Қазақстан республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: «Радиодискурсының тілдік ерекшелігі мен стильдік құралдары»
Ғылыми жетекшісі:
Орындаған:
Жоспар
1. Кіріспе
І – тарау. Қазақ әдеби тіл және оның стильдік
ІІ – тарау. Публицистикалық стильдің ерекшелігі.
ІІІ – тарау. Радиодискурсының стильдік, тілдік құралдары.
ІV Қорытынды
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қазіргі заманда телевизия, радионың аудиторияға тигізер
Радио, - телешешендердің сөз саптауы радио қабылдағыш пен телеэкран
Сонымен теле, - радиошешен жай ғана ақпарат тасымалдаушы, хабар
Әрине, қоғамдық пікір қалыптастыру арқылы бұқараға ықпал ету оңай-
Тақырыптың теориялық қолданылымы. Ғұмыр жасы жүздеген жылмен өлшенетін, заман
Ауызша сөздің шебері үнемі өзінің сөйлеу аппаратын жаттықтырып, оның
Дыбыстау (дикция). Дұрыс дыбыстау дегеніміз әр бір дауысты және
Тыныстау. Тыныстау әдетте автоматты, бейсанат түрде жүзеге асады. Ал
Фонациялық тыныстау. Кезінде өкпеден келген ауаны кинетикалық энергиясы артикуляциялық
Дауыстау. Әдетте шет тілін үйренушілерге сөйлеу техникасын меңгертуде дыбыстау
Дауыс диапазоны. Қарапайым түсінігі бойынша әуеннің кеңдігін білдіреді. Диапазон
Дауыс регистірі. Бір дыбыстау механизмінде жасал ған бір
Жұмыстың практикалық қолданылымы. Тілдік бірліктері беолгілі бір стильге негізделіп
Зерттеудің мақсаты. Қазіргі БАҚ тілінің сөз бедері қандай?
Осындай сұраулардың төңірегінде азды көпті сөз сабақтауға болады.
Зерттеудің міндеті. Сөз мәдениеті деген терминдік ұғым тек
Тілдік қатынас ресми ме, бей ресми ме?
Сөздің адресаты кім? Жеке адам ба, көпшілікпе?
Тілдік қатынас бір жақты ма, әлде екі жақты
Міне осы айтылған тілдік емес жайттарға көңіл бөлінсе, тыңдаған
Зерттеудің әдістері. Алға қойған міндеттерді шешу үшін мынадай әдістер
І тарау. Қазақ әдеби тіл және оның стильдік тармақтары.
Әдеби тілдің тарихын баяндамас бұрын «әдеби тіл» деген категорияның
Бірқатар ғалымдар әдеби тіл дегеніміз жалпыхалықтық тілдің өңделіп, қырланған
Зерттеушілердің көпшілігі « әдеби тіл » ұғымы тарихи жағынан
Қазақ тіл білімінде де «әдеби тіл» деген ұғымға тиянақты
Бізде де әдеби тіл статусын жазумен ғана байланыстыру идеясы
М.Балақаев: « Әдеби тіл- жазба тіл. Жазба әдебиет арқылы
Қазақ әдеби тілін біз қазақ халқының ұлт болып қалыптаса
Әдеби тіл дегеннің ең басты белгісі- оның өңделген, сұрыпталған,
Әдеби тіл жайын арнайы сөз еткен М.Әуезов : «
Сөйтіп, әдеби тіл деген категорияны қазақ тіліне қалайша қатыстыруға
« Әдеби тіл » деген ұғым қазақ тілі үшін
Тіл мәдениетінің шын жанашыры, доцент Дариға Тұранқұлова «әдеби тіл»
Әдеби тіл жазба тіл негізінде қалыптасып, орнығып, халық арасына
Жалпы халықтық тілдің де, әдеби тілдің де нормасының негізі
Тіл - адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы.
Тіл қарым-қатынас құралы болып табылса, сөйлеу деп тіл арқылы
Тіл мәдениетінің мақсаты мен міндеті: әдеби тіл нормаларын сақтаумен
Тіл мәдениеті әдеби тілдің даму деңгейімен тығыз байланысты. Бүгінгі
Тілдік норма дегеніміз әдеби деген ұғыммен бірдей деңгейде айтылады.
