Қанатты тарихи сөздер



Автор туралы
Жұмағазиев Ертай Жиенбайұлы 1966 жылы 17 сәуірде Қызылорда облысы Қазалы ауданында дүниеге келген.
Қызылорда Қорқыт ата атындағы педагогикалық институтының (1987-1992) тарих факультетін үздік дипломға, Қ.А.Яссауи атындағы мемлекеттік қазақ-түрік университетінің (1993-1998) заң факультетін бітірген. 1995 жылдан заңгерлік қызметтер атқарып келеді.
Қазір Қазақстан Республикасы Президентінің Байқоңыр кешеніндегі арнаулы өкілінің қызметін қамтамасыз ету бөлімінің меңгерушісі болып қызмет атқарады.
Мемлекеттік қызметте жүріп шығармашылықпен айналысумен тұрақты шұғылданған. 1995 жылдан осы кезге дейін 50-ден аса мақалалары республикалық, облыстық және қалалық газеттерде жарияланған.
Мынадай кітаптарды қосалқы автор құқымен шығарған: 2001 жылы Е.Жұмағазиев пен С.Сулейменнің орыс тіліндегі Мир юриспруденции в высказываниях, афоризмах и крылатых словах атты кітабы Данекер баспасынан, 2001 жылы Е.Жұмағазиев пен С.Сүлейменнің Заңдылық пен Әдiлдiкке құштарлық атты кітабы Жетi Жарғы баспасынан, ал Е.Жұмағазиев, Т.Алданов, Г.Баймұратовалардың Мастерство выступления на судебном процессе атты кітабы Юрист баспасынан жарық көріп, көпшілікке тараған.
Мемлекеттік қызмет атқару барысында В память 50-летия Байконура мерекелік медалімен (25.05.2005 жылы) және Қазақстан Конституциясына 10 жыл мерекелік медалімен (Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, 25.08.2005 жыл) марапатталған.

Жұмағазиев Е.Ж.
Қанатты тарихи сөздер

ББК 84я48
Т65

Жұмағазиев Е.Ж.
Т-65, Қанатты тарихи сөздер 2008, бет

ISBN

ББК 84я48

Т5002000000 00(05)-00 Жұмағазиев Е.Ж.
2008

Бұл жинақта тарихи қанатты сөздер берілген. Жинақ тарих пәнін қызығып оқитын жас жеткіншекке, жоғары сынып оқушыларына, жоғарғы оқу орындарының студенттеріне және жалпы тарих ғылымына қызығушылығы бар көпшілік қауымға арналған.

Пікір білдірген және алғыс сөзін жазған
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті Қазақстан тарихы кафедрасының профессоры,
тарих ғылымының кандидаты
Аңсатова Меруерт Нағметқызы

Алғысөз орнына

Естiлердiң сөзiн ескерiп жүрген адам өзi де естi болады.
Абай Құнанбайұлы

Бұл жинаққа тарихи қанатты сөздер, яғни тарихи цитаттар, бейнелi сөздер, тарихи тұлғалардың айтқан дана сөздерi және тарихи бағыттағы тарихи-әдеби шығармалар мен мифтердiң қанатты сөздерге айналып кеткен кейiпкерлерiнiң есiмдерi кiрiп отыр.
Қанатты сөздер сөйлер сөздiң iнжу-маржаны ретiнде ұсынылғандықтан, оларға талдау жасалып, мәнi ашылған. Олардың шығу және айтылу тарихына шолу жасалып, қажет жағдайда оны шығармашылықпен пайдаланудың жолдары көп тараған шығармалар негiзiнде көрсетiлген.
Сөздер мен бейнелi сөздердiң ағаш жапырағы сияқты гүлдену және сарғаю кезеңдерi, яғни өздерiне тән көктемi мен күзi болады, - деген болатын Гораций. Ал тарихи қанатты сөздердiң өмiрi - мәңгiлiк. Өйткенi ол көптеген тарихи оқиғаларды, мәселелердi ерiксiз көз алдыңа елестетедi. Сондықтан да тарих - адамзат өмiрiнiң болашағы. Мiне, осы ретте де тарихи қанатты сөздердi орынды қолдана бiлейiк. Өйткенi тарих жас ұрпақты тәрбиелейтiн бiрден-бiр - күш.
Мектеп - жеткiншек ұрпақтың ойын қалыптастыратын шеберхана, егер болашақты қолдан шығарып алғың келмесе, оны қолда берiк ұстау керек, - деген болатын А.Барбюс. Болашақ ұрпақты тәрбиелеуде оқу орнының, оның iшiнде мұғалiм тұлғасының орны ерекше. В.О.Ключевский: Мұғалiмге сөз өз ойын сапырыстырып айту үшін берiлмейдi, басқаның ойына қозғау салу үшiн берiледi, - деген болатын. Мiне, сондықтан да қанатты сөздердiң, соның iшiнде тарихи қанатты сөздердiң жас жеткіншекті тәрбиелеуде маңызы жоғары.
Болашақ ұрпақтың сыбағасына көп нәрсенiң тиетiнi анық. Сондықтан олардың санасында өткеннiң сабағы - бүгiнгi күннiң игiлiгiне айналуы тиiс. Сондықтан да ата-баба аманатына, аға-ұрпақ дәстүрiне жауапкершiлiкпен қарауға міндеттіміз.
Туған елiнiң, халқының шынайы тарихын бiлу, жеке тұлғалардың сөздерiнен және тарихи оқиғалардан сабақ алу бүгiнгi жас ұрпақтың азаматтық парызы.
Бұл зерттеу жұмысының хронологиялық кезеңi жалпы тарихты қамтиды. Өйткенi қанатты сөздер қай кезде, қай заманда айтылмасын, сол сөздiң құны күн тәртiбiнен, замана талабынан өз орнын табады.
Гомердiң айтуы бойынша қанатты сөздер дегеніміз сөздiң қанатында үлкен ой болып, ол өз тыңдаушысына ұшатын сияқты (К ней обращенный лицом, устремил он крылатые речи, Илиада,1,201).
Егер сөз әлеуметтiк өмiрдiң бай тарихи тәжiрибесiнен қайнап шыққан кең мазмұнда тоқсан ауыз сөздiң тобықтай түйiнiн бере алса, сонысымен құдiреттi (Б.Хасанов, Қанатты сөздер, Алматы, 1972, 25-бет).
Қанатты сөздердiң тәлiм-тәрбиелiк мәнi зор. Кiмде-кiм болмасын өзiнiң көпшiлiк алдында айтайын деген немесе қағаз бетiне түсiрейiн деген ойын әрi өткiр шығып, тыңдаушы көкейiне қонымды болу жағын қарастырады. Сондықтан да қысқа да нұсқа, нақты да мәндi сөйлеу әрбiр азаматтың қолы жете бермейтiн қасиет болғандықтан, бұл жинақтағы қанатты сөздер – қанатты тарихи сөздер барлық жұртшылық қауымға септiгiн тигiзедi деген ойдамын.
Кiтаптың өзiндiк ерекшелiктерi бар. Оны айтуды оқырманға қалдырдық.

