Қазақстанның ежелгі қалалары
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕЖЕЛГI ҚАЛАЛАРЫ — жазба деректемелер мен археологиялық материалдар нәтижесiнде анықталған байырғы қоныс орындары, қала жұрттары. 6 — 9 ғ-ларда Оңт. Қазақстан мен Оңт.-Батыс Жетiсуда қала мәдениетi жақсы дамыды. Саяси жағынан бұл аймақтар түрiк әулеттерiне бағынды және ретi бойынша Батыс Түрiк, Түргеш, Қарлұқ қағандықтарының құрамына ендi. Бұл кезеңде көшiп жүретiн жер аумағы шектелiп, көш жолдары қалыптасты, тұрақты қыстаулар мен жайлаулар орнығып, егiншiлiк пайда болды, отырықшы кедейлер тобы бөлiнiп, жекелеген рулық топтар отырықшылыққа көштi. Мемл. төрешiлдiк аппарат құрылып, ортақ тiл мен жазу қалыптасты, сауда және дипломат. байланыстар дамыды. Осындай жағдайда әкiмш. және қолөнер, сауда, мәдениет орталығы ретiнде қалалар салына бастады.
Оңт. Қазақстандағы ең iрi қала Исфиджаб саналады. Ол 629 ж. Сюань-Цзянның жылнамасында “Ақ өзендегi қала” атымен алғаш аталады. Кейiн Махмұт Қашқари Сайрам — ақ қаланың аты (әл-Мединат әл-Байда), ол Исфиджаб деп, кейде Сайрам деп те аталғанын жазады. Сайрамнан Шашқа баратын жол бойында 8 - 10 ғ-ларда Газгирд (Қазығұрт) болған. Исфиджабтың шығыс жағында Шарап, Будухкет, Тамтаж, Абараж, Жувикат қ-лары мен елдi мекендерi орналасқан. Шарапқа — Төрткөл Балықшы, Будухкетке Қазатлық қ-ларының жұрты сай келедi. Тамтаж, Абараж — керуен сарайлары iспеттi. Арыстың төм. ағысында орталығы Отырар қ. болған Фараб (Отырар) өңiрi жатты. Отырар аты (Отырарбенд) 8 — 9 ғ-лардағы жазба деректерде аталады. Оның Фараб, Тарбанд секiлдi атаулары да бар. Отырардан төменiрек Сырдария бойындағы Шауғар өңiрiнде сол аттас орт. болған. Шауғар қ. (соғды тiлiнен аударғанда “Қара тау”) Түркiстанның оңт.-шығысында 8 км жерде орналасқан Шойтөбе қ-ның орнында болған. Оңт.-Батыс Жетiсуда қалалардың өркендеуiне, қолөнерi мен егiншiлiктiң және құрылыс техникасының дамуына Соғды ұрпақтарының елеулi әсерi болды. 8 ғ-дың 2-жартысында олар Шу, Талас жазықтарына көптеп қоныстана бастады. Соғдылық саудагерлер Иран мен Византияны Шығ. Түркiстанмен жалғастыратын Ұлы жiбек жолының бойына сауда қоныстарын салды. Осындағы Тараз және Суяб қ-лары Қазақстаннан тыс жерлерге де мәлiм болды.
Жазба деректерге қарағанда 7 - 13 ғ-ларда осы жол бойындағы Аспара, Шiгiлбалық, Атын, Семекина, Талхиз, Мерке, Құлан, Исфиджаб, Усбаникет және басқа қалалар да маңызды рөл атқарды. Бұл қалаларда ұсталық, зергерлiк, былғары өңдеу, қыштан ыдыс жасау кәсiбi өркендедi. Тұрғындары егiн ш-мен айналысып, бидай, тары егiп, бақ, жүзiм өсiрген. 9 — 10 ғ-ларда солт.-шығыс Жетiсуда да қалалар салына бастаған. Iле өз. бойындағы көшпелiлер қоныстарының орнына пайда болған бұл қалалар тез арада-ақ қолөнерi мен сауда орталығына айналды. 9 ғ-да және 10 ғ-дың 1-жартысында Жетiсуда билiк қарлұқтар қолына өтуiне байланысты көшпелi халықтар отырықшылыққа жедел көше бастады. Көшпелi тайпалардың ақсүйектерi құнарлы жайылымдарды басып алу, соғыс жорықтары және сауда арқылы байыды. Қоғамның қарапайым мүшелерi топ-тобымен отырықшылыққа көшiп, егiншiлердiң, қолөнершiлердiң қатарын толықтырды. Осыдан барып үлкендi-кiшiлi елдi мекендер мен қалалар көбейе бастады. 9 — 12 ғ-ларда қоғамның өндiргiш күштерi үлкен қарқынмен өстi. Орта Азия мен Қазақстандағы саяси билiктi басып алған Қарахан әулетi феод. қатынастардың қалыптасуына ықпал жасады. Осы кезде қалаларда дiни орындарға арналған құрылыстар, ақсүйектердiң сарайлары, су құбырлары, тазалық жүйелерi салынды. Жаңа қалалар пайда болды.
