Сорттардың потенциалды өнімділігі жоғары 70 ц/га дейін сапалы
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Бидайдың маңызы, таралуы
Бидай – азық-түліктік дәнді дақыл. Бидай наны ақуызбен
Дәндегі ақуыздың мөлшеріне климат пен топырақ жағдайлары және
Бидай нанындағы ақуыздың сапасы өте жоғары және олар
Дәнді астықтар ішінде күздік бидай өте құнды тағамдық
Биологиялық ерекшеліктері. Сорттары. Күздік бидай аязға және қысқа
Күздік бидай үшін құнарлы, ылғал жеткілікті, арамшөптерден таза,
Күздік бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы (қысқы тыныштық кезеңін
Елімізде 2007 жылға дейін күздік жұмсақ бидайдың 27
Соңғы жылдары күздік бидайдың Алия, Егемен жене Саратовская
Қазақстан бойынша (Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында) осы
Күздік бидайдың өсіп - дамуы екі кезеңде өтеді:
Өсімдіктер тыныштық күйіне көшеді және қыс бойы осы
Күздік жұмсақ бидайдың тұқымы, жаздық бидай сияқты +1-2°С
Өсімдіктің көмегімен өсуі 3-4°С жылылықта басталады, алайда өсіп-дамуына
Күздік жұмсақ бидай күзде және көктемде +2-4°С жылылықта
Солтүстік Қазақстан аймағында қолайлы мерзімде себілгенде 9-20 күннен
Күздік жұмсақ бидайдың түптенуі мен оның ұзақтығы температураға
Түптену кезінде қолайлы температура +15-16°С, масақтану +18-20°С, ал
Көптеген зерттеулердің нәтижесі бойынша, себу алдындағы топырақтың 0-10
Егер ылғал 5мм төмен болса өсімдіктің көктеп шығуы
Күзгі ылғал жетімсіз болғанда тамыр жүйесі нашар дамиды,
Жақсы қыстап шыққан күздік жұмсақ бидай көктемгі тірілу
Күздік дәнді-дақылдардың ішінде күздік жұмсақ бидайдың топыраққа талабы
Бидайдың 22 түрі бар. Оның ішінде біздің республикада
Күздік жұмсақ бидайдың өзінің потенциялдық мүмкіншілігі жағынан жаздық
Сондықтан, ол жауын-шашынмен қамтамасыз етілген аймақтарда және суармалы
Атап айтсақ, оның негізгі егіс көлемі Алматы, Жамбыл,
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері астық өндірудің елеулі табыстарға
Еліміздің ауыл шаруашылығы саласының алдында тұрған негізгі міндет-тердің
Бұл міндеттерді шешуде ауыл шаруашылығын жүргізудің ғылыми негізін
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысындағы негізгі дақылдардың бірі күздік
Қазіргі кезде көптеген ғылыми зерттеу тәжірибелерінің нәтижелері ауыспалы
Осы жұмыста күздік бидайдың «Стекловидная – 24» сортына
Күздік бидай күзде егіліп, ертерек ораққа ілігетін болғандықтан,
Соңғы онжылдықта топырақ құнарлылығы күрт төмендеді, қазіргі таңда
Топырақта қоректік заттардың бір өзі жер құнарлылығын арттыруға
Кез келген химиялық реакциялар, яғни заттардың өзара әрекеттесуі
Жалпы алғанда, топырақтың пайдалы ылғалы әр жылғы күзгі,
Астық піскен кезде ғана ылғал қоры 7,5-10,1 мм
Өсімдіктер біздің планетамыздағы көміртегі айналымын жүзеге асыратын, оны
Тыңайтқышты қолдану кезінде өсімдіктегі құрғақ заттар салмағының артуы
Тыңайтқыштар енгізген кезде өсімдіктің құрғақ заттар салмағы бақылау
Топырақ ылғалы төмен және жауын-шашыны аз жердегі азотпен
Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін көбейту және оның сапасын
Ауыспалы егіс жағдайында дақылдар үшін тыңайтқыш қолдану техноло-гиясын
Тыңайтқыш енгізу мезгіліне қарай енгізудің 3 тәсілі бар:
Негізгі тыңайтудың басты міндеті дақылды бүкіл маусым бойы
Тұқымды себу кезінде тыңайтудың басты міндеті – өсімдікті
Азот пен калий тыңайтқыштарын қолдануға да болады. Тұқым
Фосфор тыңайтқыштарын тұқымды себу кезінде қатарға енгізгенде оның
Үстеп қоректенудің негізгі міндеті – өсімдіктің белгілі бір
Сонымен бірге дақылдың қоректену ерекшелігіне сәйкес үстеп қоректену-дің
Өсімдіктердің қоректенуінің физиологиялық негізінің қызметі ерекше. Өсімдіктер организмінде
Өсімдіктің қоректенуін реттеу арқылы ондағы зат алмасу процесіне
Органогенездің алғашқы кезеңінде тұқымның ұрық бүршігі қалыптасады, ұрық
Өскін конусының тежеу кезінде азот тыңайтқыштарын енгізген өте
Өсімдікті аса құнды қоректермен жабдықтау үшін мынандай жағдайларды
Көптеген ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда бидай және басқа астық
Словакияда жүргізілген зерттеулердің қорытындысы бойынша күздік бидай өнімділігіне
Күздік бидай сорттардың өнімділігі негізінен түптенуі және аудан