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
Қазақстан тарихы кафедрасының профессоры,
тарих ғылымының кандидаты
Аңсатова Меруерт Нағметқызы

Қанатты сөздер туралы
Қазiргi қазақ тiлiнiң қоғамдық қызметi әр алуан. Қолданылу өрiсiнiң кеңейгендiгi сонша – өмiрдiң барлық саласын дамытудың пәрмендi құралы ретiнде ғажайып бейнелеу тәсiлдерiмен, икемдiлiгiмен, мәнерлеу мүмкiндiгiнiң молдығымен, бай әрi мәдениетi жетiлген тiл екендiгiн танытып отыр.
Тiл мәдениетi мәселелерi әдеби тiл және оның тарихи, қазiргi әдеби тiлдiң арналарымен өзектес жатыр. Сондықтан сөйлеу мәдениетiн әдеби тiлмен ұштастыру қажет (1).
Осы орайда нақыл сөздердiң, мақал-мәтелдердiң, шешендiк сөздердiң және қанатты сөздердiң, соның iшiнде тарихи қанатты сөздердiң үлкен маңызы бар десек, артық айтқандық болмайды.
Ел аузында, жазба әдеби шығармаларда және баспасөз беттерiнде мақал-мәтелдер сияқты тоқсан ауыз сөздiң тобықтай түйiнiн бiлдiретiн нақыл, қанатты сөздер (афоризмдер) көп кездеседi. Мұндай қанатты сөздер мақал-мәтелдерге өте ұқсас. Бұлардың өз ара жақындығы сонша iшкi-сыртқы кұрылысы, мазмұны жағынан бiр-бiрiнен ажырату қиын. Кейде жеке адам айтқан немесе белгiлi бiр оқиғадан, құбылыстардан шыққан, тарихи дерегi бар нақыл сөздер мақал-мәтел ретiнде айтылады (2).
Қанатты сөздер шартты түрде екiге бөлiнедi: әдеби қанатты сөздер және тарихи қанатты сөздер. Әдеби қанатты сөздердi ақындар мен жазушылар, шешендер, билер айтуы мүмкiн болса; ал тарихи қанатты сөздердi тарихи тұлғалар, мемлекет қайраткерлерi, әскери қолбасшылар, тарихи оқиға кейiпкерлерi айтуы мүмкiн.
Өзара жақындықтарымен қанатты нақылдардың мақал-мәтелдерден айырмасы, сонымен қатар накыл сөздердiң көбiнесе белгiлi өз авторлары болады. Жұрт Абай айтыпты, Махамбет айтыпты, Ыбырай өсиетi деп айтады. Болмаса бұл сөздiң шығуына мынадай тарихи жағдай себеп болыпты, - дейдi (3).
Немесе Напалеон айтыпты, Цезардың мынадай сөзi бар деп айтамыз.
Қанатты сөз, мақал-мәтел, афоризм деген терминдер өзара кейде синоним ретiнде қолданылады. Олардың бiр-бiрiнiң орнына жұмсалуы дұрыс емес. Сондықтан осыны түсiну үшiн оларға терминдiк тұрғыдан анықтама берiп көрелiк.
МАҚАЛ - сырттай қарапайым көрiнгенiмен, iштей ырғақ пен ұйқас үйлесiмiне құрылған тобықтай түйiн, тұжырымды, түйiп айтылған ой, қысқаша қорытынды. Бұл жай сөйлеммен де, құрмалас сөйлеммен де берiледi.
МӘТЕЛ - қорытындыға меңзеген, бiтпеген ой. Жай сөйлем, сөз тiркесi түрiнде көрiнiс бередi.
АФОРИЗМ - белгiлi бiр авторға ғана тән сөз айшығы (4).
Ал қанатты сөз - Гомердiң айтуы бойынша, қайталап айтсақ, сөздiң қанатында үлкен ой болып, ол өз тыңдаушысына ұшатын сияқты деген оймен ашыла түседі (5).
Егер сөз әлеуметтік өмiрдiң бай тарихи тәжiрибесiнен қайнап шыққан кең мазмұнда тоқсан ауыз сөздiң тобықтай түйiнiн бере алса, сонысымен құдiреттi (6).
Ал В.И.Ленин былай деп айтқан: Мейлiнше қиын құбылыстардың мәнiн ғажап түрде дәл бiлдiретiн бейнелi сөздер болады (7).
Ендi тарихи қанатты сөздерге толығырақ тоқталатын болсақ, ол өте қызық тақырып. Орыс тiлiндегi Приехал Кутузов, бить французов, Александр Македонский герой, но зачем же стулья ломать дейтiн тарих iздерiнен қалған сөздер тәрiздi қазақ тiлiндегi Барар жерiң Балқан тау, ол да бiздiң көрген тау деген сөз – Шыңғысхан басқыншылығы кезiнен; Ақтабан шұбырынды, Алқа қол сұлама сөзiнiң Жоңғар шапқыншылығы заманынан қалғаны белгiлi.
Кейбiр қанатты сөздердiң қандай оқиға, жағдайдан шыққанын оңай аңғаруға болады. Халқымыздың демократ ойшылы Шоқан Уәлиханов Елдi ала тайдай бүлдiрдiң деген қанатты сөздiң қалай шыққанын баяндайды: ...ертеректе Жоңғар шабуылы кезiнде бiр күнi кешкiсiн байлаудан босанып кеткен ала тай ауылды айнала шабады. Үрейленiп отырған ауыл адамдары сырттағы дүбiрдi естiп, жау келiп қалды деп жөнкiле жөнеледi. Кейiн байқаса, шапқан жау жоқ. Елдi дүрлiктiрiп жүрген тек қана ала тай болып шығады. Содан былай қарай жұрт: елдi шетiнен үркiтiп, үрей тудыратын бiреулердi көрсе, оған: елдi ала тайдай бүлдiрдiң дейдi (8).
Қанатты сөз деген термин өмiрге қалай келдi?! Бұрын айтылғандай, бұл сөздi алғаш Гомер өзiнiң Илиада атты поэмасында қолданды. Ал жиi қолданыла бастауы 1864 жылы немiс ғалымы Георг Бюхманның (1822-1884) Қанатты сөздер деген кiтабы жарыққа шыққаннан кейiн болды. Г.Бюхманның осы кiтабы 1926 жылға дейiн 27 рет жарық көрдi. Ал 1882 жылдан бастап басқа тiлдерге аударыла бастады. Ал орыс тiлiне 1890 жылғы С.В.Максимовтың Крылатые слова по толкованию С.В.Максимова деген кiтабы жарыққа шыққан соң қолданысқа ендi (9).
Қанатты сөздердiң қайнар көздерi неде? Оның қайнар көздерi мыналар: тарихи шығармалар, тарихи оқиға, тарихи тұлғаның ойы, жазба ескерткiштер, тарихи романдар және т.б.
Қанатты сөздер ұрпақтан ұрпаққа, елден басқа елге тарайды. Ол бiздiң тiлiмiздi байытады. Белгiлi бiр мәселенi ұзақ түсiндiрудiң орнына, қанатты сөздi қолдануға болады. Мысалы, Авгийдiң ат қоралары деген қанатты сөзді, яғни өте лас үй туралы айтқанда қолданамыз. Оның шығу тарихы мынадай: грек мифологиясындағы Элида патшасы Авгийдiң көп жылдардан берi ат қорасы тазаланбаған болатын, оны не бәрi бiр-ақ күнде Геракл өзен суын ат-қора iшiмен жүргiзу арқылы тазалапты. Бұл миф сицилиялық тарихшы Диодордың еңбегiнде айтылады (9).
Осы тарихи қанатты сөздi В.И.Ленин өз шығармасында былай пайдаланды: Осы Авгий ат-қораларының кез-келгенiн алып көрiңiзшi, - ретi келген соң айта кетейiн, барлық алдыңғы қатарлы мемлекеттер бұдан 125, 250 және одан да көп жылдар бұрын өздерiнiң буржуазиялық демократиялық революцияларын жасаған кезде жеткiлiктi тазартылмаған күйiнде соншалықты мол етiп қалдырған, - осы Авгий ат-қораларының кез-келгенiн алып көрiңiздер, бiздің оларды тап-таза етiп тазартқанымызды көресiздер (11).
Тарихи қанатты сөздер ертедегi әдеби мұраларда кездеседi. Мысалы, Маңдайына жазылған - ежелгi орыс мемлекетiнде сотталған адамдарды айдауға жiберер алдында сотталғандығы туралы маңдайына жазады екен. Бұл сөз содан қалыпты. Бұл заң 1746 жылдан бастап императрица Елизаветаның жарлығы бойынша, қылмыскерлер игi жүздi және күнәсіз адамдардан ерекшеленiп тұруы үшiн қолданылатын болған. Қазiр маңдайында жазулы тұр ма? деп, ауыспалы мағынада колданылады.
Кейбiр жағдайда тарихи қайраткерлердiң айтқан ойлары қанатты сөзге айналған. Мысалы, Келдiм, көрдiм, жеңдiм. Ю.Цезарь Зеле түбiнде б.э.д. 47 жылы Фаркан әскерiн тез уақыт аралығында жеңген соң, Римдегi достарының бiрiне: Келдiм, Көрдiм, Жеңдiм - деп хабар жiберген екен. Осы жеңiстен соң Ю.Цезарь Римге салтанатты шерумен кiргенде, хабар алған достары оның алдына көшеге өзi айтқан сөздi жазып қойыпты. Бұл бейнелi сөз бiр қиын мiндеттi тез арада шешкендi бiлдiру үшiн колданылады.