Әсiресе, Оңт. Қазақстанда қалалар көркейе түстi. Бұрын 5 — 7 га-дан аспаған Отырар рабадының аумағы 170 га-ға дейiн жеттi. Кең көлемдегi қазба жұмыстары Оңт. Қазақстандағы қала мәдениетi ескерткiштерiнiң типологиясын жасауға мүмкiндiк бередi. Аумағы 30 га-дан асатын қала жұрттарына Сайрам (Исфиджаб), Шортөбе немесе Қараспан-1 (Осбаникет), Отырартөбе (Отырар), Құйрықтөбе (Кедер), Шойтөбе (Шауғар), Жанқала (Жанкент, Янгикент), Сунақ-Ата (Сығанақ), Құмкент жатады. Аумағы 15 га-дан 30 га-ға дейiн жететiн қалалар — Бурух, Хурлуг, Жумишлағу, т.б. 15 га-ға дейiн жететiн қала жұрттарына Шарапхана (Газгирд), Бұлақ-Қоғал (Манкент), Тамды (Берукент), Қазатлық (Будухкет), т.б. жатады. Осы қалалардан басқа Сырдарияның орта ағысында 6 — 9 ғ-лардың бiрiншi жартысына тән мәдени қабаттары анықталған бiр топ қала жұрттары жатыр. Қазақстанның оңт-нде жалпы саны 27-ге жететiн осындай қала жұрты бар.
Қазақстанның оңт-ндегi қала жұрттарына құрылымында — iшкi қамал (цитадель); шахристан (дуалмен бекiндiрiлген қала) және рабад (қала төңiрегiндегi сауда-қолөнер орны) болатын топография тән. Шахристанда бай шонжарлардың, iрi саудагерлер мен дiнбасылардың үйлерi, сарайлар орналасты. Оңт. Қазақстан мен Жетiсудың ерте орта ғасырлардағы қалаларының жұрттарын анықтаған кезде мынадай белгiлердiң жиынтығы: көлемi мен құрылымы (қамал және бүкiл көлемi немесе қамал мен шахристан); бекiнiстерi; мәдени қабатының байлығы; археол. кешенi пайдаланылады. Осындай сан және сапа белгiлерiне сүйенгенде, Оңт. Қазақстандағы алдыңғы орта ғасырлардағы барлық қалалар саны 33 болды. Алайда, Оңт. Қазақстанның барлық қалалары неғұрлым кейiнгi уақытта да өмiр сүргендiктен, қала орындарының кейiнгi мәдени қабаттары ертедегi қалалардың көлемiн анықтауға және олардың үлгiлерiн жорамалдауға мүмкiндiк бере бермейдi. Жетiсудың оңт.-батысында, керiсiнше, бұған толық мүмкiндiктер болды. Жазбаша деректемелерге қарағанда, мұнда 7 — 10 ғ-ларда 27 қала мен қоныс болған, олардың көпшiлiгi нақты қала жұрттарымен сәйкестендiрiлдi. Ал Шу және Талас аңғарларындағы аумақта барлығы 36 қала жұрты табылып, олардағы 7
— 9 ғ-лардың мәдени қабаттары анықталды. Қалалар кейiнгi кезге дейiн өмiр сүрген. Олардың топографиясында өзiндiк ерекшелiк кездеседi. Қала жұрттарында қамал мен шахристаннан тұратын “орталық бөлiк” ерекше көрiнедi. Орталықтағы құлаған үйiндiлерге ұз. 3 км-ден ондаған км-ге дейiн жететiн дуалмен қоршалған аумақ жапсарласып жатады. “Ұзын дуалды” қалалардың орналасуында қатаң заңдылық бар: Талас аңғарында олар бiр-бiрiнен 15 — 20 км қашықтықта, аңғарлардың ең қолайлы жерлерiнде, Таласқа ұсақ тау өзендерiнiң құятын сағаларында орналасқан. Шу аңғарында қалалардың орналасу заңдылығы одан да айқын — он үш қала тау етегiндегi аймақта тау өзендерi ағып шығатын жерлерде бiр-бiрiнен 15 — 35 км қашықтықта орналасқан; қалғандары Қырғыз жотасы тауларынан өзендердiң Шуға келiп құятын жерлерiнде солт. Жақтағы iшкi тiзбектi құрайды. Қалаларды сипаттап топтаған кезде қала орындарының көлемi мен топографиясы және жазбаша деректердiң мәлiметтерi пайдаланылуы нәтижесiнде қалалар үш топқа бөлiнедi.