Күздік бидай өсіруде Чехия жүйесі – топырақты өте
Азот тыңайтқыштарын 60, 90 және 120 кг-га мөлшерінде
Польшада әр сортқа байлансыты жүргізілген тәжірибеде бидай өнімділігін
Күздік бидайды әртүрлі жиілікпен сепкенде (1 м2-ге 500,
Күздік бидайды өсірудің әртүрлі технологиясын салыстыру арқылы орта
Күздік бидайдың жоғарғы өнімі оның мына төмендегідей өнім
Күздік бидай суармалы жағдайда тыңайтқыштардың жоғарғы мөлшерін беру
Азот тыңайтқыштарымен ерте көктемде қоректену бидайдың өсу процес-терін,
Күздік бидайдың жоғары өнімі астық дақылынан кейін -
Орманды сұр топырақ жағдайында азот және фосфор тыңайтқыштарын
Азот тыңайтқышының оң әсері сиректену сәбілген егістікте, әр
1.3 Күздік жұмсақ бидайдың қысқа суыққа төзімділігі
Күздік жұмсақ бидайдың қыстап шығу кезінде ортаның қолайсыз
Бұл процесстер оптималды гидротермиялық жағдайларда ғана ойдағыдай жүруі
Көптеген ғылыми-зерттеулерде Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс тау бөктеріндегі
Осыны ескере отырып, біз бейімдеу технологиясының негізгі элементтерін
Күздік жұмсақ бидай да басқа дәнді дақылдар сияқты
Күздік жұмсақ бидайдың жаздық бидаймен салыстырғанда айырмашылығы ол
1.4 Қоршаған орта жағдайларына бейімделуіндегі сорттардың рөлі
Сорт, ауыл шаруашылығының талаптарына толық жауап беруі үшін,
Астық тұқымдастарының интенсивті сорттарын шығарғанда мынадай физиологиялық көрсеткіштерге
Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін жоғарлатудың маңызды шараларының ішінде күздік
Соңғы жылдары, күздік бидай үшін жоғары сапа және
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысы үшін өнімділік потенциалы 90-120
Астық өндірісін ұлғайту және оның сапасын жақсарту, сондай-ақ
Ғалымдардың және практиканттардың пікірінше сорт, ауыл шаруашылығының талаптарына
Кезінде Кубаның күздік бидай егілетін негізгі аудандарында, Украинаның
Сорт ауылшаруашылық өндірісін өзгертетін негізгі буын, сондықтан жаңа
Кезінде Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында егістік жердің
Өсімдік барлық даму немесе онтогенездің жеке этаптарының дамуының
Вегетациялық кезең термині өсімдіктің көктеуінен бастап, вегетацияның аяқталуын
Прогресс сорты 1984 жылы Алматы облысында аудандастырылды. Гектарынан
Интенсивті типті Алматинская полукарликовая сорты жауын-шашынмен қамтамасыз етілген
Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институтының селекционерлері шығарған күздік бидайдың
Конкурстық сорт сынау нәтижелері бойынша олардың орташа өнімділігі
Астық тұқымдастардың өнімділігін анықтағанда әдетте, бір масақтағы дәннің
Селекциялық материалды бағалағанда оның белгілерінің өсу ортасына байланысты
Сондықтан селекциялық номерлер мен сорттарды өнімділігі бойынша бағалағанда
Астық тұымдастардың интенсивті сорттарын шығарғанда мынадай физиологиялық көрсеткіштерге
Мәдени дақылдардың өнімділігі 20 ғасырдың 2-ші жартысында, 2-3
Кененбаев С.Б. (2008) орталық жетістіктеріне тоқатала келіп, былай
Жеке дақылдарға келетін болсақ, күздік бидайдың республикада пайдалануға
Күздік бидайдың 12 сорты Қазақстан Республикасында және басқа
Еліміздің егіс алқабының 80% немесе 500 мың гектары
Прогресс, Жетісу, Эритроспермум 350 және Пиротрикс 50 сорттары
Оңтүстік Қазақстан өңірінде күздік бидайдан аса сапалы өнім
Күздік бидайды әртүрлі тәсілмен (жай қатармен 15 см,
Оспанбаев Ж.О., Жанаев Р.К. (2005) өз зертеулері нәтижелеріне
Астық түсімінің мөлшері тек жапырақ алаңшасының көлеміне ғана
Сирек және орташа жиіліктегі егістіктердегі әрбір өсімдіктің жапырақ
Осының әсерінен сирек және орташа жиіліктегі егістер дән
Қазақстанның оңтүстік шығысындағы ашық қара-қоңыр топырақты суармалы жерлерде
Жамбыл облысының құрғақ далалы тәлімі жерлерінде күздік бидайдың
Ізденушінің деректері бойынша, аталған күздік бидай сорттары орташа
Соңғы жылдары күздік бидайдың сары, қоңыр та және
Сондықтан сары тат ауруларына төзімсіз сорттарды жақсарту үшін
Айтымбетова Қ.Ш. және т.б. (2009) тәжірибелерінде, күздік бидайдың
Батыс Қазақстан облысы жағдайында күздік бидай сорттарының өнімінің
Облыс жағдайында күздік жұмсақ бидай сорттарының сапа көрсеткіштерін
Әдебиеттерге шолу бөлімін сараптай келе, төмендегідей тұжырымға келеміз.