1709 жылғы Полтава шайқасы қарсаңында 1 Петр Сенатқа хат жазды. Көтерiлiстi кешеуiлдету өлiммен тең, - дедi. Белгiлi бiр нәрсенi, iстi кейiнге қалдыру жеңiлiске әкелетiндiгiн бiлдiру мақсатында айтылады.
Кейбiр кiтаптардың, пьесалардың, статьялардың, картина мен кинофильмдердiң аты да қанатты сөзге айналды. Мысалы, Құрыш қалай шынықты 1932-34 жылдары жазылған Н.Островскийдiң романы. Бұл қанатты сөз кеңес адамының қалыптасуы туралы сөз болғанда қолданылады.
Қызыл Жебе - Ш.Мұртазаев өзiнiң Т.Рысқұлов жайындағы романын Қызыл Жебе деп атап, оның эпиграфына былай деп жазды: Ұлы Қазанның алауында шыңдалған, алысқа атылған Қызыл Жебе сынды Т.Рысқұловқа ескерткiш.
Қанатты сөздерге әдеби шығармалардың, халық ертегiлерінiң, мифтердiң кейiпкерлерi енедi. Мысалы, Прометей, Геркулес, Фортуна, Ер Төстiк, Геракл және тағы басқалар жатады.
Тарихи қанатты сөздерге тарихи тұлғалардың жеке есiмдерi де айналады: Мысалы, Меценат, Крез, Қажымұқан, Вергилий және т.б.
ВЕРГИЛИЙ - б.э.д. 70-19 жылдарда өмiр сүрген атақты рим ақыны. Ол ерте дүние өкілдері ішінен жоғары ақыл иесi ретiнде бағаланды. Сондықтан, оның есiмi тәжiрибелi, ақылды деген мағынада қолданылады.
МЕЦЕНАТ - бай рим патрициi Гай Цильний Меценат (б.э.д. 74-8) өз өмiрiнде суретшiлер мен ақындарға табынған. Өнер мен ғылымды сүйіп, оған көмек көрсеткен адам туралы айтқанда ол Меценат қой деп айтамыз (12).
ҚАЖЫМҰҚАН - дене бiтiмi палуан келген, бiлектi, жау жүрек адамдарды көргенде жұрт мынау өзi Қажымұқан сияқты дейдi. Кейде әкесi жас баласын мақтаныш етiп, менiң бұл балам Қажымұқан болады деп сөйлейдi.
Библиядан, Құраннан енген де канатты сөздер көп кездеседi. Мысалы, Ақырзаман - дiни уағыз ақырзаман болғанда жердiң астан-кестенi шығады, күнәсiздар - ұжмаққа, күнәлiлер – тозаққа баратын шақ деп түсiндiредi. Адамдар өз өмiрлерiндегi келеңсiз жайларды ақырзаман осы шығар деп топшылайды.
һор қыздары - Құранның айтуынша, ұжмаққа барған имандылардың мәңгiлiк жұбайы болуға арналған мәңгi жас, сұлу қыздар (13).
Белгiлi бiр тарихи нәрселерге халықтың өзiнiң берген анықтамасы да тарихи қанатты сөзге айналуы мүмкiн. Мысалы, Ақ патша, Қара қағаз, Варварлар, Грек оты, Дала тұрғындары, Ит жеккен және т.б.
Ит жеккен- ертеде қазақ патша әмiрiмен Сiбiрге жер аударылғандарды ит жеккенге айдалып кеттi дейтiн болған. Ит жектi деген сөздердiң өзi терiстiк, Қиыр Шығыстағы халықтардың қыс кезiндегi шанаға ит жегiп тiркейтiн кәсiбiне байланысты шыққан.
Белгiлi бiр оқиғалардың аталуы да қанатты сөзге айналды. Мысалы, Қанды апта - Париж Коммунасы кезiнен қалған сөз; Қанды жексенбi - 1905 жылдың 9 қаңтары туралы айтылған; Лена қырғыны, Оба бүлiктерi...
Тарихи тұлғаның белгiлi бiр тарихи қайраткерге берген бағасы да тарихи қанатты сөзге айналады.
Үкiметтiң шақыру сөздерi де тарихи қанатты сөзге айналуы мүмкiн. Мысалы, Отан-Ана шақырады, Сен өз еркiңмен жазылдың ба?...
Латын тiлiнен алынған қанатты сөздер де көптеп кездеседi. Олар көп жағдайда латын тiлiнде айтылып, соңынан аудармасы айтылады. Мысалы, Юпитерге кешiрiлетiн нәрсенiң бәрi, өгiзге кешiрiлмейдi - бiр адамға рұксат етiлетiн нәрсе, басқа адамға кешiрiлмейдi деген ұғымды бiлдiру үшiн айтылады (14).
Латын тiлiнен енген қанатты сөздердiң шығу тарихына тоқталайық. Ежелгi Италияда, Тибра өзенiнiң жағасында Латиум деген облыс болған. Б.э.д.VI-V ғасырларда осы аймақ тұрғындары латын тiлiнде сөйлескен (15).
ІХ ғасырдан бастап латын тiлi өз өмiр сүруiн тоқтатты. Соның негiзiнде роман тiлдерi пайда болды. Орта ғасырларда тек хат жазысқанда, ғылыми және дiни әдебиеттерде қолданылатын болса, ал ХХ ғасырдан бастап тек ғана ғылыми терминологияға ендi (16).
Әрбiр тарихи қанатты сөздiң өзiнiң жас мөлшерi болады. Сондықтан да ол - қоғам тарихы. Кейбiр қанатты сөздердiң тууына ғасырлар керек болса (мысалы, Архимедтiң, Цезарьдiң, Платонның, латын тiлiнен енген сөздердің), ал кейбiрi тек соңғы уақыттарда пайда болған.
Ал кейбiр қанатты сөздер өзiнiң пайда болған кезеңінен бiрнеше ғасырлардан соң қанатты сөзге айналады. Мысалы, Домострой – қоғамда және жанұяда өзiңдi қалай ұстау туралы жазылған шығарма. Ол бойынша әйел мен бала еркек адамның жеке меншiгi iспеттi, сондықтан жанұядағы теңсiздiктi айтқан кезде домострой бейнелi сөзi пайдаланылған.
Кейбiр қанатты сөздер белгiлi бiр тарихи оқиғаны көз алдыңа ерiксiз елестетiп тұрады. Мысалы, Полтава шайқасы, Мұз қырғыны, Оба бүлiктерi, Бородино шайқасы және т.б.
Қанатты сөздердiң белгiлi бiр авторы болады деймiз. Әйтсе де тарихи қанатты сөздiң кейбiреуiнiң авторын анықтау мүмкiн емес. Мысалы, Ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұлама, Қара қағаз, Ит жеккен, Киiз кiтап және т.б. (17).
Тарихи қанатты сөздердiң ауыспалы мағынасы болады. Мысалы, Мәскеу де бiрден салынбаған - бiрiншiден, Мәскеудiң құрылысы 1147 жылдан басталып, ұзақ жылдарға созылғанын айтып тұрса; екiншiден, табысқа жету үшiн бiраз уақыт өтедi деген мағынада қолданылады (18).
Тарихи қанатты сөздер елдiң, өлкенiң тарихын оқып-үйренуде үлкен роль атқарады. Мысалы, Тулаға барсаң, самаурыныңды қалдырып кет – яғни, қай жерге баратын болсаң, сол жердiң даңқы шыққан затты алма деген мағынада қолданылады және ұлттық мәдениеттi бiлдiрiп тұр (19).
Қазақ халқы да тарихи қанатты сөздерге бай. Мысалы, Қасым салған қасқа жол, Есiм салған ескi жол, Кұлтөбенiң басында күнде жиын. Қазақтың қанатты сөздерiнiң төркiнi әрiде, көне түркi жазба нұсқауларындағы айшықты сөздермен, берiсi қазақтың халық ауыз әдебиетiнiң үлгiлерiмен үндесiп жатады (20).
Қанатты сөздердiң қайнар көзi - фольклор. Фольклор қай халықтың болсын ежелгi рухани мұраларының бiрiне саналады. Онда халықтың ақыл-ойы, арман-тiлегi, тұрмыс-салты, шаруашылық кәсiбi бейнеленген. Сондықтан да белгiлi бiр халықтың ауыз әдебиетi сол халықтың ежелгi мәдениетiнен, тарихынан мағлұмат бередi, өмiрге, дүниеге көзқарасын танытады (21).
Қазақ ауыз әдебитетiнiң бiр саласы - шешендiк сөздер. Шешендiк сөздер, ақындық айтыс секiлдi, қазақ ауыз әдебиетiнiң өзiндiк ерекшелiктерiн көрсететiн негiзгi жанрлардың бiрi (22).
Шешендiк сөздер үшке бөлiнедi: шешендiк арнау, шешендiк толғау, шешендiк дау. Мысалы, Нұралы ханның баласы Қаратай Орынборда оқу бiтiрiп, патшадан аға сұлтандық лауазым алып, Кiшi Жүздi аралап жүргенде, Адай Атақозы биге кездесiп қалады. Атақозы ашан, арық, қатпа кiсi екен. Биге көзi тоймаған сұлтан:
-Әй, Атақозы, ойда - қалмақтың, қырда қазақтың малын қоймасаң да, алғаның бойыңа жұкпаған екен-ау!, - дейдi. Сонда Атақозы шешен:
-Өлеңдi жерде өгiз семiредi,
Өлiмдi жерде молда семiредi.
Қаралы үйде қатын семiредi,
Қамсыз елде хан семiредi.
Қайтсем топтан торай шалдырмаймын деп,
Қазақтың бiр тайын дұшпанға алдырмаймын деп,
Бiр күнде тоғыз оянып, тоқсан толғанамын,
Мен арық болмай, кiм арық болады, - дептi (23).