Тілдік норма алғаш сөз бола бастаған тұста ол
Лексикалық норма. Халық тілінде бар сөздердің көпшілігі көркем әдебиетте
Қазақ әдеби тілінің сөз байлығы жалпы халықтың қасиеті бар
Қазақ тіліндегі сөздік қордағы сан алуан сөздердің әдеби тілге
Әдеби тілдің лексикалық нормасына жатпайтын сөздер мыналар:
1. Диалектизмдер. Диалект деген термин тілде жалпы халықтық, сипат
Әдеби Диалектизм
салдары зарпы
беймаза бейана
2. Профессионализм. Бұған белгілі бір кәсіппен айналысатын адамдардың пайдаланатын
Кейбір кәсіби сөздердің әдеби тілде баламасы болмаса, оларды әдеби
3. Дөрекі, былапыт және жаргон сөздер. Кейбір кісілердің тілінде
Орфоэпиялық норма. Сәздердің жалпыға бірдей қалыпты айтылу нормасын орфоэпия
Қазақ тілі сөздерінің айтылуы мен жазылуы үкімі сай бола
Айтылуы Жазылуы
құлұн құлын
жүрөк жүрек
Орфографиялық норма. Орфография деп белгілі бір тілдегі сөздердің дұрыс
Қазақ тілінің қазіргі орфографиясы 1940 жылы 10 қазанда Казақ
Грамматикалық норма. Қазақ тілінің грамматикалық амал-тәсілдері, тұлғалары, құралу тәртібі
Грамматикалық нормалар грамматикалық ережелер негізінде, әдеби тілдің қалыптасу барысында
Тіл мәдениетінщ негізгі зерттеу объектісі — сөз, сөздің дұрыс
Тіл мәдениеті екіге бөлінеді:
1. Сөйлеу мәдениеті.
2. Сөз қолдану мәдениеті.
Сөйлеу мәдениеті ауызша сөйлеуде орфоэпиялық қағидаларды сақтап, айту мәнерін
Сөздің мәнерлілігі дегеніміз - адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын
Сөйлеу алдымен сырттай және іштей сөйлеу болып екіге бөлінеді.
Сырттай сәйлеу ауызша және жазбаша сөйлеу болып, ал ауызша
Сөйлеудің ерекше түрі - жазбаша сөйлеу, Ұлы ұстаз А.Байтұрсынов:
Іштей сөйлеу деп - тілдік материалдар негізінде адамның өзімен-өзі
Сөйтіп, ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталатын қазақтың төл жазба
Қазақ әдеби тілінің даму барысын дәуірлерге бөлуде мәселесінде орныққан
Қазақ әдеби тілінің тарихын ертеден, көне түркі дәуірінен, ғұндар
Қазақ әдеби тілінің тарихы ХҮІІІ ғасырдан басталады. ( Қ.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады. (Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, І. Кеңесбаев
Қазақ әдеби тілі Қазан ревалюциясынан кейін басталды. ( Т.Қордабаев
Қазақтың төл әдеби тілі ауызша дамыған авторлы поэзия түрінде
Қазақ әдеби тілінің әрі қарайғы даму кезеңдері әртүрлі болып
ұсынылды.
Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншалиев, М.Мағауин қазақ әдебиетінің тарихын « Ертедегі қазақ
1.Көне дәуір (Ү-ХІҮ ғ.ғ) – қазақ қауымының рулық-ұлыстық дәуірі.
2. Хандық дәуідегі әдебиет ( ХҮ-ХҮІІ ғ.ғ ) қазақтың
3. ХІХ-ғасырдағы әдебиет.
4. ХХ ғасырдың басындағы ( 1900-1920 ) бұқарашыл әдебиет.
5. Социалистік дәуір әдебиеті.