Сондықтан біздер шаруашылық жағдайында өндірістік тәжірибе қойып, онда
2 Өндірістік тәжірибе жүргізілген жердің топырақ және климат
2.1 Жамбыл облысы ауа райының ерекшелігі
Зерттеу жұмысы 2010-2011 жылдар аралығында Жамбыл облысы Қордай
Жамбыл облысының климат ерекшелігі күрт континенталды, күн радиациясының
Күн сәулесінің тез жылуына қар сулары топыраққа сіңіп
Жазы ыстық және құрғақ болып келеді. Жаз мезгіліндегі
Бұл айларда ауа райы құбылып, кенеттен жауын жаууы
Зерттеу жүргізілген 2008-2010 жылдардағы ауа райы ерекшеліктерін (температуралық
Дегенмен де тәлімі егіншіліктегі күздік бидай дақылының бірқалыпты
Қазіргі таңдағы ғаламдық ауа райының жылуын осы мерзім
кесте 1
Зерттеу жүргізілген 2010-2011 жылдарды көп жылдық орташа ауа
Жылдар Ауа температурасы, оС Жауын –шашын мөлшері, мм
ылғалдылығы, %
III IV V VI III IV V VI
2009 9,8 15,2 20,8 23,8 79,1 42,8 32,6
2010 6,6 16,1 19,4 25,0 72,5 84,1 44,6
2011 12,8 15,1 21,1 26,9 43,0 58,3 22,0
3 жылдық орташа 9,8 15,5 20,5 25,3 64,9
Көп жылдық 5,4 12,8 18,7 23,2 87 78
Атап айтар болсақ, наурыз-маусым айларында үш жылдық ауаның
Тәлімі егіншіліктегі құрғақшылық пен қуаңшылық көп жағдайда маусым
Жамбыл аймағында көктемнің ерте түсетіні баршамызға белгілі,
Күздік бидайдың негізгі өсу кезеңіндегі ылғалмен қамтамасыз етілу
Сонымен, зерттеу қорытындысында 2008-2010 жылдарға жалпы сипаттама ретінде
Тәжірибе жүргізілген 2008-2010 жылдарда, Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік
Зерттеу жүргізілген егіс танаптарында ауыспалы егіске және егу
кесте 2
Тәжірибе жүргізілген танаптың агрохимиялық сипаттамасы (2010-2011 жж. орташа)
Зерттеу нұсқасы Көрсеткіштер М±m
қарашірік, % NО3, мг/кг P2O5, мг/кг K2O, мг/кг
Дәстүрлі технология (бақылау) 1,09±0,018 54,6±0,021 15,8±0,012 300±0,063 7,99
Егіс тәжірибесін РН=7,9 болатын тұз мөлшері аз жылжымалы
Зерттеу жүргізілген 2008-2010 жылдардағы орташа көрсеткіш бойынша топырақ
2010-2011 ауыл шаруашылық жылдардыц ауа-райы жағдайлары және олардың
Казан айы құбылмалы болды. Қазан айының 3,8,9,28 жұлдыздарында
Қараша айында ауа-райы құбылмалы болды. Қарашаның 5,6,7,8,23,28, жұлдыздарында
Қаңтар. 2010 жылы қаңтар айының 7,8,17,18,29 жұлдыздарында қар
Ауаның ылғалдылығы 73,5 пайыз болды. Ауаның ең жоғарғы
Ақпан айында қаңтар айына қарағанда жауын-шашын көбірек жауды.
Наурыз. Ауа-райы құбылмалы болды. Наурыздың 12 жұлдызында қар
Мамыр ауа-райы құбылмалы болды. Мамыр айының 1,2,3,6,21,22,26,27, 31
Шілде айында ауа-райы ашық болды. Шілде айының 16,17,18,21,
1.3.2010-2011 ауыл шаруашылық жылдардың ауа-райы жағдайлары
1. Ауа райы. Қыркүйек айы 2010 жыл.
Қыркүйек ауа райы ашық болды. Қыркүйек айның 2,11,12,18
Қазан айы. Қазан айында ауа-райы құбылмалы болды. Қазан
Қараша айы. Қараша айы ашық және жылы болды.