В.И.Ленин қолданған бейнелi сөз түрлерiнiң бiрi - ежелгi дүние мифтерi мен аңыздарынан ғасырлар белесiнен аттай, орамды сөз айшықтарымен айтыла келе, қанатты нақыл сөзге айналған латын, грек афоризмдерi болып келедi.
Ахиллес өкшесiндей жанды жер (20 том, 345 бет) – әлсiз осал жерi деген мағынада, Геркулес бағанасы - онан әрi баруға болмайды, шырқау шегi деген мағынада қолданылса, Сизиф еңбегi ешбiр нәтиже шықпайтын әрекет дегендi бiлдiредi. М.Горький В.И.Лениннiң шешендiк шеберлiгiн бағалай келiп, Саясаттың ең қиын да күрделi мәселелерi жөнiнде жай ғана қарапайым тiлмен сөйлеуге болатынын мен осы жерде тұнғыш естiдiм. Ол сұлу сөз құрастыруға тырысқан жоқ. Әрбiр сөздiң iшкi дұрыс мағынасын оп-оңай ашып, ап-айқын етiп, алақаныңа салып берiп отырды (24).
В.И.Лениннiң қолданған тарихи қанатты сөздерiнiң кейбiр жиынтығы мынадай:
Аз болса да, жақсы болсын, (3 том, 798-бет);
Орысты сәл шұқып көрсеңiз, татарды көресiз (11,247);
Шайқасқа барар жолда мақтанба (10,125);
Авгий ат-қораларындағы қоқысты тазалау (12,298);
Семсер көтерген - семсерден мерт болады, (13,215);
Ұшкыннан жалын лаулауы үшiн (15, 236);
Талқандалған армия жақсы үйренiп шығады (17,232);
Соғыс болған соң, соғыстағыша болсын (21,442);
Бiз бұл жолмен жүрмеймiз (26,217);
Бiздi нақ бiр қытай қорғанымен қоршауға тырысты (37,560).
Тарихи қанатты сөздер негiзiнен тарихи шығармаларда, мақалаларда, тарихи тұлғалардың мемуарларында және өмiрнамаларында да кездеседi.

