ХVII – ХVIII ғғ. Ақшаның номиналистік теориясы өкілдері ағылшын ғалымдары алымдары Дж. Беркли мен Дж. Стюарт, А. Смит болып табылады. Бұл теория ақша айналымында құнсыз монеталар қаптап кеткен кезде қалыптасты. Бұл ғалымдар ақшаны мемлекет жасайды деп және оның бағасы атаулы құнмен (номинал) және ақша болып табылатын баға масштабымен анықталады деп есептеген. Олар ақшаны тек техникалық ауыстырудың таза құралы деп қарастырып, оның құндылық табиғатын толық теріске шығарды.
Ақшаның номиналистік теориясының негізгі идеялары төменде келтірілген:
- ақша тамаша есептеу бірлігі болып табылады, онын көмегімен ақшаның салыстырмалы құны анықталады;
- бірдей бөліктері бар тамаша масштаб болып табылатын аталған бірлікте ешқандай ішкі құн болмайды.
Номинализм үстемдік жағдайға XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында қол жеткізді. Бірақ, оның ерте кезеңдік номинализмнен айырмашылығы - оның қорғау объектісі болып құнсыз ақша емес, ол қағаз ақша болды.
Неміс ғалымы Г. Кнаптың ақша теориясында («Ақшаның мемлекеттік теориясы») басты мақсат-мұрат анық қалыптасты:
- ақша - мемлекеттік құқық тәртібінің өнімі, мемлекет билігінін туындысы;
- ақша - бақылау төлем құралы, яғни мемлекеттік мұратты төлем кушімен иемденген белгілер;
- ақшаның негізгі қызметі - төлем құралы. Ол ақшаның мәні белгілердің материалында емес, олардың қолдануын реттейтін құқықтық нормаларда, деп жазды.
1929-1933 жж. Экономикалық дағдарыс кезеңінде номинализм алтын стандарттан кетуді ақтау үшін теориялық база ретінде ары қарай дамуға бет алды.
Мемлекеттік капиталистік монополизмнің идеологы, ағылшын экономисі Дж. Кейнс өзінің «Ақша туралы трактатында» қағаз ақша алтынға қарағанда айналымда ыңғайлы толық құнды төлем құралы болып табылады және олар қоғамның үнемі өркендеуін қамтамасыз етеді - деп жазды. Қағаз ақша алтынды айналымнан ығыстырып. Бұл құбылыс ақшаны алтын әсерінен азат етті және дәл осы жайт Киапп теориясының жеңісі ретінде қарастырылды.
Сонымен. Кеннс номинализмнің тәжірибелік мақсаты - алтын стандартты жойып, қағаз ақшаның айналымға еркін енуін және экономиканы инфляциялық процесті баскару арқылы реттеуін тәжірибелік негіздеуінде болды.
Қазіргі танда номинализм - ақша болмысының мәселесі жөніндегі үстем теориялардың бірі. Осылайша, әйгілі американдық экономист П. Самуэльсон ақша шартты белгілер болып табылады деп санайды. «Экономика» шығармасында ол: «Тауарлы ақшаның дәуірін қағаз ақша дәуірі ауыстырды. Қағаз ақша ақшаның мәнін, олардың ішкі табиғатын кейіптейді ... Ақша - жасанды әлеуметтік шарт» - деп жазды.
Номиналистік теорияның пайымдауынша, қағаз ақша адам еркімен пайда болды, мемлекетпен жасалды, ал шын мәнінде ақша - металды қатынастардың белгілі заңдылығы мен айналымның қосымша құралға қажеттілігі туындағаны, бағалы металдарды өңдеу өндірісінің жетімсіздігі нәтижесіндс пайда болды. Қағаз ақшаның өлшем мөлшерінің қызметі мен өткіншілігі - мінсіз қатынас құралы ретінде тиімділігіне байланысты болып шықты.
Сонымен, номинализм теориясының сипаты: ақша тауардан ғана пайда болмайды, олардың көп қызметтерінен бас тарту, ақшаны құн масштабымен теңдестіру, өте оңды сан бірлігі болып табылады.