Желтоксан айы. Желтоқсан айында ауа- райы құбылмлы болды.
2009 жылғы желтоқсан айы 2010 жылғы желтоқсан айына
Қаңтар айы. Қаңтар айында ауа-райы ашық болды. Қаңтар
2010 жылғы қаңтар айында 2011 жылдың қаңтар айына
Ақпан айы. Ақпан айында жауын - шашын мол
2010 жылғы ақпан айымен, 2011 жьшғы ақпан айы
Наурыз айы. Наурыз айында ауа-райы ашық болды. Наурыз
2010 жылғы наурыз айы 2011 жылдың наурыз айына
Сәуір айы. Сәуір айында ауа - райы ашық
2010 жылғы сәуір айы 2011 жылғы сәуір айына
Мамыр айы. Мамыр айында ауа- райы ашық болды.
2010 жылғы мамыр айы мен 2011 жылдың мамыр
Маусым айы. Маусым айында ауа - райы ашық
2010 жылғы маусым айымен салыстырғанда 2011 жылғы маусым
Шілде айы. Шілде айында ауа-райы ашық болды. Шілде
Тамыз айы. Тамыз айында ауа - райы ашық
2010 жылғы тамыз айы мен 2011 жылдың тамыз
3 ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
3.1 Өндірістік тәжірибенің бағдарламасы және әдістемесі
Қазақстан Республикасы егіс алқаптарында себіліп жүрген күздік бидай
Өндірістік тәжірибенің мақсаты, өңірге аудандастыру үшін ұсынылған перспективалы
Зерттеудің міндеттеріне перспективалы күздік бидай сорттарының нақтылы себу
Зерттеу объектісі болып күздік бидайдың Жетісу, Стекловидная 24,
Зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сәйкесті өндірістік тәжірибе қойылды.
Аудандастырылған күздік бидай сорттары шаруашылықтық құнды белгілері бойынша
1. Жетісу (бақылау)
2. Стекловидная 24
3. Южная 12
4. Алмалы
Күздік бидайдың зерттелген сорттарына сипаттама. Южная 12 –
Суармалы егіншіліктегі өнімділігі 65 ц/га жетеді. Дән сапасы
Жетісу. Авторлары: Оразалиев Р.А., Нұрпейсов И.А., Абугалиев И.А.,
Дән сапасы бойынша ерекше бағалы бидай тобына жатады.
Стекловидная 24. Авторлары: Оразалиев Р.А., Нұрбеков З.К., Кожемякин
Алмалы. Авторлары: Оразалиев Р.А., Жангазиев А.С., Қалибаев Б.С.,
Перспективалы күздік бидай сорттары суармалы егіншілікте өсірілді.
Өндірістік тәжірибеде жүргізілген байқаулар, есептер мен талдаулар:
1. Күздік бидай сорттарының өсіп-жетілуіне (күзде және көктемде)
2. Егістік өнгіштікті және көктеу сатысындағы өсімдіктер жиілігін
3. Күздік бидайдың сабағының биіктеп өсуі әр нұсқадан
4. Егістіктердің арамшөптермен ластану дәрежесі екі рет (көктеу
5. Күздік бидай сорттарының өнім құрылымын (1 м2
6. Дән өнімділігі әрбір нұсқаларды жеке жинап бастыру
7. Күздік бидайдың сорттарын өсірудің тиімділігін есептеу (әдістемелік
3.2 Күздік бидайдың перспективалы сорттарының вегетация дәуіріндегі өсіп-жетілу
Жамбыл облысының Қордай ауданы егін шаруашылығымен айналысатын ірі
Бидай өнімділігін жоғарылатуда себілетін тұқымның сапа көрсеткіштеріне үлкен
Күздік бидай сорттарын өсіргенде тұқымдық материалдар спасына үлкен
кесте 3
Егістік материалдардың сапа көрсеткіштері (2010-2011 жж.)
№№
Сорт Репродукция Сорттық тазалық, % Өсу энергиясы, %
1 Жетісу (бақылау) ІV 100 94 96 96
2 Стекловидная 24 ІV 100 91 95 95
3 Южная 12 ІV 100 94 96 96
4 Алмалы ІV 100 94 97 97 40,3
Кесте деректерінен байқағанымыз, шаруашылықтағы күздік бидай сорттарының тұқымының
Күздік бидай өсімдігінің вегетация дәуірі екі кезеңде (күзде
Вегетациялық кезеңнің ұзақтығына байланысты күздік бидай жаздықтан айрықшаланады.