ҚАНАТТЫ СӨЗДЕРДIҢ ЗЕРТТЕЛУI ТУРАЛЫ
1864 жылы немiс ғалымы Георг Бюхман (1822-1884) немiс әдеби тiлiне енген қанатты сөздердi жинақтап, Қанатты сөздер деген кiтап шығарды. Бұдан кейiн қанатты сөздер деген термин әдеби тiлге енiп, басқа да адамдардың еңбегiнде көрiне бастады. Атап айтқанда, немiс жазушысы Томас Карлейльдiң (1795-1881) еңбектерiнде кездестi. Бюхманның Қанатты сөздер атты кiтабы 1926 жылға дейін 27 рет басылым көрдi. 1882 жылы оның 13-шi басылымында Г.Бюхман Қанатты сөздер деген терминнiң басқа тiлдерге термин есебiнде ене бастағанын жазды.
Ал орыс тiлiне бұл терминдi енгiзген беллетрист-этнограф С.В.Максимов (1831-1901). Ол 1890 жылы Крылатые слова по толкованию С.В.Максимова деген атпен кiтап шығарды (25).
Сергей Васильевич Максимов - орыс жазушысы, этнографы, Петербург Ғылым Академиясының құрметтi академигi (1890). Жоғарыдағы аталған кiтаптан басқа Лесная глушь (1871), Бродячая Русь Христа ради (1877) атты кiтаптары жарық көрген (26).
Н.С.Ашукин мен М.Г.Ашукинаның Крылатые слова атты кiтабы 1955 жарық көріп, 1960 және 1987 жылдары қайта басылды. Бұл кiтапта орыс әдеби тiлiнде қолданылатын, қолданылған қанатты сөздер жинақталған.
Н.И.Кондаков пен Л.А.Кленовскаялардың Мәскеу қаласының Знание баспасынан 1989 жылы Крылатые аргументы атты кiтабы жарыққа шықты. Онда В.И.Лениннiң, К.Маркстiң, Ф.Энгельстiң сөздерiнде, баяндамаларында, кітаптарында, мақалаларында қолданылған қанатты сөздердiң жинағы берiлген.
В.П.Фелицына мен Ю.Е.Прохоров 1979 және 1988 жылы Русские пословицы, поговорки и крылатие выражения (Лингвострановедческий словарь) атты кiтап шығарды. Онда орыс халқының көбiрек танымал 450-ге жуық мақал-мәтелi, қанатты сөздерi жарияланған. Оның барлығы орыс тарихының, әдебиетi мен мәдениетiнiң негiзiнде түсiндiрiледi.
А.С.Шофманның Древний мир в лицах и образах атты кiтабы 1990 жылы Қазан университетiнiң баспасынан жарыққа шықты. Онда ежелгi дүние тарихына байланысты қанатты сөздерге, ырымдарға, дәстүрлерге түсiнiк берiлген.
1980 жылы Мәскеуден Словарь латинских крылатых слов атты енбек жарық көрдi. Бұл кiтапта латын тiлiнен алынған қанатты сөздердiң жинағы жарияланған.
1958 жылы М.А.Булатовтың Крылатые слова атты кiтабы жарық көрдi.
2005 жылы Мәскеу қаласынан Энциклопедический словарь крылатых слов и выражений атты В.Серовтың кітабы жарық көрді.
Ал ендi қазақ тiлiнде 1959 жылы әдебиетшi ғалым Нысанбек Төреқұлов қазақ әдебиетi мен фольклорындағы қанатты, нақыл сөздердi жинақтап, кiтапша жасап шығарған. Оқушы жұртшылықтың сұрауы бойынша оның екiншi басылымы Қанатты сөздер деген атпен Алматыдан 1977 жылы жарық көрдi. Онда автор көптеген жаңа қанатты сөздер, нақыл сөздер қосып, оларды анықтама, үзiндiлермен нығайтып, соңғы деректермен толықтырған (28).
Ғалым Балтабай Адамбаевтың 1976 жылы жарық көрген Халық даналығы атты кiтабында қазақ ауыз әдебиетiнiң ең аз зерттелген екi саласы: мақал-мәтелдер мен шешендiк сөздердiң жанрлық табиғаты, жасалу даму жолдары ашылады, мазмұны, құрылысы және көркемдiк ерекшелiктерi анықталады (29).
Бақытжан Хасанов 1972 жылы Қанатты сөздер атты кiтапша жазды. Онда жалпыхалықтық мұраға айналған қанатты сөздер, мақал-мәтелдер, ақын-жазушылар мен қоғам қайраткерлерiнiң қаламынан туған афоризмдер талданған.
Бұлардан да басқа 1912 жылы М.И.Михельсонның Русская мысль и речь. Свое и чужое атты кiтабы, 1930 жылы С.Г.Займовскийдiң Крылатые слова, 1966 жылы А.М.Бабкин мен В.В.Шендецовтың Словарь иноязычных выражений и слов, 1969 жылы Н.О.Овруцкийдiң Крылатие латинские выражения атты кiтабы және 1971 жылы В.Н.Куприянова мен Н.М.Умнованың Краткий словарь латинских слов, выражений деген кiтаптары жарық көрген.

ҚАНАТТЫ СӨЗДЕРДIҢ ТӘРБИЕЛIК МӘНI
Бейнелi сөздер қатарына халықтық мақал-мәтелдер, нақыл, қанатты сөздер, фразеологиялық тiркестер, идиомдар және метафора, эпитет, теңеу, аллегориялар, сарказм сияқты көптеген көркем сөз құралдары жатады.
Аталы сөздердiң – тәлiм-тәрбиелiк мәнi зор. Кiмде-кiм болмасын өзiнiң көпшiлiк алдында айтайын деген немесе қағаз бетiне түсiрейiн деген ойының әрi өткiр шығып, тыңдаушы көкейiне қонымды болу жағын қарастырады. Ендi сол қанатты сөздердiң атқаратын эстетикалық-тәрбиелiк қызметiн бiрнеше тақырыптарға бөлiп талдап көрейiк:
1. Отан, туған жер және халық туралы
Отан үшiн отқа түс күймейсiң, Отан оттан да ыстық, Отан үшiн жан пида деген көптеген нақылдарды қайталаған сайын Отанға деген сүйiспеншiлiк, патриоттық сезiм арта түседi. Халық Отанын сатқан опасыздарға, туған жер қадiрiн бiлмейтiндерге Опасызда отан жоқ, Кiсi елiнде сұлтан болғанша, Өз елiңде ұлтан бол деп те айтады. Мұғалiмдер осы айтылған нақылдарды жас жеткіншектің өнегелi сөздерге арналған дәптерiне жаздырып, жаттатқаны мақұл. Отан туралы қанатты сөздердi қай ақын, жазушы қандай шығармасында қалай қолданған, соған дәлелдер келтiру керек. Мысалы, ақын Қ.Аманжолов 1937 жылы жазған Кызыл әскер маршы атты өлеңiн:
Ел үшiн,
Жер үшiн,
Отан үшiн жан пида – деген қанатты сөзбен аяқтаған.
2.Ерлiк, батырлық жайында
Оқушыларды патриотизм рухында тәрбиелеуде халқымыздың батырлық, ерлiк, жауынгерлiк туралы нақыл сөздерiнiң орны ерекше. Ұстаздар өздерiнiң кезектi дәрісінде халқымыздың ерлiк күрес жолдарын, тарихи жеңiстерiн сөз еткенде тарихи қанатты сөздердi қолданса өте әсерлi болған болар едi. Мысалы, Бауыржан Момышұлы Әдiссiздiк - әлсiздiк, ептiлiк те ерлiк, Қарабет болып қашқанша, Қайрат көрсетіп өлген артық деген қанатты сөздерi сол кездердегi майдандық газеттерде, кейiн Бауыржанның өзiнiң айтуымен жазушы Александр Бектiң Арпалыс романының әр тарауына эпитет, эпиграф болып барлық елге жайылды.
Бұндай қанатты сөздер Қобыланды, Алпамыс Ер Тарғын және тағы басқа батырлар жырында көп кездеседi.
3. Еңбек, кәсiп жөнiнде
Еңбекке байланысты тақырыпты өтер алдында мұғалiм еңбектiң адам өмiрiнде атқаратын рөлiн айта келiп, жас жеткіншекті еңбек сүйгiштiкке, оны қадiрлеуге тәрбиелейтiн қанатты сөздер айтса, артық болмайды.
Адамды адам еткен – еңбек деген Ф.Энгельс айтқан нақылда адамзаттың, адам қоғамының даму заңдарын, адамның ақыл-ой, психологиясын аңғарамыз.
4. Достық, жолдастық жайында
Достық, жолдастық қарым-қатынас, өз ара сыйласу, құрмет көрсетуге байланысты қанатты сөздерден де оқушылар ғибрат алады. Мысалы, Платон менiң досым, бiрақ шындық одан да қымбат, яғни қанша дос болғанмен шындық, әдiлдiк бәрiнен де жоғары тұрады.
5. Тәлім-тәрбие, үлгі өнеге жайлы
Жас ұрпақтың жеке басын тәрбиелеуде мұғалiмдерге үлкен мiндет жүктеледi. Осы орайда қанатты сөздердiң орны да ерекше. Тәрбиешi адамның өзi де тәрбиелi болуы керек, - деген болатын К.Маркс.
Қанатты сөздердiң патриотизм мен гуманизмге, өнер-ғылымға жетiлу, еңбек сүйгiштiкке тәрбиелеудегi педагогикалық және эстетикалық мәнiнiң күштi екенi байқалады.
Қанатты сөздер тарихшылар мен этнографтарга, заңгерлер мен философтарға өткен мәдениетiмiзден, тарихи оқиғалардан, дәуiрдiң және табиғи құбылыстардың өзгерiп, даму заңдарынан, халықтар тұрмысының этникалық нормаларының, әдет-салттарынан мәлiмет бередi.

