АЙТМАТОВ Шыңғыс Төреқұлұлы (12. 12. 1928 ж. т., Қырғыз, Республикасы. Талас өңірі, Шекер ауылы) — қырғыздың аса көрнекті жазушысы, қоғам және мемлекет қайраткері, Қырғыз. Республикасының халық жазушысы (1968), Қырғыз. Республикасы. ҒА-ның академигі (1974]. Соц. Еңбек Ері (1978). Қазіргі әлем әдебиетіндегі ірі тұлғалардың бірі проза жанрында және киносценарий, драматуртов, әдебиет сыны, аударма саласында бірдей еңбек етеді. Қырғыз және орыс тілдерінде жазады. Қырғыз а. ш. институтын бітірген (1953) 1953-56 х. Қазақ зоотех.-малдәрігерлік ғыл.зет.институтының эксперименттік фермасында (Жамбыл облысының Талас ауд.) зоотехник. 1955-1958 ж. Мәскеудегі Жоғары әдебиет курсында тыңдаушы, 1959-1960 ж. "Литературный Киргизстан" журналының редакторы, 1960-1965 ж. "Правда" газетінің Қырғызстандағы меншікті тілшісі, 1965-1986ж. Қырғыстан Кинематографистер Одағының төрағасы, 1966 жылдан Қырғызстан Жазушылар одағы басқармасының төрағасы. 1988 жылдан "Ииостранная литература" журналының бас редакторы. 1990 жылы КСРО-ның Люксембургтегі елшісі болып сайланды, Қазір 1991 жылдан Қырғызстанның Бельгиядағы төтенше елшілік қызметін аткарады. «Әшім» атты тұңғыш әңгімесі 1952 ж. жарияланды. Онан кейін"Аспалы көпір"(1956), "Бетпе-бет'(1957) т. б. әңгімелері жарық көрді. Жазушыны алғаш даңққа бөлеген таңдаулы туындысы әйгілі "Жәмила" әңгімесі (1958). Осы шығарма арқылы дарынын жоғары бағалап, алғаш жүрек жарды пікір айтқандар М. Әуезов пен француз жазушысы Л. Арагом болды. Жәмила бейнесі соны сымбатымен әрі жаңашыл, сезімтал жігерлі қасиеттерімен, өз бақыты үшін күрескен батылдығымен, тал бойы мінсіз сұлу нәзіктігімен оқырман қауымды баурап алды. Осыдан кейін-ақ жүздеген ұлттан тұратын бұрынғы Кеңестер Одағы аталған үлкен елдің әдебиетінде шығармашылығы ерекше құбылыс болып саналып, оның қаламынан туған әрбір туындысын мың сан оқырман асыға күтіп, оқитын құрметке ие болды. Кейін "Құс жолы", «Алғашқы ұстаз» (екеуі де 1963), "Қош бол Гүлсары" (1967; КСРО Мемл. сыйл.. 1968) "Ертегіден соң" (1970), "Ерте қайтқан тырналар" (1975, КСРО Мемл. сыйл., 1977) повестері де "Боранды Бекет" (1980, КСРО Мемл. сыйл., 1983), "Жан пида" (1986) романдары әлеум. мәселелерді, рухани байлықты, Отанға, туған жерге деген сүйіспеншілік, адамның асыл мұраттарын, адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасын, өмірдегі келеңсіз көріністерді суреттейді. Шығармалары алыс шетелдерге де кеңінен танылды. Қаламынан туған әрбір шығарма адам баласының көкейтесті мәселесін соншалықты, сыршылдықпен, шыншыл-дықпен, жаңашылдықпен қозғауымен ерекшеленеді. "Тау мен дала хикаясы" атты шығармалар жинағы үшін І963ж. Лениндік сыйлық алды. "Қош бол. Гүлсары" (1967), "Ерте қайткан тырналар" (1975) повестері, "Боранды Бекет" романы (1980) үшін үш мәрте (1968. 1977, 1983) КСРО Мемл. сыйлығының иегері болды "Шынарым менің, шырайлым менің" (1960), "Алғашқы ұстаз" (1962), "Ақ кеме" (1970) повестері де әлем халықтары сүйіп оқитьн шығармалар қатарына жатады туындылары түгелдей дерлік қазақ тілінде жарық көрді. Сонымен бірге француз, неміс, жапон. араб, түрік, парсы т. б. дүние жүзінің көптеген тілдеріне аударылды. Бұл туындыларында замандастарымыздың түрлі мінезі болмысын, жастардың шынайы махаббатын, адам бойындағы мейірім мем қатыгездікті табиғатын толғана суреттейді. "Ана-Жер ана" (1963) повесінде қырғыз халқының Отан соғысы жылдарындағы басынан кешкен қасіретін, қайғысын, сол ауыртпалықты төзімімен көтере білген биік рухын Толғанай бейнесі арқылы шыншылда, асқан шеберлікпен көрсетеді. "Ана-Жер ана спектаклі ең алғашқы рет Алматыда, М. О. Әуезов атынд. академиялық драма театрында табыспен қойылды. Адамзаттьң Айтматовы аталып кеткен. заманымыздың заңғар жазушысының кейінгі жазған романдары «Жан пида» 1986ж), "Кассандра таңбасы" (1995) философиялық тереңділігімен ерекшеленеді. Өмірдің сан қатпар сыры мен қырына үңілген соның болмысын ашып көрсетуге бой ұрған зерделі зерттеу, пайымдауы мен тың, тосын көркемдік кестесімен қызықтырады. Оқырман назарын адамгершілік мінез құлықтың осы күнгі толғақты мәселелеріне аударады. Шығармалары бойынша көптеген көркем фильмдер түсірілді. Бірсыпыра шығармалары бойынша жасалған сахналық нұсқалары ("Ана-жер ана". Шынарым менің, шырайлым менің", "Боранды Бекет") қазақ драматургі Қ. Мұхамеджанов пен бірігіп жазған "Көктөбедегі кездесу" пьесасы Қазақстанның респ. обл. театрлары сахнасынан берік орын алды. Соңғы кезде қазақ ақыны М. Шахановпен бірігіп жазған "Құз басындағы аңшының зары" атты эссе кітабы (1997)жарық көрді. Осы екеуі бірігіп жазған "Сократты еске алу түні немесе миғула терісі үстімдегі сот" пьесасы Ғ. Мүсірепов атынд. Балалар мен жасөспірімдер театрында қойылды (1998). А. бірсыпыра Еуропа елдері Академиясының Құрметті академигі, бірнеше рет КСРО Жоғарғы Кеңесіне, Қырғызстан Жоғары кеңесіне депутат болып сайланды. А. Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы Бейбітшілік пен рухани татулық сыйлығының лауреаты.