1968 –жылы жарық көрген « Қазақ әдеби тілінің тарихы
1-кезең ХҮІІІ –ХІХ ғасыр әдеби тіл
2-кезең ХІХ ғасыр І жартысы әдеби тіл
3-кезең ХІХ ғасыр ІІ жартысы әдеби тіл
4-кезең ХХ ғасыр басындағы әдеби тіл
5-кезең 1920 -1930 жылдардағы әдеби тіл
6-кезең 1940 жылдан кейінгі әдеби тіл
Бұл дәуірлеу қазақ әдеби тілінің тарихын ғылыми теориялық тұрғыдан
Әдеби тіл - халықтың не ұлттық мәдениеттің көрінісі, ол
Әдеби тіл әрдайым өзгеріп отырады.
Ол өзінің қызмет ету барысында көптеген күрделі жолдардан өтеді.
Біз қазақ әдеби тілінің даму тарихын ең алдымен басты-
І. Қазақ халқының ұлыттық кезеңге дейінгі әдеби тілі.
ІІ. Қазақ халқының ұлт болып қалыптасқан кезеңіндегі әдеби тілі.
Қорыта айтқанда қазақтың көркем әдебиет тарихын кезеңдерге бөлудің бұлардан
ХV ғасырдан кейінгі әдебиетті қазақтың өзінің қолтума әдебиеті деп
Ал кейбір зерттеушілер тобы қазақтың төл әдебиетін ХVІІІ ғасыр,
Қоғамдағы әр түрлі қарым – қатынасты жүзеге асырудың құралы
1. Ғылым, білім, оқу ағарту саласы - ғылыми стиль.
2. Құқықтық сала, заңнама т.б. - ресми стиль.
3. Көркем өнер саласы- көркем әдебиет стилі.
4. Қоғамдық саяси сала- публицистикалық стиль.
5. Тұрмыстық қатынас саласы- сөйлеу тілі стилі
Қазіргі қазақ әдеби тілі қоғамдық өмірдегі осы аталған бес
Қарым-қатынастың бейресми түрі сөйлеу тілі арқылы жүзеге асады.
Қарым-қатынастың ресми түрі.кітаби тіл арқылы жүзеге асады
Сөйлеу тілінің тұрмыстық сөйлеу тілі және қарапайым сөй »
Ал кітаби тілге ресми-іс қағаздар стилі, ғылыми стиль, көркем
ІІ тарау. Публицистикалық стильдің ерекшелігі.
Қазақ тілінің функционалды стильдерінің бір-бірінен өзгешелік белгілері осы уақытқа
Адамзат болмысының қоғамдық өмірде санасы, қабілеті, талғам-өрісі кеңейген кезде,
Бүгінгі таңда стилистика ғылымының негізгі теориялық әрі практикалық мәні
1) Әдеби тілдің бір түрі; демек сол тілде сөйлейтін
2) Стиль - тарихи категория;
3) Стиль - қоғамдық қызметтің бір саласында жұмсалады;
4) Тілдік құралдардың қалай болса тіркескен тобы емес, шартты
Стилистиканың зерттейтін саласы — стиль. Стилистика – (латын –
Публицистикалық стильге БАҚ-тың тілі жатады. Ол қай кезенде де
Жана сөздердің енуі, сөз мағынасының кеңеюі, кейбір сөздердің мағынасы
Публицистикалық стильдің орасан зор ақпарат таратушы қызметінен, оның жеке
Публицистикалық стильде сауатты, мәдениетті сөйлей алмаудың өзіндік себептері жоқ
Стилистиканы терең тану үшін тілдің түрлі жағдайда түрліше қолданылатынын
Қазақ тілінің функциональды стильдерінің бір-бірімен өзгешілік белгілері осы уақытқа
Адамзат болмысының қоғамдық өмірде санасы, қабілеті, талғам өрісі кеңейген
Бүгінгі таңда стилистика ғылымының негізгі теориялық әрі практикалық мәні
1. Әдеби тілдің бір түрі : демек сол тілде
2. Стиль - тарихи категория.
3. Стиль-қоғамдық қызыметтің бір саласында жұмсалады.
4. Тілдік құралдардың қалай болса тіркескен тобы емес шартты
Стилистиканың зерттейтін саласы - стиль. Біріншіден, стиль - тарихи
Теле,- радиомен әсіресе публицистика стиліне ерекше ден қоюға тиіс.
