Моңғолдық хандық билiк пен Қазақстандағы дәстүрлi билiк жүйелерiн
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 2
І Дешті Қыпшақтағы мемлекеттік басқару мен мұраланудағы қыпшақтық
II. ХІV-ХV ғасырлар ортасына дейінгі моңғолдық
ІП. Жергілікті дәстүрдің жеңіске жетуі және Қазақ хандығынын құрылуы.
Қорытынды 49
Пайдаланған әдебиеттер тізімі. 51
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Әрбір халықтың тарихында бұрындары болып өткен және қазіргі кезде
Моңғол шапқыншылығы – Орта Азия халықтарының саяси тарихына үлкен
Кейінгі орта ғасырдағы бұл мәселе - қазақ тарихымен айналысушы
Сол себепті де біз бұл жұмысымызды қазақ хандығының мемлекеттік
Біздің ойымызша, осы бір сөз етіп отырған тақырыптың ішіндегі
Тақырыптың жаңалығы. Екі дәстүрдің тоғысуы кезінде екі халықтың арасында
Кейінгі орта ғасырдағы бұл мәселе Қазақ тарихымен айналысушы ғылыми
Тақырыптың деректік базасын шолу: Тақырыптың деректік базасына келер болсақ
Шайбанилық тарихнама қатарына Орта Азия мен Қазақстан тарихы жөніндегі
Батыс деректемелеріне келер болсақ. ХІV – ХVІІ ғасырларда дипломанттардың,
Біз қарастырып отырған тақырыпқа байланысты, деректер өте көп болғанымен,
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Тақырыптың зерттелу денгейi бiршама жеткiлiктi. Мәселенiң тарих ғылымында алғаш
Алтын Орданың тарихнамасы жаңа зерттеулермен толықты Г. Ф. Федоров-Давыдов,
В.В. Трепавлов ХІІІ ғасырдағы Моңғол империясының мемлекеттік проблемасын монография
Жошы ұлысының ыдырауы дәуіріндегі, ХІV-ХV ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның
Тақырыптың мақсаты.
Орта ғасырлық кезеңiнiң ХI-ХIII ғасыр аралығындағы дәстүрлi билiк жүесiмен
Тақырыптың мiндетi.
1. ХI-ХIII ғасырдағы Дештi Қыпшақтағы қыпшақтардың мемлекеттiк
2. ХIII-ХIV ғасырдағы моңғолдық мемлекеттік құрылымдық жүйесін
талдау.
ХIII-ХV ғасырдың бiрiншi жартысындағы Дештi Қыпшақтағы қыпшақтық және моңғолдық
Қыпшақтық дәстүрдiң жеңiске жетiп оның Қазақ хандығының құрылымына алғышарт
Тақырыптың теориялық және методологилық негiздерi.
Жұмыста тарихилық, синтез әдiсi және анализ жасау, салыстырмалы, сұрыптау
Хронологиялық шеңбері ХI ғасырдың екiншi жартысымен ХVI ғасырдың бiрiншi
Бітіру жұмысының құрылымы.
Жұмыстың негізгі мазмұны.
Бірінші тарауды. "Дешті Қыпшақтағы мемлекеттік басқару мен мұраланудағы моңғолдық
Екінші тарау. "ХІV-ХVғ. ортасына дейінгі моңғолдық дәстүр мен қыпшақтық
Үшінші тарау. "Жергілікті дәстүрдің жеңіске жетуі және Қазақ хандығының
І Дешті Қыпшақтағы мемлекеттік басқару мен мұраланудағы қыпшақтық
ХҮ- ғасырда тарих сахынасына көтерілген Қазақ хандығы - ең
Жоғарыда айтып өткен Қазақ хандығының құрылуындағы "моңғолдық факторды" немесе
Жалпы қыпшақтар қазақ халқының және қазақ тілінің қалыптасуында маңызды
Әйгілі ғалым А. Бернштам: "Қыпшақтар - бейне үйсін, қаңлы
XI ғасырдың басынан бастап қыпшақ бірлестігі көптеген түркі тілдес
Ал енді тікелей біздің тақырыбымызға септігін тигізетін мәліметтерге келер
Моңғол жаулаушылығына дейінгі Қазақстандағы Қыпшақ қоғамында мұрагерлік дәстүрдегі ертефеодалдық
С.А.Ахинжанов зерттеуі бойынша "Көшпелілердегі ерте феодалдық мемлекет құруға тән
Зертеушілердің айтуынша, қыпшақтар мекендеген оңтүстік орыс жерлерінде, бірнеше этникалық
Тура осындай тенденция б. з. 2 мың жылдыңда қазіргі
Жалпы, Дешті Қыпшақтың қоғамдық-саяси жағдайын сипаттайтын деректік мәліметтер жоқтың
Моңғол жаулап алушылығынан кейінгі қыпшақтардағы билік формасын толығымен өзгертіп,
Көне моңғолдық билік концепциясына сәйкес, мемлекеттегі жоғарғы билікке тек
Билеушісіз өмір бассыз денеге лайық.