Қыстағы тыныштығын есептегенде, күздік бидайдың вегетациясының ұзақтығы жаздық
кесте 4
Күздік бидай сорттарының вегетация кезеңінің ұзақтығы және негізгі
Сорт Себу мерзімі Толық көгінің шығуы Түптену Көктемгі
Жетісу (бақылау) 9.10 24.10 7.11 18.03 23.05 25.06
Стекловидная 24 9.10 24.10 7.11 18.03 24.05 25.06
Южная 12 9.10 24.10 8.11 18.03 23.05 25.06
Алмалы 9.10 25.10 10.11 19.03 25.05 26.06 8.07
Бірақ келесі кезеңдерін шапшаң өтуіне байланысты, күздік бидай
А.И.Носатовский бидайдың өмір циклін төмендегідей фенологиялық сатыларға бөлген:
Бидайдың вегетациялық сатыларын анықтау, олардың әрбір кезеңдегі өніп-өсуін
Өсімдік өзінің өсіп-өнуі кезеңінде, бірнеше фенологиялық сатылардан
Күздік бидай сорттарын күзде қолайлы агротехникалық мерзімде қазан
Кесте деректерінен байқағанымыз, сорттар арасында жеке сатылардың өтуі
Ауылшаруашылық дақылдарының өсуінің негізгі кезеңдерінің біріне «себу-көктеу» сатыаралық
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, бұл кезеңде топырақ ылғалдылығы мен
Күздік бидайды егу мезгілі 200 және 2010 жылдары
Зерттеулер жүргізілген жылдары күздік бидайдың түптену кезеңі ауа-райының
Айта кету керек, егер Жетісу және Стекловидная 24
Биологиялық ерекшеліктеріне сәйкесті күздік бидай сорттарының күзде вегетативтік
Фенологиялық байқаулардың көрсетуі бойынша, күздіктердің қайта көктемде түптенуі
Күздік бидай сорттарының масақтану сатысы көктемгі қайта өсуінен
Перспективалы «Алмалы» сортының вегетация кезеңінің ұзақтығы басқа сорттарға
Әрбір агротехникалық шараның тиімділігі, оның агробиологиялық параметрлері тұқымның
Біздің өндірістік тәжірибемізде күздік бидай сорттарының себу мөлшері
кесте 5
Күздік бидай сорттарының егістік өнгіштігі және өсімдіктердің сақталу
Сорт Егістік өнгіштік, % Көктеу сатысындағы өсімдіктер саны,
Жетісу (St) 83,1 335,2 85 284,8 1,3 370,2
Стекловидная 24 84,1 336,4 85 285,9 1,4 400,3
Южная 12 83,2 332,8 84 279,6 1,3 263,5
Алмалы 85,3 341,2 86 293,4 1,4 410,8
Егістік өнгіштік тұқым сапасына және сорттардың биологиялық ерекшеліктеріне
Күздік бидай сорттарының өнімді түптілігі 1,3-1,4% аралығында болып,
Ең көп өнімді сабақтар Алмалы мен Стекловидная 24
Вегетация дәуірінде күздік бидай өсімдіктерінің биіктеп өсетіні белгілі.
Көктемгі күздіктердің тыныштық күйден кейінгі қайта өсуінен бастап,
кесте 6
Күздік бидай сорттарының вегетация дәуіріндегі биіктеп өсу динамикасы
Сорт Вегетация сатылары
түтіктену масақтану гүлдеу қамырланып пісу
Жетісу (St) 39 73,5 88,4 90,2
Стекловидная 24 42 88,2 97,5 100,1
Южная 12 41 67,7 79,8 82,5
Алмалы 43 91,4 102,9 105,4
Гүлдену сатысынан кейін сабақтың өсуі мүлдем баяулап, биіктеп
Ауыспалы егістерде жүргізілетін агротехникалық шаралар – танапты тынықтыру,
Көптеген ғалымдардың пікірінше, егістегі өсімдіктер жиілігімен арамшөптер санының
Тұқым себу мөлшерін азайту, әдетте арамшөптер үшін
Бұл көрсеткіштердің көлемінің кішірейген сайын, керісінше, мәдени өсімдіктердің
Сондықтан, егістіктердің арамшөптермен ластануы ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділігін төмендетеді
Ғалымдардың пікірінше, күздік бидай егісінің арамшөптермен әртүрлі деңгейде
Сондықтан тұқым себу мөлшерін қолайлы белгілеу, арамшөптермен агротехникалық
Алаң бірлігіндегі өсімдіктер тығыздығының ұлғаюына және биіктеп өсуіне
Біздің тәжірибелерімізде, күздік бидай сорттары танаптарында арамшөптер саны
Өнімді жинар алдындағы арамшөптердің ауалы құрғақ массасы
3.3 Күздік бидай сорттарының салыстырмалы дән өнімділігі және
Мәдени өсімдіктердің өнімділігі адам мен қоршаған ортаға
кесте 7
Күздік бидайдың перспективалы сорттары өнімділігі құрылымын құраушы негізгі
Сорт Өнімді сабақтар саны, дана/м2 Масақтың ұзындығы, см
Жетісу (St) 370,2 6,8 26,6 1,16 43,7
Стекловидная 24 400,3 7,2 31,3 1,39 44,6
Южная 12 363,5 6,7 25,2 1,0 43,2
Алмалы 410,8 7,6 32,9 1,49 45,3
Күздік бидай сорттары дән өнімін құрушы негізгі элементтерді
Өнімді түптілік коэффициентіне байланысты бір шаршы метрдегі
Күздік бидай сорттарының гүл шоғырының ұзындығы және масақтағы
Ауылшаруашылығы дақылдарынан жоғары сапалы өнім алуда оңтайлы агроэкологиялық
Біздің өндірістік тәжірибелерімізде, суармалы егіншілікте топырақ типіне және
Болашақ өнім деңгейі оны құрушы элементтердің оң жиынтығынан
кесте 8
Күздік бидай сорттарының салыстырмалы дән өнімділігі, ц/га (2010-2011
Сорт Жылдар Орташа Қосымша өнім, +, -
2010 2011
Жетісу (St) 33,5 31,3 32,4 -
Стекловидная 24 41,7 37,3 39,5 +7,1
Южная 12 32,1 29,5 30,8 -1,6
Алмалы 45,2 42,2 43,7 +11,3
Ең жоғары дән өнімділігін перспективалы Алмалы сорты қалыптастырса
Қорыта келгенде айтарымыз, күздік бидайдың Алмалы және Стекловидная
Күздік бидай сорттарын өсірудің экономикалық тиімділігі
Өндірістің экономикалық тиімділігі – күрделі экономикалық категория. Оған
Экономикалық тиімділік - өндіріс нәтижелерінің шығынға қатынасы.