Банк ісіндегі бәсекелестік
Заңды тұлғалардың белгілі бір нарықта бір бірімен бәсекелесуін әдетте бәсекелестік деп ұғамыз. Теорияға сәйкес өткір бәсекелестік қандай да бір нарықтағы сатушалар мен сатып алушылардың санымен сондай-ақ, олардың жүзеге асыратын операциялардың ауқымдылығымен анықталады. Банктік бәсекелестікке тоқталатын болсақ, оның еркін нарықта бірнеше белгілері болады.
Бірінші белгі - капитал нарығына өзінің қаржылық қызметін ұсынатын көптеген қаржы институттары қатысады.
Екінші белгі - нарықтың әрбір қатысушысы толық ақпаратқа ие болады. Ақпарат алудың дұрыс шешім қабылдауына септігін тигізеді.
Үшінші белгі - барлық қатысушылардың нарыққа шығарылатын қаржылық өнімдері (депозиттері, несиелері және басқа қызмет көрсетуі) бірдей болады.
Төртінші белгі - бірде бір қатысушы басқа қатысушының қабылданған шешіміне (дұрыс, қандай шешім қабылдайтынына) өз ықпалын жүргізе алмайды. Қай жерде бәсекелестік күшті, сол жерде кез келген қызмет түрі соғұрлым тиімді және өнімдермен көрсетілетін қызметтің бағалары төмен әрі тұтынушыларға пайдалы болады. Банк капиталы көп шоғырланған ақша нарығында ссуда бойынша пайыз банк капиталы аз шоғырланған ақша нарығындағы ссуда бойынша пайызға қарағанда жоғары әрі осыған орай банктің табысы да мол болады, деп тұжырым жасау, дұрыс көрінгенімен банк ісіндегі бәсекелестің зерттеуі мұндай гипотезаны толық растай алған жоқ.
Бірқатар зерттеулер банктер неғұрлым көп болса, пайыз деңгейі соғұрлым төмен болатынын көрсетіп берді, ал, кейбір зерттеулер - керісінше, яғни банктердің шоғырлануы мен несие пайызының мөлшерлемелер деңгейінің әлсіз болатынын көрсетті.
Іс-тәжірибеде ірі банктер ұсақ банктерге қарағанда жинақ ақша салымы бойынша жоғары пайыз төлейді, әрі олардың ссуда үшін өндіріп алатын пайыздарының деңгейлері өте төмен болады.
Ірі банктердің ірі клиенттерге беретін ссудасына қарағанда аз болады, әрі шығынды да аз қажет етеді. Оның үстіне ірі банктердегі мерзімді салым ақшалардың көп бөлігі ірі депозиттік сертификаттар түрінде сақталады, оны басқарудың шығыны аздау болады, әрі ол бойынша төленетін мөлшерлемелер салыстырмалы түрде жоғары болады. Ірі банктер әдетте бастамашыл келеді және банк ісінің жаңа салаларында жаңашылдығымен көзге түседі, өз активтерінің көп бөлігін несие операцияларына бағыттайды.
Әлемдік банк индустриясы 60-шы жылдардың соңында елеулі өзгеріске ұшырады. Әсіресе, 70-80 жылдары күшейген бәсекелікке бірқатар факторлар себепкер болады.
Біріншіден, банк индустриясы интернациональдық тенденцияны бастан кешірді. Бұл шетелдік бәсекелестердіц нарығына кіріктіруге, осының нәтижесінде монеттік банктермен бәсекелестікке әкеп соқтырады. Бұл, әсіресе, жалпы нарықта өткір байқалады. Шетелдік банктер өздерімен бірге клиенттердің жаңа банк қызметіне жаңа мәдениетіне және тағы басқа қатысты қажеттіліктерін қанағаттандырудың жаңа тәсілдерін ала келеді.
Екіншіден, жаңа капитал нарықтары пайда болды. Олар салым ақшалардың дәстүрлі жүйесін басқаша құрды, яғни түрлендірді. Банк пассивтерінің көп бөлігі дамыған банкаралық нарықтың арқасында басқа банктердің қаражат есебінен және әр түрлі бағалы қағаздарды шығарудың әрі сатудың есебінен қалыптасты.
Ақшаның инфляциялық құнсыздануы тіркелген табысқа не бағалы қағаздар бойынша нақты табысты азайтады, ал ол оз кезегінде сұраныстың артуына және осыған орай олардың бағасының кемуіне әкеп соқтырады.