Бұлар: астаналық және iрi қалалар — Тараз, Суяб, Невакет және Нұзкет, олар Жетiсудың оңт.-батысындағы Жамбыл, Ақбешiм, Қызылөзен және Шитөбе сияқты iрi қала жұрттарына сәйкес келедi. Орташа топқа Таластағы Ақтөбе қ-ның жұрты деп саналатын Текабкет және тиiсiнше: Сус — Шалдовар, Мерке, Аспара, Жол — Соқылық, Харранжуван — Беловодск бекiнiсi, Жақ — Сарығ — Грозненское жатқызылды. Шағын қалаларға жататындар: Құлан — Луговое, “Түрiк қағанының ауылы” — Шөмiш, Кiрмiрау — Покровское. Iрi қалалардың төңiрегiнде орналасқан ондаған ескерткiштердi қоныстарға жатқызуға болады. Шу-Талас өңiрлерiнде орналасқан 403 ортағасырлық қалалар мен мекендердiң 240-ның тарихи-топогр. құрылымдары зерттелген. Мұндағы негiзгi қалалар Жiкiл, Балу, Шелже, Такабкет, Көл, Кендек, Ақтөбе, Төлек, Сус, т.б. Шу аңғарында Баласағұн қ. жетекшi орынға шығып, астана рөлiн атқарған. Ол 10 — 11 ғ-ларда хан ордасы ретiнде қалыптасқан. Оның орнында неғұрлым ерте кезеңдегi қала жұрты бар. Бұл өлкеде осынша көп жаңа қалалардың пайда болуы ауданда отырықшылық пен қала өмiрiнiң дамығанын көрсетедi. Солт.-шығыс Жетiсуда 9 — 13 ғ-дың басында қалалар саны артқан. Егер 9 — 10 ғ-ларда мұнда 10 ғана қала болса, 11 — 13 ғ-лардың басында олардың саны 70-ке дейiн көбейген.
10 ғ-дағы деректер Iле аңғарының сол жағалауында орналасқан екi қала — Талхиз (Талхар, Талғар) және Лабан қ-лары туралы мәлiмет берсе, 11 — 13 ғ-лардың басындағы деректерде Екi-Оғыз, Қаялық, Iлебалық, т.б. қалалар аталады. Солт.-шығыс Жетiсудағы барлық қала жұрттары “төрткөл” аталатын үлгiге жатады. Олар тiк бұрыш, трапеция түрiнде жоспарланған немесе дөңгелек болып келедi, жалпы жер бетiнен сәл дөңестенiп тұрады және барлық жағынан бұрыштары мен мұнаралары бар дуалдармен қоршалған. Төрткөлдер солт.-шығыс Жетiсуға ғана емес, сонымен қатар оңт.-шығыс Жетiсуға, Тянь-Шаньға, Орт. Қазақстанға, Тува мен Моңғолияға таралған. Осы үлгiдегi немесе бiршама өзгеше жоспарланған қала жұрттары Сырдарияның төм. ағысында, Азов т. маңында кездеседi. Олардың типологиясы жөнiнде әр түрлi көзқарастар бар. Тянь-Шаньдағы Қошайқорған мен Шырдабек сияқты iрi қалалардың жұрттары орда-қалалар деп саналады. Ыстықкөл қазаншұңқырының төрткөлдерi бекiнiстер және ауылдық қоныстар деп есептеледi. Сырдарияның төм. ағысындағы суреттелiп отырған үлгiдегi қала жұрттары ауылдық мекен жайлар мен қала үлгiсiндегi қоныстар деп саналады. Солт.-шығыс Жетiсу төрткөлдерi үш т