Ал бассыз дене, жерде жатқан пырақтан да төмен...
Ортағасырлық деректерде хандық билікті былайша қарастырады "Хан өзінің қол
Т.И.Сұлтанов хан билігінің негізі құқыққа
1. Хан жоғарғы билік иесі. Оның қол астында бірнеше
2. Хандықтағы әскерлерге бұйрық беру құқы хан қолында. Қол
3. Хан мемлекеттің сыртқы саяси бағытын айқындаушы. Осыған байланысты,
4. Хан-жоғары сот қызметін атқарады. Ол қол астындағыларға билік
5. Хан заң шығарады, әрі қоғам мүшелерінің бәріне ортақ
Ал енді Моңғол ханының жеке жоғарғы билігін суреттейтін деректерге
Ханды сайлау дәстүріне келер болсақ жалпы мұрагерлік мәселе құрылтайда
"Бұл елде ханды ақ киізге отырғызып үш рет көтереді
Жоғарыда біз Моңғол жаулап алушылығынан кейінгі хандық биліктің жағдайын
Шыңғыс ханның заңы бойынша, билікті мұралану дәстүрі оның іс
Сонымен билікті мұраланудағы моңғолдық принципіне биліктiң әкеден ініге не
Ұлы асудан асарда,
Ұзақ жолға шығарда
Елін қайтіп билеуді
Етер өсиет, алдымен
Асқар таудай деніңіз
Апат болса көнеміз
Қалың елдің - Моңғолды
Кім билер деп сенеміз?
...Қасиетті туыңды кім ұстар, деп сенеміз?
...Туылған төрт ұлыңның таққа кімі лайық?-деп
сұрайды. /84/ Сонда Шыңғыс хан жиында отырғандардың, ұлдарының әрқайсысының
Жалпы бұл кездегі саяси жағдайларды ашып көрсететін деректердің біріне
1266 жылы Берке хан қайтыс болғаннан кейін Алтын Орда
Біз көріп отырғанымыздай Алтын Ордада Батый ханнан Беркеге дейін
Ежелгі моңғол билік концепциясы бойынша мемлекеттегі жоғарғы билік хан
Алтын ұрпақтың жоғарғы ең негізгі үстем билігін жоғарғы билік
Сонымен таққа отыру құқығына алтын ұрпақ мұрагері немесе Шыңғысхан
Билеуші ұрпақтың қатысушы мүшесі жасына байланысты үлкені хандармен және
Тақтағы мұрагердің алдында хандар қылышын жерге қойып: “Біз қалаймыз,
Ал неміс ғалымы И.Шильтбергтің Алтын Ордадағы ханның таққа отыру
Ол ХV ғасырларда тағдыр тәлкегімен белгілі бір уақыттарда Алтын
Хан билігі бұл - ел тыншытығы мен қауіпсіздік кепілі
Хансыз болған мемлекет
Бассыз қалған құр дене
Бассыз қалған құр дене
Жол шетіндегі күлден төмен. – деп жазады. /97/
Жалпы алғанда хан туралы ұғымға келер болсақ:
Хан - өз халқына, өз қол астындағы жауынгерлеріне олардың
Ешкім император рұқсатынсыз белгілі бір елге баруға құқылы емес,
Мұсылман жазбалары бойынша елде хандық билік жүргізу аса қиын
Азис хан – Жошы ұрпағынан 1360 жылы Алтын Орда
Мысалы хандар мемлекет билеушісінің оң жағына жақын орналасқан. Ұлыс
Сайдтер, қазылар, имамдар мешіт алдына қара үй тігіп орналасқан.