Экономикалық тиімділік көптеген және алуан түрлі факторлардың әсерімен
Негізгі өндірістік қорлардың экономикалық тиімділігі проблемасы күрделі қаржының
Негізгі өндірістік қорлар ауылшаруашылығы өндірісінің өндірістік концепциясының аса
Аграрлық -өнеркәсіп кешеніндегі ұдайы өндірістің әлеуметтік экономикалық тиімділігінің
Өндіріс рентабельділігі – шаруашылық есептегі кәсіпорынның кірістілігі, пайдалылығы.
Таза табыс – қоғам үшін үнемдеу құнының ақшадай
кесте 9
Күздік бидайдың перспективалы сорттарын өсірудің тиімділігін бағалау (2010-2011
Сорт Дән
өнім-ділігі, ц/га 1 га алынған жалпы түсім, тг.
Жетісу (St) 32,4 113400 58660 57740 1810,5 93,3
Стекловидная 24 39,5 138250 64180 74070 1624,8 115,4
Южная 12 30,8 107800 56740 51060 1842,2 90,1
Алмалы 43,7 152950 67510 85440 1544,8 126,5
Биылғы, 2011 жылы ҚР азық-түлік корпорациясы астық
Бидай бағасының көтерілуі күздік бидай сорттары дәндерін сатудан
Бір гектардан алынған шартты таза пайда мөлшері түсім
Жалпы күздік бидайдың перспективалы сорттарын шаруашылық танаптарында өсірудің
Қорыта келе айтарымыз, күздік бидай сорттарын өсіру шаруашылық
4 Еңбекті қорғау
Еңбек қорғау дегеніміз жұмыс істейтін адамдардың жұмыс орындарында
Еңбекті қорғау – заңдастырылған жүйе, социал-экономикалық, санитар-гигиеналық және
Барлық жұмысшылар техникалық қауіпсіздік сақтау ережелерін тапсырады. Бұл
Шаруашылыққа жаңадан жұмысқа орналасқан жұмысшыларға техникалық қауіпсіздікті сақтаудың
Егіншілік саласында жұмыс істейтін жұмысшылар көктемгі және күзгі
Техникалық қауіпті сақтау нұсқауынан өткен мамандар мен жұмысшылар
Шаруашылық мекемесінде техникалық қауіпсіздік сақтау ережесі арнаулы әдебиеттер
Шаруашылықтың әр бригадасында техникалық қауіпсіздік сақтау бұрышы бар.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: «Жамбыл облысы Қордай ауданы
Өндірістік кооперативі жағдайында күріш егістігінде тары тектес арамшөптермен
Гербицидтерді тасымалдағанында және тиегенде топыраққа енгізу кезінде жұмысшыларды
Негізгі заңға сәйкес мемлекет еңбекті қорғаудың жеке заңдарын
Гербицидтерді қолданғанда барлық жұмысшылар жеке басты қорғайтын жабдықтармен
Өндірістік кооперативінің күздік бидай егістіктерінде арамшөптерге қарсы гербицидтерді
Гербицидтермен жұмыс істеген адамдар медициналық тексеруден өтуі керек.
18 жасқа толмағандар гербицидтермен жұмыс істеуге жіберілмейді.
