ЛЕКСИКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН САЛАЛАРЫ
Лексикология сөзді және сөздердің жиынтығы — тілдің сөздік құрамын (лексикасын) зерттейді. Сөз лексикологияда лексикалық единица ретінде қарастырылады. Лексикалық единицалардың (сөздердің) жиынтығынан тілдің сөздік құрамы /лексикасы) құралады. Әрбір тілдің сөздік құрамындағы сөз - қаншама көп және алуан түрлі болғанмен, олар бір-бірімен байланысты, өз ара шарттас элементтердің жүйесі ретінде өмір сүреді және дамиды. Осыған орай, лексикологияда тілдің сөз-құрамы лексикалық жүйе ретінде құралады да, сөз тілдің лексикалық жүйесінің элементі ретінде қаралады.
Қатынас құралы ретіндегі тілдің сөздік құрамына және лексикалық еденица ретіндегі сөздің табиғатына қатысты жалпы лингвистикалық проблемалар бар. Олардың қатарына тілдің лексика-семантикалық жүйесі туралы мәселе, тілдік единицалардың, ішінде сөздің алатын орны, сөзге тән басты белгілер, сөз бен ұғымының ара қатысы, сөздің лексикалық мағыналарының түрлері, сөздің лексикалық және грамматикалық мағына-ларының ара қатысы мен байланысы және т. б. мәселелер өнеді. Бұлар лексикология теориясының жалпы проблемалары ретінде лексикологияда (общая лексикология) карастырылады. Ал нақты бір тілдің лексикасы және оның ерекшеліктері жеке лексикологияда (частная лексикология) қарастырылады. Жалпы лексикология мен жалқы (жеке) лексикология бір-бірімен байланыста болады. Бұлай болатындығы мынадан: қоғамдық құбылыс ретіндегі жалпы адам баласының тілін сипаттайтын жалпы заңдылықтар жеке, нақтылы тілге де тән болады. Мысалы қоғам дамуының барысында жаңа сөздердің жасалып, тілдің мының толығуы, дамуы, кейбір ескірген сөздердің одан шығып қалуы немесе өте сирек қолданылатын сөздерге айналуы — тіл атаулыға тән жалпы заңдылық. Сондай-ак, тілдің-арысында сөз мағынасының өзгеруі, көп мағыналы сөздердің жасалуы және синонимдік қатарлардың пайда болуы — осылардың бәрі тілдердің барлығында да бар. Қатынас құралы, қоғамдық құбылыс ретіндегі тіл атаулыға тән жалпы құбылыстар мен заңдылықтар дүние жүзіндегі тілдердің арқайсысында (нақты, жеке тілдерде) түрліше (өзіндік) ерекшелігімен көрінуі мүмкін. Мысалы, дүние жүзіндегі тілдердің бәрі де туынды сөздер сөз тудырудың белгілі бір тәсілдері бойынша жасалады. Сөз тудырудын бір тәсілі — сөздерді біріктіру тәсілі. Сөз тудырудың біріктіру тәсілі әр түрлі тәсілдерде түрліше дәрежеде көрінуі және орекет етуі мүмкін. Бұл тәсіл, мысалы, басқа тілдерге қарағанда, көбінсе неміс тіліне тән және неміс тілІ үшін ең өнімді тәсіл болып саналады. Осыған орай, неміс тілінде біріккен сөздер өте жиі ұшырасады. Сөздердің қосарлану тәсілі түрлі тілдерде бар, әсіресе ол түркі тілдеріне өте-мөте тән. Осыған орай, басқа тілдерге қарағанда, қос сөздер түркі тілдерінің лексикасында анағұрлым мол. Омонимдер және олардын фонетикалық өзгерістердің нәтижесінде, түбірге омонимдес аффикстсрдің жалғануы немесе сөздің семантикалық дамуы нәтижесіндс жасалуы түрлі тілдерде кездесе береді. Аталған тәсілдердің ішінде аффикстердің жалғануы арқылы туынды омонимдсрдін жасалуы әсіресе орыс тіліне өте-мөте тән болып саналады. Орыс тілінде, осыған орай, түбір омонимдерге қарағанда, туынды омонимдср анағүрлым жиі ұшырасады. Бұл айтылгандар тілдің лекснкасын сипаттайтын күбылыстар мен жалпы зандылыктар түрлі тілдерге тән ексндігін және ол күбылыстар мсн зандылықтар иактылы, жеке тілдерде олардын (тілдердің) өзіндік ерекшеліктеріне орайласып, түрліше көрініс табатыидығын аңғартады.