V. Хан тағына отыру рәсімі де ең негізігі
Әр дайым хан тағы ағаштан, бағалы әшекейлер, аяғы бар
Ішкі хан билік символы аз емес автор толық ол
Хутба бастау халифке беріледі. ІХ ғасырда бұл құқық мұсылман
II. ХІV-ХV ғасырлар ортасына дейінгі моңғолдық
Жоғарыда біз XIII ғасырдың басында Моңғол жаулап алушылығының нәтижесінде
Жалпы, Хандық билікті мұраланудағы екі дәстүрдің бір этносаяси кеңістікте
ХІІІ-ХV ғасырларда Тарихи дәуірдің бірінші кезеңінде хандық билік әкеден
Біз айтып кеткендей, билікті мұраланудағы моңғолдық дәстүр принциптеріне биліктің
Сөйтіп, ХІV ғасырдың ортасына таман Жошы ұлысында моңғолдар үстемдігі
ХІV ғасырдың екінші жартысы мен ХV ғасырдың ортасына дейінгі
1376 жылдан бастап Алтын Орданың саяси аренасында Тоқтамыс байқала
1419 жылы Едіге мен Қыдырбердінің өлімінен кейін Алтын Ордадағы
Барақ ханның үш баласы болған. Олар: Мир Саид, Мырқасым,
1428 жылы Барақ ханнан соң Ақ Орда тағы Шайбанилық
Әбілқайырдың билікке келуі деректерде біршама жақсы баяндалады. Мұнда да
Ал Мұхаммед Шайбани хан болса, бұл мәселеде атасынан озып,
Шайбани ханның бұл пікір-сайысты ұйымдастыруда өзіндік бірнеше мақсаты болған
Бірақта алғашқы пікір-сайыстарда жергілікті дін басылары Құрандағы аяттарға сүйене
Ресми билікке келген шайбанилық ханның ежелгі моңғолдық дәстүрді енгізу
ХV ғасырдың II жартысында Дешті Қыпшақта толық жойылмаған моңғолдық
Жоғарыда айтып өткеніміздей, моңғолдық дәстүрді Дешті Қыпшақты толық жойған
Осылайша, моңғолдарға дейінгі Дешті Қыпшақ тайпаларының әдет-ғұрыптары толығымен тек
Қорыта келе, хандық билікті мұраланудағы қыпшақтық дәстүр мен моңғолдық
ІП. Жергілікті дәстүрдің жеңіске жетуі және Қазақ хандығынын құрылуы.
XIII ғасырдың басында моңғол жаулап алушылығының нәтижесінде Дешті Қыпшақтың
Ендігі кезде біз, Қазақ мемлекетінің құрылуы және қазақ ұлтының
Әбілқайырдың 1456-57 жылдары қалмақтардан ойсырай жеңілуіне байланысты күшейе түскен
Керей мен Жәнібек сұлтандар өздеріне қараған қолмен Әбілқайыр хандығынан
Есен-Бұқаның Керей мен Жәнібекті бұлайша қарсы алуының да өзіндік
Қазақтың хандары Керей хан мен Жәнібек хан құрған мемлекет
Алғашқыда Қазақ хандығы батыс Жетісу жерінде (Шу мен Талас
Осы күрестін нәтижесінде ХV ғасырдың 70-жылдарында жаңа мемлекет шекарасы
Қазақ хандарының Әбілқайыр ұрпақтары Хайдар ханмен, Мұхаммед Шайбани ханмен
Сонымен, ХV ғасырдың ортасында Әбілқайыр хан өлгеннен кейін, оның
Қазақ хандығының құрамына қазақ хандығы құрылудан бұрынғы төрт хандықтағы
Жаңа құрылған Қазақ хандығы - қыпшақ этносының, билікті мұраланудағы
Керейден кейін оның ұлы Бұрындық хан отырғанымен, бұл жерде
2. Хандықтағы әскерлерге бұйрық беру құқы хан қолында. Қол
3. Хан мемлекеттің сыртқы саяси бағытын айқындаушы. Осыған байланысты,
4. Хан-жоғары сот қызметін атқарады. Ол қол астындағыларга билік
5. Хан заң шығарады, әрі қоғам мүшелерінің бәріне ортақ
Сонымен, Қазақ хандығының құрылуында моңғолдардың оң ықпалы болғандығы айқын.