Екі қабат және бала емізетін әйелдер, химиялық заттармен
Жұмыс істеу орындарында темекі тартуға, тамақтануға және демалуға
Еңбекті қорғау жұмысының тиімділігін жұмысшылардың жарақат алуының азаюынан
Кестеде көрсетілген көрсеткіштерге байланысты өндірістік кооперативіне талдау жасауға
кесте 10
Өндірістік жарақаттар мен ауруларға талдау жасау
№№ Көрсеткіштер Ж ы л д а р
2009 2010 2011
1 Жұмысшылардың тізімі, саны 46 755 662
2 Жарақаттар саны 11 8 7
3 Ауруға байланысты жұмысқа шықпаған күн саны, рН
118
93
64
4 Жарақатқа байланысты жұмсалған қаржы, теңге 301000 480000
5 Науқасқа қағаз бойынша жұмсалған қаржы, теңге 18000
6 Ауырлық коэффициенті, кт 10,8 11,6 9,1
7 Қайталау коэффициенті, кс 11,6 10,5 10,2
8 Жоғалу коэффициенті, кп 12,4 12,3 9,7
Кестеден жарақаттардың санының азайып, ауырлық, қайталау, жоғалу коэффициенттерінің
кесте 11
Шаруашылықта еңбек қорғау шараларына жұмсалған қаржы қоры
№№ Көрсеткіштер Бөлінген қаржы ұсталған қаржы
2009 2010
1 Барлық бөлінген қаржы, теңге 460500 662000
2 Оның ішінде:
Адам қорғау құралдарына, теңге
146000
190000
3 Профилактикалық өңдеу, теңге 120000 144000
4 Тізімделген номенклатуралық шарларға, теңге
144500
328000
5 Бір жұмысшыға жұмсалатын ақша, теңге 610 1000
Шаруашылықтың еңбек процестерінде адамға зиянды әсер ететін заттарды
Шаруашылықта еңбек қорғау шарларына бөлінген қаржы мөлшері 715
Ауылшаруашылық өндірісінде жұмысшылардың қауіпсіздігін қорғау ең алдымен жұмысты
Өндірістік орындарда жұмысшылардың еңбек қорғау және техника қауіпсіздігін
Барлық өндірістік орындағы жұмысшылар міндетті түрде техника қауіпсіздігі
Ережелерді тапсыру барысында жұмысшылар техника қауіпсіздігін сақтауда негізгі
Шаруашылықта техника қауіпсіздігінің инженер немесе аграном қызмет етеді.
Еңбек жарақатына жол бермейтін техника қауіпсіздігінің осы
Қызметкерлердің кәсіби және басқа да науқастарға шалдығуының алдын
Технологиялық өндірістік қауіпсіздігін сақтау арқылы қолайсыз жағдайларды азайтуға
Қауіпсіздікті талдау жүйелік бірнеше техникалық карталар құжатын талап
Егістік алқапта шаңнан, газдан, қатты дыбыстарданзардап шегуі мүмкін.
кесте 12
Өндірістік процесстер
№№ Өндірістік процесстердің атауы Жұмысшыны зақымдайтын өндірістік орындар
11 Негізгі өңдеулер Механикалық шаң, газ, қатты дыбыстар
22 Себу Тісті құрылғылар, тұқым сепкіштер шаң, газ,
33 Дәнді дақылдарды жинайтын комбайндар Оратын аппараттар шаң,
44 Дәндерді жинау және тиеу Тиеу орындарының жарықтығы
Мұндай жағдайлар көбіне жаз, күз айларында кездессе, ауа
Пестицидтер мен минералды тыңайтқыштарды тасымалдау ГОСТ 19433
Сақтау улы заттар мен химикаттар СНИП 11 –
Минералды тыңайтқыштардың қоймалары жылыжайлар мен мен жылыту құралдарына
Минералды тыңайтқыштарды сақтауға арналған қойманың әрбір 200 м2
Трактор жіне басқа даауылшаруашылық машиналарында қызмет ететін жұмысшылар
Ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге байланысты жүргізілетін жұмыстарды бастар
Ауыл шаруашылық дақылдарын жинау жұмыстары қауіпсіздік ережесіндегі ГОСТ
Егістікті оратын комбайындар мен тракторлар міндетті түрде өрт
Техниканы меңгеретін жүргізушілер жұмыс жүргізетін жерлерге баратын және
Электрлік байланыс сымдары өткен учаскелерде жұмыс істеу және
Жұмысшының демалуына арналған жерлер арнайы белгілермен белгіленіп, ол
Адам организміне енгеннен ейін тіршілік әрекетіне әртүрлі дәрежеде
Органикалыққа жататындар: арамшөптер қатарына жататын көмірсулар және хлор
Еңбек қорғаудың техникалық шаралры.
Қазіргі заңдар еңбекшінің сау және қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз
Диплом жұмысының тақырыбына сүйенетін болсақ түрлі техниканы қолдануға
Жыл басында еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі бойынша
1.Кіріспе келген жұмысшыларды жұмысшы орындау кезіндегі жалпы қауіпсіздік
2.Жұмыс орында учаске басшысы техникалық қауіпсіздігі ережелерімен таныстырады.