Жалпы қатынас құралы ретіндегі тіл атаулының лексикалық жағына тән құбылыстар мен жалпылама заңдылыктар мсн үғымдар жалпы лсксикологияда қарастырылса, лексикалык күбылыстар мен жалпы зандылықтардың жеке, нақтылы тіл-дердіц лексикасына икемделіп көрініс табуы және әрбір тілдін сөздік күрамы мен оның дамуы, өзіндік ерекшеліктері жалкы лексикологияда (жеке, нақтылы тілдің лексикологиясында) қарастырылады. Әрбір тілдің лексикологиясы (жеке лексикология) жалпы локсикологияның жалпы теориялық кағидаларына негізделеді де, нақты бір тілдің лексикасын зерттейді.
Жеке лексикология белгілі бір тілдің сөздік құрамын шығуы мен тарих бойында дамуы тұрғысънан «немесе тілдің сөздік құрамын сол тілдін белгілі бір дәуірдегі, мысалы, қазіргі да дегі қалпы түрғысынан қарауы мүмкін. Осыған орай, лсксикология тарихы (диахрониялық) лексикология және сипаттама (синхрониялык) локсикология болып бөлінеді. Тарихи лекси-кологияда тілдің сөздік құрамы шығуы, замандар бойыида калыптасуы және дамуы, лексиканы құрастырушы арналар және олардыц тарихы тұрғысынан зерттелінеді. Ал сипаттама немесе синхрониялық лексикологияда, мысалы «Қазіргі орыс ті
: «Қазіргі ағылшын тілі», «Қазіргі қазак тілі» атты пәндердің
лексикология білімдерінде, аталған тілдердің (орыс, ағылшын,
қазақ тілдерінің) лсксикасының осы заманғы қалпы, сөздің
иағыналык кұрылымы, лексиканы кұрастырушы арналар мен
қаткабаттар, сөздердің активті және пассивті топтары, сөздік
құрамның даму жолдары, лексиканың стилистикалық жақтан
лифференциалануы, сөздердің қолданылу аясы, мағыналардың
қарым қатынасына қарай сездердің топтасуы (синонимдер,
чомонимдер, антонимдер) және т. б. мәселелер қарастырылады.
Қазіргі тілдің сөздік кұрамы бір-бірімен байланысты өз ара
шарттас элементтсрдің жуйссі ретінде өмір сүреді жәнс уақыт
бойыида толығу, даму күйінде болады. Демек, синхрониялық
лексикологияда тілдің сөздік құрамы өз ара байланысты эле-
менттердін лексикалық жүйесі тұрғысынан ғана емс, сонымен
бірге дамуы тұрғысынан да қаралуы керек. Осыған орай, си-
паттама (синхрониялық) лексикологляда, қажет болған жағдайда
тарихи мәліметтер мен түсініктер де беріледі. Мұндай
тарихи мәліметтер мен түсініктер қазіргі тілдегі лексикалық
гүбылыстардың табиғатын жетс түсінуг көмектеседі. История' принципі диахрониялық лингвистика үшін ғана емес (бұл
зі тусінікті аксиома), синхрониялық лингвистика және
барлық салалары, сонын, ішінде сипаттама (синхрония-
ісксиколопія үшін де өте-мөтс кажет. Сипаттама лекси-
тарихи лексикологияны, әрине, ауыстыра алмайды жо-
ій болуға тиісті де емес. Бұл жердс әңгіме сипаттама
лексикологияда тілдік сөздік кұрамының казіргі калпын және
даму сипатын ғылыми тұрғыдан ашып айқындауда кажстінше
деректерге сүйенудің маңызы жайында болып отыр. Тарихи лексикологияның бір саласы — этимология. Этимологиялық сөздердің шығу тегін зерттеп, олардыц ең алғашкы мағынасын қандай болғандығын айқындайды. Этимология зерттеулердің жеке сөздердің шығу төркінін ғана емес, сонымен бірге жалпы тілдің тарихын танып білуде маңызы өте мөте күшті.
Тілдәң арихы мен ондағы сөздердіцң тарихы халықтың тарихымен
тығыз байланысты болады. Осыған орай, сездердің шығуыдағы
этимологнялық зерттсулср тарихи және этногенетикалық
мәсслелерді қарастырып шешуде де. айрықша
ЖАНЫЗҒА ие болады. Сөздер бір тілден басқа бір тілге ауысып Этимологиялық зерттсулер белгілі бір тілдін
ерте замандарда енген кірме сездердің сну тарм-
олдарың да карастырады. Көне замандарда бір
тілге сніп, әбден қалыптпсып кетксп кірме сөздер.