынасына
Қазақстан Республикасында сот билігі мемлекеттік билік тармақтарының бірі болып
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және оның
Құқық қорғау қызметінің жүйесінде сот төрелігі орталық орын алады.
Сот төрелігі конституциялық принциптерге сот қызметін ұйымдастырудың және
Қазақстан Республикасы сот жүйесі конституцияға және аталмыш конституциялық заңға
Қазақстан Республикасының Конституциясында судьялар заңды қолданған кезде төмендегі
Адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша
Бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қатадан қылмыстық немесе
Адам өз - өзіне қарсы көрсетуге міндетті емес екені
Адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының пайдасына
Заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңдық күші болмайтындығы конституциялық принцип
Соттар сот төрелігін жүзеге асыру арқылы, сөзсіз, заңды және
Қазақстан Республикасында соттың мемлекеттік билік тармақтарының бірі мәртебесіне ие
ТЫҢДАҒАНДАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ.
51