3.Барлық жұмысшылармен мерзімдцік нұсқау 1 рет, ал улы
Шаруашылыққа миханикаландыру жұмысшы ұймдастырғанда қазіргі техника қауіпсіздігінің ережелері
Минералды тыңайтқыштармен және тұқымды улы химикаттармен өңдеуе ,кимдермен
Улы химикаттармен жұмыс істеу кезінде учаскелердегі далалық жұмыстарға
Тыңайтқыш енгізгенде қауіпсіздік шаралары киіммен қамтамасыз етіледі .Сонымен
1.Нұсқау өткізген күн.
2.Нұсқау өткізген адамның аты-жөні .
3.Нұсқау тақырыбы .
4.Нұсқау алған адамның қолы .
5.Нұсқау өткізген адамның қолы .
Экономикалық қиындықтарға қарамастан техника қолдануға және тыңайтқыш енгізуге
Өндірістік еңбекте тұрақтандыру мен өркендету жүйесінде еңбек қорғау
Халық шаруашылығының барлық саласындағы еңбекті қорғаудың, яғни еңбекті
Келесі кестеде жұмысшылардың арнайы киімдер мен қамтамасыз етілуі
кесте 13
Жұмысшыларды арнайы киімдермен қамтамасыз ету жағдайы
Мамандық қызметі Адам-дар саны Арнайы киімдер атаулары Пайдала-ну
Технтка қауіпсіздігінің инженері 1 комбинизон көзілдірік.ОП-1, респиратор РУ-6
6
3 2
2
4 2
2
4 -
-
-
Тұқымдарды дәрілеуге қатысатын адамдар 5 комбинизон
көзілдірік.ОП-1,
респиратор РУ-6
резиналы етік 6
6
3
6 10
10
20
10 5
10
20
10 5
-
-
-
Тозаңдандыруда, бүрку-де жұмыс жасайтын жұмысшы-лар:
тракторист
шлангашы
припщеп-щиктер
10
3
Комбини-зон
Резиналы қолғап
көзілдірік
6
6
6
6
8
6
5
5
6
1
3
-
Жұмысшыларды арнайы киімдермен қамтамассыз ету деңгейі шаруашылықта қаншалықты
ҚОРЫТЫНДЫ
Жамбыл облысы Қордай ауданының топырақ типі және климаты
Шаруашылық жағдайында күздік бидайдың орта және орташадан кеш
Сыналған сорттардың көктеуден-шаруашылықтық пісу кезеңіне дейінгі вегетация дәуірінің
Күздік бидай сорттары егістік өнгіштілігі (83-85%) мен сақталу
Күздік бидай сорттары жоғары өнімділік және дән сапасын
Перспективалы күздік бидай сорттарын шаруашылық жағдайында өсірудің тиімділігі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кененбаев С.Б. Егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы
Сыдық Д.А. және т.б. Күздік бидай сорттарының егілу
Оспанбаев Ж.О., Жапаев Р.Қ. Күздік бидайдың сорттарының себу
Рамазанова С.Б., Оспанбаев Ж.О., Құныпияева Г.Т. Минералды тыңайтқыштардың
Джантқанбаева А. Жамбыл облысының тәлімі жерлерінде күздік бидай
Жанғазиев А.С. Күздік бидайдың сары тат ауруына төзімді
Жанғазиев А.С. және т.б. Күздік бидайдың мол өнімді
Айтымбетова К.Ш. және т.б. Оңтүстік Қазақстанның суармалы жағдайында
Суханбердина Д.Х. және т.б. Күздік бидай сорттарының дәндерінің
Жанұзақов М.М. Өсімдік шаруашылығы. Қызылорда, 2008, 370 б.
Губанов Я.В. және т.б. Технические культуры. М., Агропромиздат,
Корнеев Г.В. және т.б. Интенсивные технологии возделывания сельскохозяйственных
Носатовский А.Н. Пшеница. М., Сельхозиздат, 461 с.
Гребенский С.О. Рост растений. Львов, 1961, 296 с.
Апушев А.К., Мырзабаева Г.А. Влияние сроков сева на
Мырзабаева Г.А. Күздік бидай сортүлгілерінің себу мерзіміне байланысты
Апушев А.К., Мырзабаева Г.А. Оценка хлебопекарных качеств зерна
Оспанбаев Ж.О., Моргунов А.И., Мурзатаева Т.Ш. Эффективные пути
Мырзатаев Т.Ш. и другие. Создание озимой пшеницы с
Оспанбаев Ж.О., Мырзатаева Т.Ш. Агроэкологические факторы и размножение
Мурзатаева Т.Ш. Экологическое испытание линии и сортов мягкой
Богданова Е.Д. и другие. Новые сорта яровой мягкой
Группа авторов. Районированные сорта сельскохозяйственных культур в Казахстане.
Селекционные достижения Казахстана. Алматы, 2001, 194 с.
Сулейменова М.Ш., және т.б. Күздік бидайдың жоғары өнімді
Әрінов Қ.Қ. және т.б. Өсімдік шаруашылығы. Алматы, 561
Деревянко А.Н. Погода и качества зерна озимых культур.
Ковырялов Ю.П. Интенсивные технологии производства пшеницы. М.,1986,-125с.