Қоғамдық публицистикалық стильдің пайда болуын сөз ететін болсақ, ХІХ
Екіншіден « әр заманда бағасы жойылмайтын бір үлкен қымбат
Мерзімді баспасөз беттерінде туған қазақ тілінің қоғамдық – публицистикалық
ІІІ тарау. Радиодискурсының стильдік ерекшелігі мен тілдік
« Дискурс » термині гуманитарлық ғылымдарда ХХ ғасырдың 60
60 – жылдары табиғи адамзат тілін оның коммуникативті қызыметінде
Мәтін лингвистикасын қалыптастыру қажеттігі байқалды. П.Гартман мен оның Германиядағы
Р. де Бограндтың айтуынша, осы бағыттар біртіндеп бір салаға
Қазіргі тілді зерттеу негізгі екі саламен сипатталып, екі бағыттың
Лингвистикалық энциклопедиялық сөздіктк дискурске төмендегідей анықтама берілген : «Дискурс
Дискурс тілдің паралингвистикалық (мимика, жест ) әрекеттерімен сүйемденетінін білдіреді
Қазіргі лингвистиканы анықтап сипаттайтын – когнитивтік талпыныстар. Осындай бағыттың
Когнитивтік ыңғай көбінесе тіл білімінде психологиялық бағытқа көп жағдайда
« Когнитивтік лингвистика » нысанасын белгілеу мәселесі лингвистиктердің өздерінің
Психологиялық шындықтың лингвистикалық құрылымдары ұсынатын талаптары.
нақты тілдік білім ( фрейда, сценария ) және осындай
Сөйтіп, лингвистикада когнитивтік модельдеудің қалыптасуы қарапайым емес екендігін, адам
Дискрусты қалыптастыруда когнотивтік механизмнің субьективті аспектілері үлкен орын алады.
Көркем мәтін негізінен алғанда ақпараттың өзара тығыз байланысты екі
Мәтін теориясын зерттей отырып, дискурс бұл күрделі коммуникативтік құбылыс
Радиодан естілер сөздің мазмұны музыкамен, табиғи « шумен »
Бұрын, ертеректе, радио,- телехабарлар бағдарламасының жанрлары аса көп болмайтын.
Алдымен, сөз желісін бастамас бұрын, сөз мәдениеті деген ұғымды
Шындығында, сөз мәдениеті деген ұғымның мазмұны « сіз »
Әрине, көп жағдайда « әдеби » мен « әдеби
Сөз ақпаратты жинайтын, сақтайтын қайнар көз болуымен қатар, ол
« Ақпаратты таратудың жолдары әр түрлі. Олардың негізгілері мыналар:
Символдық ( әріп, цифр, таңба сияқты символдарды пайдалануға
негізделген)
Мәтіндік ( мәтіндер – белгілі тәртіппен орналасқан рәміздер) 3.
және адам мен жануарлардың есту мүшесі арқылы қабылдайтын
серпімді толқындар.
Қазақ оқырмандарының ішінен сөздің адам ойы мен сезімін жеткізуші
« жанның жайын жарыққы шығару үшін жанның сырын сыртқа
Мимика дегеніміз жанның сырының дене арқылы сыртқа білінуі (
Мұндағы ең бастысы назар аударатын нәрсе, ақын сөздің адам
Сөздің ақпарат жеткізушілік қасиетіне мән беріп, сөз мағынасы арқылы
« Егер біз мен сені сүйемін немесе « мен
Ғалым мағыналары бір – біріне қарама – қарсы, антоним
Тіл арқылы ақпарат тарату кезінде тілдің негізгі бірлігі, ақпарат
Снодықтан да зат, ұғым, әрекет пен қарым – қатынас
Сөз - ақпарат алу құралы. Сөз ақпарат көзі ғана
« Ақпараттың бірінші бөлімі сөздердің денотаттық мағынасымен сәйкес келеді
Ғалым осындағы айтып отырған « эмоция, экспрессия, бағалау және
Жоғарыда келтірілген мысалдарға қарап, тек бұйрық түріндегі сөздерді айтқанда
Сөз – ақпарат алмасу құралы. Ақпаратты түрлі жолмен алуға
Сөз арқылы біз ақпарат аламыз және ақпарат таратамыз, яғни
Ғалымның сөздің ойлау мен қарым – қатынастың құралы екендігін
Сөз табиғатын таза лингвистикалық тұрғыдан ғана емес, оны ми
Сөздің ақпарат алу мен таратудың, яғни ақпарат алмасудың қатарында
« Біз сөз арқылы ғана неше түрлі ойымызды сыртқа
Мағжан ұлт тілінің халық өмірінің айнасы екендігін де, сөздің
Сөздің бұл қасиеті туралы лексиколог, тілші ғалымдарымыздың бірі -
Ә.Хасеновтің пікір алысу, түсінісу, қарым – қатынас жасау деп
Сөз мәдениеті деген терминдік үғым тек сөз дұрыстығымен шектеліп
Микрофон ұстаған, я болмаса жұртшылық алдына шығып, мінбеге көтерілген
• Тілдік қатынас ресми ме, бейресми ме?