ТАРИХИ ҚАНАТТЫ СӨЗДЕРДI ТАРИХ САБАҒЫНДА
ҚОЛДАНУ
Шәкiрттердi мектеп қабырғасында патриот ретiнде қалыптастыру iсiнде тарих пәнiнiң өлшеусiз зор ролi бар екендiгiне ешкiм дауласпайтын шығар (31).
Оқу процесi бiлiмдi меңгеру және iскерлiк пен дағдылар процестерiнен кұралады, бiлiмдi игеру ең жетекшi әрекет болып табылады. Адамның материалдық дүниенi тану процесi нақты пайымдаудан басталады. Түйсiк пен қабылдау процесi бiрнеше рет қайталанған кезде ми сыңарларының қыртысында уақытша байланыс пайда болады. Түйсiктермен қабылдап алынған осы бейнелер елес түрiнде есте сақталады. Сезiну процесiнен кейiн ойлану процесi келедi. Психологтар не нәрсе жақсы түсiнiктi болса, соның жеңiл игерiлетiнiн және жақсы есте қалатынын дәлелдейдi (32).
Қанатты сөздердi саналы түрде меңгеру мен оларды саналылықпен пайдалану тәжірибесін сәйкестендiрудiң сәтті формасы жаттығулар түсiнiктемелерi болып табылады.
Оқыту процесi оқытудың мазмұны, әдiстемесi және ұйымдастыру формасының бiртұтастығы болып табылады. Тарих пәнiнiң мұғалiмi жаңа тақырып бойынша әңгiмеге көшпестен бұрын немесе тап сол әңгiме арасында жаңа атауларды, терминдердi, тарихи қиын есiмдердi, сондай-ақ тарихи қанатты сөздердi және олардың шығу, айтылу тарихын тақтаға жаза отырып, түсiндiру әдiстемесiн жиi қолданғаны дұрыс (33).
Экскурсия да демонстрация әдiсiнiң бiр түрi және онымен бiрге оқытудың айрықша ұйымдастыру формасы болып табылады. Экскурсия кезiнде әр түрлi көптеген әдiстердiң қолданылуы мүмкiн, бiрақ та бұның бәрi демонстрация әдiстемесiмен үйлестiрiледi (34).
Себебi тарихи қанатты сөздер музей залдарында, өлкетану музейлерiнде және мемориалдық музейлерде көптеп кездеседi.
Мұғалiмнiң бiлiмдi ауызша баяндауы әрдайым шәкірттердің оқулықпен немесе өздiгiнше жұмыс iстеуiмен үйлестiрiледi. Кiтаппен тиiмдi жұмыс iстеу үшiн оқушының тиiстi iскерлiгi мен дағдылары болуы тиiс (35).
Оқушыларға тарихи қанатты сөздердi түсiндiргенде сол қанатты сөздер жазылған әдебиеттi, авторын, шығу жылын, шығу баспасын және бетiн көрсеткен мақұл. Мысалы, Варфоломей түнi - Парижде 1572 жылғы тамыздың 23-нен 24-не қараған түнi католиктердiң гугеноттарды жаппай қыруы. 30 мыңдай адам өлтiрiлдi. Басқа мағынада алғанда Варфоломей түнi деп адамдарды айуандықпен жаппай қыруды айтады (36).
Тарихи қанатты сөздердi оқушылардың тез ұғып алуы үшiн әдiстi таңдағанда физиологтар мен психологтардың iс-әрекеттерi (тыңдау, ауызша сөйлеу қызметi, жазу, қолмен практикалық жұмыс iстеу) кезектесiп тұру қажет екенi жөнiндегi кеңестерiн де ескеру керек. Бұл ұсыныстардың негiзiне жоғары нерв қызметi заңдарының және ең алдымен қозу және шаршау, тежеу және зорлану кұбылыстардың түсiндiретiн ирридация, шоғырландыру және өзара индукция зандарының талаптары алынған.
Тарих сабағын өткiзу барысында тарихи қанатты сөздердi оқушыларға есте қалатындай етiп түсiндiрудiң маңызы зор, өйткенi тарих – қоғам дамуы. Ол оқушыларды азаматтыққа, қоғамның даму барысын түсiнуге, өткенге көз жүгiртуге, болашақты барлауға үйретедi. Тарих өзiнiң шығу тарихы жөнiнен өте қызықты тарихи қанатты сөздерге бай. Әрбiр жаңа сабақта – жаңа қанатты сөздер кездесiп отырады. Әрбiр жеткіншектің есте сақтау қабiлетi психологиялық ерекшелiктерiне орай әр түрлi. Мысалы, бiреуi – көргенiн есте сақтайды: бiреуi - естiгенiн, келесiсi – жазғанын, ендi бiреуi өзi оқып алғанын есiнде жақсы сақтайды. Сондықтан шәкірттерге осы жағдайларды ескере отырып, түсiндiрген дұрыс. Осы бағытта В.Шаталовтың тiрек сигналдары методын да қолданған артық болмайды.

Қолданылған әдебиеттер:
1. Б.Хасанов, Қанатты сөздер, Алматы, 1972, 3-бет
2. Н.Төреқұлов, Қанатты сөздер, Алматы, 1977, 3-бет
3. Бұл да сонда, 3 бет
4. Б.Хасанов, Қанатты сөздер, Алматы, 1972, 20-бет
5. Словарь латинских крылатых слов, Москва, 1980, 3-бет
6. Б.Хасанов, Қанатты сөздер, Алматы, 1972, 25-бет
7. В.И.Ленин, ш.т.ж..20-том, 287-бет
8. Н.Төреқұлов, Қанатты сөздер, Алматы, 1977, 4-бет
9. Н.С.Ашукина, М.Г.Ашукина, Крылатые слова, Москва, 1989, 3-бет
10. С.Максимов, Крылатые слова, Москва, 1954, 3-бет
11. В.И.Ленин, ш.т.ж. 44 том, 156-бет
12. С.Максимов, Крылатые слова, Москва, 1954, 8 бет
13. Бұл да сонда, 12-бет
14. Бұл да сонда, 17-бет
15. Словарь латинских крылатых слов, 5-бет
16. Советский энциклопедический словарь, Москва, 1990, 699-бет
17. Б.Хасанов, Қанатты сөздер, Алматы, 17-бет
18. Русские пословицы, поговорки и крылатые выражения, Москва, 1988, 6-бет
19. Бұл да сонда, 9-бет
20. Б.Хасанов, Қанатты сөздер, Алматы, 1972, 46-бет
21. Б.Адамбаев, Халық даналығы, Алматы, 1976, 81-бет
22. Бұл да сонда, 82- бет
23. Бұл да сонда, 91-бет
24. Қазақстан мектебi журналы, 1990, N2, 24-бет
25.Н.С.Ашукин, М.Г.Ашукина, Крылатые слова, 1987, 4-бет
26. Советский энциклопедический словарь, Москва, 1990, 759-бет
27. Н.И.Кондаков, Л.А.Кленовская, Крылатые аргументы, Москва, 1989, 3-бет
28. Н.Төреқұлов, Қанатты сөздер, Алматы, 1977, 3-бет
29. Б.Адамбаев, Халық даналығы, Алматы, 1976, 3-бет
30. Словарь латинских крылатых слов, Москва, 1980, 897-бет
31. Н.Төреқұлов, Нақыл сөздердiң тәрбиелiк мәнi, Алматы, 1971
32. Қазақстан мектебi журналы, 1989, N8
33. А.Илина, Педагогика, 236-бет
34. Бұл да сонда, 264-бет
35. Бұл да сонда, 272-бет
36. Бұл да сонда, 289-бет

А

АБЫЛАЙ АСПАС АСУ (БЕЛ) – тым қиын, өте ауыр жол деген мағына беретін бейнелі сөз.
Темір жолдар тартыла,
Абылай аспас белдерден,
Аса соға, шарқ ұра,
Сонау Сібір-Түркістан (І.Жансүгіров).