Пайыздық қатер берілген ссуда мен тартылған қаражаттың қайтарылатын мерзімдері сәйкестегенде немесе активтік және пассивтік операциялар бойынша мөлшерлемелер әр түрлі тәсілдермен белгіленгенде пайда болады. Соңғы жағдайға мына ахуал мысал бола алады: Ұлттық банк ресурстарды жоғары пайызбен сатып алады, ал Агроөнеркәсіп банкісіне жеңілдікті несиелер береді.
Пайыздық қатерді мынадай тәсілдерді қолдану арқылы кемітуге болады:
- пайыздық тәуекелділікті сақтандыру - бұл да тиісті қатерді сақтандырушы ұйымға толық беруді ұйғарады, яғни несие нарығның сақтандырылуына ұқсас;
- банктерге жағдай өзгергенде пайыздық мөлшерлемені тиісінше өзгертуіне мүмкіндік береді;
- мерзімді келісім - қатерден қорғанудың әдісі. Ол банк пен қарыз алушының айтылған мерзімінде белгілі бір сомадағы ссуданы белгіленген мерзімімен беру турасында арнайы форвардтық келісімді бекітумен байланысты жүзеге асырылады. Банк ссуданы беру сәтінде пайыз мөлшер-лемесінің өзгерісінен орын алатын ысырапқа ұрынып калу қатерінен өзін осындай келісімді бекіту арқылы қорғайды;
- пайыздық фъючерлік (келешектік) контрактісі. Ол мерзімді контрактіні білдіреді. Ол пайыз мөлшерлемесін ойнату үшін пайдаланылады. Сатушы шарт бойынша сатады, ал сатып алушы қаржы құжатын (ссуданы немесе депозитті) осы сәттегі келісілген, тіркелкен баға бойынша келешектегі айтылған уақыт мезетінде белгілі бір кезеңнен соң сатып алады;
- пайыздық опцион - опционның иесіне қысқа мерзімді ссуданы немесе депозитті тіркелген баға бойынша келешектегі белгілі бір күнге дейін немесе сол күні сатуына немесе сатып алуына құқық беретін келісім;
- пайыздық своп. Онымен бір ғана сомаға, алайда бір түрлі шартпен (мысалы, пайыздық мөлшерлеме құбылмалы, түркелген немесе ссуда капиталының әр түрлі нарықтарындағы мөлшерлемелерге бағдарланған мөлшерлеме болуы мүмкін) бекітілген несие міндеттемесі бойынша пайыздық төлемдердің айырбасы кемітіледі.
Валюталық қатер - шетелдік валютаның ұлттық валютаға қатысты бағамның өзгерумен байланысты валюталық (бағамдық) ысырап қатері. Валюта қатері, әсіресе, бір ғана валюта бағамының әр түрлі валюта нарықтарында сәйкестеуінен немесе уақыттың әр түрлі сәтіндегі валюта бағамдарының айырмашылығынан пайда болатын алып-сатарлық табысты алуға ұмтылатын банктерде жоғары болады.
Валюта қатерін азайгу үшін көбінесе пайыздық қатердегі әдістер қолданылады: валюталық фьючерлік контракті, валюталық опцион, валюталык своп. Бұлардан басқа валюта ретінде өз ұлттық валюта төлемін (әрине, ол тұрақты болатын болса, біздің елімізде көбінесе төлем ретінде америкалық доллар пайдаланылады) таңдау әдісі, сондай-ақ ақшалай міндеттеме сомасының валюта бағамына қарай өзгеру қаупін ескертетін қорғану шартын несие келісімшартына енгізу әдісі қолданылады. Валюта бағамы ретінде ұлттық валютаның немесе үшінші ел валютасының немесе халықаралық ақша бірліктерінің бағамдары алға шығуы мүмкін.
Шетелдік валюталар бағамының артуын ұдайы бақылау, (әр-тараптандыру), сақтандыру, форвардтық контрактіні бекіту банктердің іс-тәжірибесінде валюта қатерін кемітудің әдістері болып табылды.
Біз, осылайша банк қызметінде қандай қатерлердің болатынын және оларды кемітудің негізгі әдістерін қарастырдық. Бұл шараларды әзірлеу - қатер саласындағы банк стратегиясының маңызды компоненті болып табылады.
Сонымен, нарықтық шаруашылықтағы банк қызметінің негізгі бағдары ысырап пен банкротқа ұшырау қатерін барынша азайтумен операциялардан ең жоғары шамада пайда алудан тұрады.