• Сөздің адресаты кім? Жеке адам ба, көпшілік пе?
• Аудиторияның әлеуметтік кұрамы, білім, мәдени деңгейі қандай? Бірыңғай
• Тілдік қатынас біржақты ма, әлде екі жақты ма?
• Тілдік қатынастың мақсаты не? Жай ғана хабарлау ма,
Міне, осы айтылған тілдік емес жайттарға көңіл бөлінсе, мыңдаған
Публицистикалық мәтінде радио, -телепублицист коммуникатқа ықпал ету үшін сөз
Сөз бедеріне байланысты бұл айтылғандар негізінен БАҚ-қа, публицистика тіліне
• ғылыми мәтінде атаулар,терминдер, жекелеген сөздер
• логикалық айқындылыққа,
• заттың, құбылыстың, уақиғаның мәнін ашуға,
• белгілі бір қисынды дәлелдеуге қызмет етеді;
• логикалық айқындылықты көрсетеді, сөз құбылыстың, заттың, уақиғанының мәнін
• сөз ғылыми мәтінде белгілі бір ұғымның «уәкілі» түрінде
көркем мәтінде сөз:
• ақиқаттағы заттың, нәрсенің, оқиғаның «образы» түрінде қызмет етеді;
• метафора, теңеу, бейнелі сөз орамдарын жасауға қатысады;
• ауыспалы мағынада көркем мәтіннің бедерін жасауда белсенді жұмсалады.
• ресми мәтіннің өзіндік бедерін жасайтын тілдік құралдар
Оларға, мысалы:
• стандарттар,
• штамтар жатады;
• сөз екі ұшты мағыныда қолданылмайды, логикалық айқындылыққа қызмет
Қазіргі БАҚ тілінің сөз бедері қандай? Сөзге бедер салатын
Осындай сұраулардың төңірегінде азды-көпті сөз сабақтауға болады.
БАҚ-тың сөз бедері, тіл нақышы ең алдымен ой-сезімге әсер
Сөйлеу тілі элементтерін радио,-телехабарлар тілінде қолданудың өзіндік ерекшеліктері бар.