Жалпы алғанда, Қазақ хандыгының құрылуына екі дәстүрдің өзара күресі
Қорытынды
ХІІІ ғасырдың басында моңғол жаулап алушылығының нәтижесінде Дешті Қыпшақтың
Жаңа құрылған Қазақ хандығы - қыпшақ этносының билікті мұраланудағы
Көріп отырғанымыздай, Қазақ хандығында билікті мұраланудағы Қыпшақтық дәстүр қазақ
Ойымызды түйідей келе, моңғолдардың жаулап алушылығы нәтижесінде ХІІІ-ХV
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
1. ҚазМҰ хабаршысы// Кәрібаев Б. Б ХІІІ-ХV ғғ.
2. Бұл да сонда., 27-бет
3. Қазақстан тарихы. ІІ том 31-61
4. . ҚазМҰ хабаршысы. 2001 ж №3 (22) Б.
5. Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан. Летопись
6. ҚазМҰ хабаршысы// Кәрібаев Б. Б ХІІІ-ХҮ ғғ.
7. Қазақстан тарихы. ІІ том 31-61
8. Моңғолдардың құпия шежіресі. Өлгий, 1987
9. Материалы по истории Казахских ханов ХҮ-ХҮІІІ веков (Извлечения
10. Рашид ад-Дин. Сборник летописей, т. ІІ. Перевод с
11. Рашид ад-Дин. Сборник летописей, т. ІІ. 15-бет
12. Қазақстан тарихы. ІІ том. 39-бет
13. Мирза Мухаммед Хайдар. Тарих-и Рашиди. Введение, перевод с
14. Сонда., 25-33 беттер
15. Сонда., 35 бет.
16. Фазлаллах ибн Рузбихан Исрахани. Михман-Наме-йн Бухара (Записки Бухарского
17. Сонда., 100-121-беттер
18. К. А. Пищулина “Бахр ал-асрар” Мухамеда ибн Вали
19. Бұл да сонда. 300-312-б
20.Утемиш-хаджи. Чингиз-наме. Факсимиле, перевод, транскрипция, текстологические примечания, исследования
В. П . Юдина, Алма-Ата, 1992
21. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы.,1992.
22. Бұл да сонда. 15-бет.
23. Материалы по истории Казахских ханов ХҮ-ХҮІІІ веков (Извлечения
24. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Т.ІІ.
25. Материалы по истории Казахских ханов ХҮ-ХҮІІІ веков (Извлечения
26. Клавихо Рюи Гонзалес. Дневник путешествия ко двору Тимура
27.Қазақстан тарихы. ІІ том Алматы, 1998 30-бет
28.Бұл да сонда., 31-бет
29. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука.
30. Книга Марко Поло. М., 1955.
31. Егемен Қазақстан. 23 қазан 1998 ж. // Көк
32. Вельяминов-Зернов В. В. Исследование о Касимовских царях царевичах.
33. Бұл да сонда. 110-бет
34. Березин И. История моного-тюрков. Библиотека восточных историков. Т.І
35. Бұл да сонда., 15-бет
36. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Т.ІІ.
37. Бұл да сонда. 115-125 беттер
В. В. Бартольд Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч.1.
В. В. Бартольд Очерк Симиречия // Сочинения Т.ІІ, ч.І,
В. В. Бартольд. Сочинения 9-том., 120-137-беттер
.В Бартольд Сочинения. Т. І-ІХ, М.,1961-1978 гг.
В. В. Бартольд. Сочинения. 9-том., 155-бет
Якубовский А.Ю. Феодальное общество Средней Азии и его торговля
Федоров-Давыдов Г. А. Кочевники Восточной Европы под властью
45.Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды. Саранск, 1960.
46.Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и
47. Бұл да сонда.,
48. Греков Б. Д. Восточная Европа и упадок Золотой
49. Трепавлов В. В. Государственный строй Монгольской империи ХІІІ
50. Егемен Қазақстан. 18 қыркүйек 1996 ж.// Алтын Орда.
51. Пищулина К. А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХІҮ-начале
52. Кляшторный С. Г., Султанов И. Т. Летопись
53. Султанов Т. И. Поднятые на белой кошме. Потомки
54. ҚазМҰ хабаршысы// Кәрібаев Б. Б ХІІІ-ХV ғғ.
55. ҚазМҰ хабаршысы// Кәрібаев Б. Б ХІІІ-ХV ғғ.
56. ҚазМҰ хабаршысы. 2001 жыл №3 (22). Б.Б. Кәрібаев
57. Ахинжанов С. М. Кипчаки в истории средневекового Казахстанан.