АБЫЛАЙДЫҢ АҚ ТУЫ – қазақтың басын қосу деген мағына беретін бейнелі сөз.
...Абылайдың ақ туының астына алаш азаматан топтап, үш жүздің баласының басын біріктіріп жатқан көрінеді (Ә.Нұрпейісов).не

АБЫРОЙДАН БАСҚАНЫҢ БӘРIН ЖОҒАЛТТЫҚ - француз королi I Франциска (1494--1547) 1525 жылы Павия түбiнде V Карл әскерлерiнен ойсырата жеңiлген соң, анасына бiр-ақ сөйлемнен тұратын: Абыройдан басқаның бәрiн жоғалттық,-деп хат жолдаған екен.

АБЫЛХАЯТ СУЫ - Құраннан алынған қанатты сөз. Адамды өлмес ететiн ғажайып қасиетi бар су.
Айтқан сөздiң шәрбаты,
Абылхаят суындай....

АВГИЙДIҢ АТ-ҚОРАЛАРЫ - грек мифологиясы бойынша Элида патшасы Авгийдiң көп жылдардан берi ат-қорасы тазаланбаған болатын. Оны небәрi бiр-ақ күнде Геракл өзен суын ат-қора iшiмен жүргiзу арқылы тазалапты. Бұл аңыз сициялиялық тарихшы Диодордың еңбегiнде айтылған.
Авгийдiң ат-қоралары деген бейнелi сөз өте лас үй туралы айтқанда қолданылады.

АВРОРА - рим мифологиясы бойынша таң шапағының құдайы осылай аталған.
Әдеби тiлде таң шапағын бейнелеп, соған теңестiредi.

АВТОКӨЛІК ТАҢСЫҚ ЕМЕС, ҚОЗҒАЛЫС ҚҰРАЛЫ ҒАНА – И.Ильф пен Е.Петровтың Алтын баспақ (1931) романынан алынған бейнелі сөз.

АҒАШ АТҚА МІНГІЗУ – біреуді мазақтағанда, кемсіткенде қолданылатын сөз. Кейде ағаш атқа теріс мінгізу деп те айтылады.
Осы жерде ұры еместі ұры ғып, құтыртып талай саққа, ағаш атқа мінгізіп жатқан кез ғой, - деді Жарасбай (М.Әуезов, Қараш-қараш).

АҒЫЛШЫН, НЕМIС, ФРАНЦУЗ ТIЛДЕРIН - НАШАР; ИТАЛЬЯН ТIЛIН МҮЛДЕМ НАШАР БIЛЕМIН - бiр анкетадағы: Қандай тiлдер бiлесiз?,-деген сұраққа В.И.Ленин осылай жауап берген.
Владимир Ильич 1920 жылы Коминтерннiң II Конгресiнде сөз сөйлеп, Германия Коммунистiк партиясы басшылығының және итальяндық Серратидың ұстаған бағытын сынады. Әңгiме герман Компартиясы туралы болған кезде ол немiсше сөйлеп, Серратидi сынаған кезде ол бiрден француз тiлiне көшкен. Оның осы тiлдердi соншалықты еркiн меңгергендiгiне шетелдiк қонақтар бас шайқап, қайран қалысты.

АДАМ АТА –ХАУА АНА – алғашқы ер және әйел адам, ата-баба, атам заманғы деген мағына беретін сөз.

АДАМНАН БЕРГІ УАҚЫТТА (Адамовы веки(времена) – адам ежелгі еврей тілінде тұлға дегенді білдіреді, ең алғаш пайда болған тұлға, Құдай оны әлемді жаратқаннан соң алты күннен кейін пайда болдырған. Өте ерте заманда дегенді бейнелеп айтқанда қолданамыз.

АЗУЫ АЛТЫ ҚАРЫС – беделді, күшті адамды айтқан кезде қолданылатын бейнелі сөз.
Азуы алты қарыс Малкарға қаршадай сені қарсы қойған (Ғ.Мұстафин, Дауылдан кейін).

АДАМ АЯҚТЫЛАР - ежелгi Грецияда құл иеленушiлер құлдарды адам деп есептемедi, оларды – адам аяқтылар деп атады.

АДАМ ДЕГЕН АРДАҚТЫ АТ - М.Горькийдiң 1902 жылы жазылған Адамның туы атты әңгiмесiнен алынған қанатты сөзге айналған сөйлем.

АДАМ ЖАНЫНЫҢ ИНЖЕНЕРЛЕРI - 1936 жылы 26 қазанда М.Горький Үйiнде И.В.Сталин жазушылармен кездестi. Сол күнi сөйлеген сөзiнде ол жазушыларды адам жанының инженерлерi деп атады. Бұл сөз кеңес дәуірінде ұзақ жылдар бойы мақтаныш сезiммен айтылды.

АДАМДАР, ҚЫРАҒЫРАҚ БОЛЫҢДАР - 1943 жылы 25 тамызда Берлинде нацистiк сот жазушы, чех елiнiң патриоты Ю.Фучиктi өлiм жазасына кестi.
Түрмеде жатқан Фучик Дар алдындағы сөз атты кiтабын жазып бітірдi. Жазушыға қағаз бен қарындаш тауып берген түрме қызметшiсi А.Колинский кiтаптың жазылған беттерiн түрмеден алып шығып, Фучиктiң сенiмдi адамдарының үйiне жинады.
Бұл кiтап 1946 жылы Парижде Ю.Фучиктiң жұбайының араласуымен жарыққа шықты. Кiтаптың соңғы бөлiмi қазiр қанатты сөзге айналып кеткен мына сөйлеммен аяқталады: Адамдар, сүйемiн Сiздердi. Қырағырақ болыңдар!.

АЗАМАТ, ЖҮНЖIМЕ, ЖҮРМЕ БОС - С.Сейфуллиннiң (1894-1938) Жас қазақ марсельезасы атты өлеңiнен алынған бейнелi сөз.
Азамат, жүнжiме, жүрме бос,
Қол ұстас, бiрiгiп тiзе қос.
Ту ұстап дұшпанға барайық,
Теңдiктiң ұранын салайық,
Күн туды бiз теңдiк алайық.

АЗАП ЖОЛЫНДА - ХІІ ғасырда жазылған ежелгi славян мұраларының бiрi осылай аталады. Бұл сөздi адамның басына бiрiнен соң бiрi келетiн ауыр күндердi түсiндiру үшiн, яғни жығылған үстiне жұдырық болған ретте айтылады.
Бұл ұғым А.Толстойдың Азапты жолда атты романы жарыққа шыққан соң бейнелi сөз ретiнде кең тарады. Романда Кеңес Одағындағы Азамат соғысы кезiнде халықтың басына түскен ауыртпалықтар әңгiме болады.

АЗЫҚТАНДЫРУШЫ АНА (Питающая мать - Alma mater) - әрбiр бiлiм нәрiмен сусындаған адам өзi оқыған бiлiм ордасын альма матер деп атаған. Ол туралы ең алғаш рет А.Герценнiң Былое и Думы атты романында кездеседi.