Алайда газет бағаналарында қолданылатын, стильдік мақсатта жұмсалып, мәтіннің публицистикалық
Микрофон алдындағы сөз формасы жағынан екі турлі болуы мүмкін:
Алайда сөздің формасы, мазмұны монолог болғанмен, микрофон ұстаған шешен
Эфирдегі сөз жөне оның ритуалдық қырлары. Ғұмыр жасы жүздеген
Амандық-саулық сұрасу, қоштасу, құттықтау т.б. ұлттық стеоретиптердің арнайы тілдік
Радио-, телехабарлар бағдарламалары көбіне-көп көріскенше күн жақсы, эфирдегі келесі
Ал қазақ әдеби тілінің орфоэпиялық нормасын құрайтын, қазақ тілінің
Біріншіден, қазақ тілі ауызша жүйесінің үлкен құрсауы үндесім заңы
Сингармонизм заңының екінші жағы - ерін ундесімі. Бұл -бірінші
Жалпы, ерін дауыстыларын еріндік реңкінің күштісінен әлсізіне қарай орналастырсақ,
Енді дауыссыз дыбыстардың бір-біріне әсер етуін, яғни үйлесім заңдылығын
Тілдің ауызша түрін әрер етуші, ақпарат жеткізуші ретінде пайдаланатын
Көруге, сезінуге тағы да басқа сезім мүшелерін тітіркендіру арқылы
Сөз ағымы дұрыс дыбысталып қана қоймай бөліктерге дұрыс бөлініп,
«Диктор - тыңдарман» үлгісіндегі бір жақты тілдік қарым-қатынастағы коммуникативтік
Жоғарыда көрсетілген сөйлеу техникасы, сөз ағымын мүшелеу мен интонацияға
Ауызша сөздің шебері үнемі өзінің сөйлеу аппаратын жаттықтырып, оның
Дыбыстау (дикция). Дұрыс дыбыстау дегеніміз әр бір дауысты және
Дұрыс дыбыстауды қалыптастыру үшін сөйлеу аппаратын үнемі жаттықтырып, кез
Тыныстау. Тыныстау әдетте автоматты, бейсана түрде жүзеге асады. Ал
Ғалымдардың көбі сөз неғұрлым анық айтылуы үшін диафрагманың жиырылуы
Дауыстау. Әдетте шет тілін үйренушілерге сөйлеу техникасын меңгертуде дыбыстау
Дауыс диапазоны қарапайым түсінік бойынша әуеннің кеңдігін білдіреді. Диапазон
Дауыс регистрі – бір дыбыстау механизмін де жасалған бір
Жоғары регистрде дауыс толқындары бастың қуыстарында (резонаторда) тербеледі де
Төменгі регистрде дауыс толқындары кеуде қуыстарында (резонаторда) тербеледі де
Аралас регистпр орта диапазондағы дыбыстардан құралып, аралас резонаторлы болып
Сөздің әуенділігін дауысты дыбыстар жасайды, оларды айтқанда дауыс бірде
Сөз ағымы бірліктері және екпін. Сөз ағымының мүшеленуі мағынаға
Екпін дегеніміз не? Екпін дегеніміз қарапайым тілмен айтқанда, сөз
Сөз ағымын мүшелеудегі ауытқулар. Жоғарыда айтылғандардың барлығы сөз ағымын
Басқаша айтсақ, сөйлеу барысында сөйлеуші сөйлемдерді үлкен кідіріс арқылы
Бұл жерде тілдегі сөйлемнің қалпынан уәжді ауытқу жасалған, яғни
Ал қалыптан уәжсіз ауытқу болады. Бұл сөз иесінің сөзді
Ой екпіні. Жоғарыда қазақ тілі ауызша сөзінің бірліктеріне тоқталдық.
Дикторлар мен журналистер қолдарына берілген жазба мәтін мазмұнымен алдын
Дикторлар мен журналистердің ой екпініне қатысты білімдерінің болмауына немесе
Интонация. Егер сөйлеу техникасына қатысты тарауда ауызша сөздің физиологиялық
Әуен. Әуен интонацияның басты компоненті. Онсыз ауызша сөздегі ешбір
Синтагма - сөз ағымыныдағы қандай да бір ақпарат бөліктерін
Ұзақтылық - қазақ тілінде екпіннің басты көрсеткіші, бұлай дейтініміз,
Сөз ішіндегі буын ұзақтылығының өзіндік пропорциясы бар. Сөз неғұрлым
Кідіріс (пауза). Сөйлеу кезінде сөйлеуші тарапынан түрлі кідірістер жасалып,
Әуез (тембр). Интонациясыз сөйлем болмайды дегенде айтылған ойға ешқандай
Мәтіндердің интонациялық безендірілуінің стильдік белгілері қазақ тіл білімінде толық
Ғылыми мәтін оқылғанда дауыста ойнақылық, эмоциялылық байқалмағаны дұрыс.
Публицистикалық мәтін тыңдарманға қандай да бір ақпарат жеткізіп қана
Бірақ дауысты дауысты тым ойнағышты, бір сарыннан екінші бір
Қорыта келгенде:
Жоғарыда көрсетілген әр түрлі стильдердегі мәтіндердің айтылып үлгілері