58. А. М. Бернштам Наследственность и выборность у древних
59. Қазақтың көне тарихы. Алматы 1993. 181-бет
60. Бұл да сонда. 182-бет
61. Қазақ тарихы. 1994-1 Б. Көмеков Қыпшақтардың саяси қарым-қатнастары
62. Б. Е. Көмеков Арабские и персидские источники
63. Ахинжанов С. М. Кипчаки в истории средневекового Казахстанан.
64. Бұл да сонда. 22-бет
65. В.В. Бартольд Сочинение. М.,1963-1977 гг. Т.1.-9. 99-бет
66. А. Ю. Якубовский, К.В. Кудряшева Половская
67. Федоров-Давыдов Г. А. Кочевники Восточной Европы под
68. С. А. Плетнева Половская земля. 227-бет
69. Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда
70. Султанов Т. И. Поднятые на белой кошме. Потомки
71. Бұл да сонда. 40 бет
72. Путешествие в Восточные страны. Плано Карпини и Рубрука.
73. Бұл да сонда. 31-бет
74 Сокровенное сказание-Козин С. А. Сокровенное сказание. Монгольская
75. Бұл да сонда., 26-бет
76. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Т.2. 20-бет
77. Путешествие в Восточные страны. Плано Карпини и Рубрука.
78. Бұл да сонда. 37-бет
79. Фазлаллах ибн Рузбихан Исрахани. Михман-Наме-йн Бухара (Записки Бухарского
80. Султанов. Т. И. Поднятие на белой кошме. Потомки
81. А. Н. Бернштам Наследственность и выборность у древних
82. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы.,1992 25-бет
83 ҚазМҰ хабаршысы// Кәрібаев Б. Б ХІІІ-ХV ғғ.
84 ҚазМҰ хабаршысы// Кәрібаев Б. Б ХІІІ-ХV ғғ.
85. Б. Б.Кәрібаев. көрсетілген мақала. 27-бет
86. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Т.ІІ.
87. Рашид ад-Дин. Сборник летописей, т. ІІ. Перевод с
88. Путешествие в Восточные страны. Плано Карпини и Рубрука.
89. Вернадский 1939., 43-54- беттер.
90 В. В. Бартольд. Сочинения., 9-том.
91. Т. И. Суланов Поднятые на белой кошме. Потомки
92. Плано Карпини и Рубрук. Көрсетілген еңбек.
93. 18. Федоров-Давыдов Г. А. Общественный строй Золотой Орды.
94. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін, бес томдық)
95. Путешествие по восточным странам Азии, Африки и Европы.
96. Мирза Мухаммед Хайдар. Тарих-и Рашиди. Введение, перевод с
97. Материалы по истории Казахских ханов ХV-ХVІІІ веков (Извлечения
98. МИКХ. 58-59-беттер.
99. Бұл да сонда., 60-64 беттер
100 . Султанов. Т. И. Поднятие на белой кошме.
101. Көмеков Б. Е. Арабские и персидские источники Кипчаков
102. ҚазМҰ хабаршысы// Кәрібаев Б. Б ХІІІ-ХV ғғ.
103. Мирза Мухаммед Хайдар. Тарих-и Рашиди. Введение, перевод с
104. Бұд да сонда., 104 бет.
105. Қазақстан тарихы. ІІ том 256-257 беттер
106. Бұл да сонда., 335-339-беттер
107. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін, бес
108. Бұл да сонда., 108- 115-беттер
109. Т. И. Султанов. Көрсетілген еңбек., 86 бет
110. Рашид ад-Дин. Сборник летописей, т. ІІ. Перевод с
111. Фазлаллах ибн Рузбихан Исрахани. Михман-Наме-йн Бухара (Записки Бухарского
112.Бұл да сонда., 140-бет
113. Рашид ад-Дин., көрсетілен еңбек. 116-бет
114. Бұл да сонда., 120-бет
115.Бұл да сонда., 132-бет
116.МИКХ., 146-148-беттер
117.МИКХ., 156-бет.
118. Т. И. Султанов, Некоторые замечания о начале казахской
119. Усеров Н. Исследования правового памятника “Жеті жапгы” Афтореф.
120. Қазақ тарихы 1997 № 5. Зақыш Сәдуақасова
121 . Султанов. Т. И. Поднятие на белой кошме.
3
2