АҚ КИIЗГЕ КӨТЕРУ – хан қылып, басшы қылып сайлау деген мағынада қолданылатын қанатты сөз.
Қос қолы қызыл қанға боялғанға қарамай, 17 жасар Әбiлхайырды азулы тiлектестерi 1727 жылы Дештi Қыпшаққа хан етiп, ақ киiзге көтердi (I.Есенберлин, Алмас қылыш).

АҚҚУДЫҢ СОҢҒЫ ӘНI – өз талантының қырын соңғы рет көрсетуi деген ұғымды беретiн қанатты сөз.
Шығу тарихы: аққулар өлер алдында ән салады-мыс деген ұғымнан шықса керек.

АҚ ПАТША - қазақтың бай шонжарлары орыс мемлекетiнiң патшасын ақ патша деп атады. Өйткенi өздерi патшадан шен-шекпен, құрметтi атақтар алды.
Ақ патшаның айтканын орындау үшiн болыстар, ауыл старшындары мен феодалдық-патриархаттық жоғарғы топ әскерге шақыру жасындағы жастардың тiзiмiн жасауға кiрiстi (Қазақ ССР тарихы, 3-том, 461-бет).

АҚ САРБАЗ – Жихан Желтоқсанның осы аттас кітабының аты. Адам, материя, Ғарыш заңдары, адамзат қоғамының дамуы Ақ Сарбаздан, яғни қазақ халқынан бастау алады деген ой айтылады. Эволюциялық дамудың 7 циклі Ақ Сарбазбен басталып, Ақ Сарбазбен аяқталады. Ол әлемдік Зұлымдықты жеңуші, ғарыш құрылысшысы, Жаңа әлемді ашушы, Жалғыз құдайға сенуші, Құтқарушының таңдап алған шәкірті және барлық ер азаматтың Бастауы. Қазақ жігітттері – Ақ Сарбаз (Ақ Сарбаз, Алматы, Жазушы, 1993 жыл).
Нағыз жігіт деген атқа лайық жанды осылай атаймыз.

АҚ СҰҢҚАР – қазақ нағыз жігітті осылай атаған.
Жылама, Мағыш, жылама,
Алладан өлім тілеме,
Қолдан ұшқан ақ сұңқар,
Қайтып келіп қонбайды (Абай).

АҚ СҮЙЕК ЖҰМЫСШЫЛАР – монополияның артық пайдасының есебiнен жоғары еңбек ақы алатын, сөйтiп, капиталистiк елдердегi жұмысшылардың негiзгi құрамынан бөлiнiп қалған жұмысшы табының бiр бөлегi. Олар өз қимылдарымен жұмысшы қозғалысының дамуына кедергi жасап, оңшыл социалистердiң тiрегi болып табылады.

АҚТАБАН ШҰБЫРЫНДЫ, АЛҚА КӨЛ СҰЛАМА (1723-1725) - қазақ халқының тарихында жоңғар басқыншылары шабуыл жасаған жылдар ұмытылмастай iз қалдырды. Осы бiр шұбырындылыққа ұшыраған қайғы қасiреттi, ауыр жылдардан қалған Ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұлама сөзiнiң тарихы былай жазылған: ХІІІ ғасырдың 20-жылдарының басында болған Жоңғар шабуылы қазақ халқының тарихында осылай аталып кеттi.
Ел еру болса, шаңырағына жоқшылық кеп шеру тартады. Көші қан болса, әке-шешең, қатын-балаң ақтабан шұбырындыға ұшырайды (М.Әуезов, Абай жолы).

АҚ ТАСПЕН АЙШЫҚТАЙТЫН КҮН - ежелгi римдiктерде бақытты күндi ақ таспен айшықтайтын салт болған.

АҚ ТАСТЫ ҚАЛА – Мәскеу қаласының iргесi 1147 жылы қаланды. Қала бекiнiсiн жақсарту үшiн ХІV ғасырдан бастап Кремльдiң қабырғасын ағаштың орнына ақ тастан салуға бұйырды. Содан Мәскеудi ақ тасты қала деп атап кеттi.

АҚ ТҮЙЕНІҢ ҚАРНЫ ЖАРЫЛУ – қуанышты жағдайды, мерекені, жеңісті білдіретін қанатты сөз.
Мен алдымен барып сүйінші сұрайын. Бүгін ақ түйенің қарны жарылады ғой, амандық болса (Мәдениет және тұрмыс журналы).

АҚ ТЕРРОР - 1815 жылы Францияда Бурбондар билiгi қайта орнап жатқан кезде, елде ақ террор басталды. Ақ террор бойынша революционерлер мен бонапартистер тұтқындалды.
Ақ террор ұғымы контрреволюциялық қозғалысқа қатысқан адамдарды түсiндiрген кезде қолданылады.

АҚШАДА ИIС БОЛМАЙДЫ (лат.Non olet) - император Веспасиан қоғамдық туалеттердi ақылы пайдалануды енгiзiп, онан салық алып тұрғанына қынжылған өз баласы Титиге: Ақшада иiс болмайды, - деп жауап берген екен.
Бұл қанатты сөз көлденең табыс табу туралы сөз болғанда қолданылады.

АҚШАЛЫ ҚАПШЫҚ – Мәскеу княздығын 1325-1340 жылдары князь Иван басқарды. Алтын Орда пайдасына орыс жерлерiнен алым-салық жинауға құқық алды. Оған тәуелдi болған басқа князьдар оны Калита, яғни Ақшалы қапшық деп атады.

АҚЫЛДЫҒА ОСЫ ЖЕТЕРЛIК – бұл ой рим жазушысы Тит Плавтка (б.э.д. 254-184) тиiстi сөз.
Қолданылу мағынасы: осымен сөзiмдi аяқтаймын, ақылдыға айтпаса да түсiнiктi.

АҚЫН БОЛЫП ТУАДЫ, ШЕШЕН БОЛЫП ҚАЛЫПТАСАДЫ - Цицерон б.э.д. 61 жылы грек ақыны Архийдiң азаматтығын қорғау кезiнде айтқан қанатты сөзi.
Мағынасы: ақындық талант тек қана туа пайда болатын болса, ал шешендiкке өзiңдi жаттығулар арқылы жеткiзуге болады.

АҚЫРЗАМАН - дiни уағыз бойынша ақырзаман болғанда жердiң астан-кестенi шығып, күнәсiздер - жұмаққа, күнәлілер тозаққа баратын шақ деп түсiндiрiледi. Адамдар өз өмiрiндегi келеңсiз жайларды ақырзаман деген осы шығар деп бейнелейдi.

АҚЫРЕТ КҮНІ – өлетін мезгіл, ақырзаман деген ұғым беретін бейнелі сөз.

АҚ ЭМИГРАЦИЯ - 1789 жылы Париж Коммунасы қала билiгiн өз қолдарына алғаннан кейiн, дворяндарды қуғынға түсiрдi. Үрейлерi ұшқан олар шетелге қашып жатты. Сөйтiп Францияда ақ эмиграция басталды. Оның неге ақ аталатынына келетiн болсақ, Бурбондар әулетiнiң гербiнде ақшыл лола гүлдiң бейнесi болды.
Ақ эмиграция Ресейде 1920 жылы болды. Оның нәтижесiнде 3 миллион контрреволюционерлер шетелге кетуге мәжбүр болды.

АЛА АУЫЗ БОЛУ – ауызбіршіліктің болмауы, өзді-өзімен жаугершілік жағдайда болу деген ұғымды беретін бейнелі сөз.
Қонтайшы ордасында да ала ауыздық бар екенін ол білетін (І.Есенберлин, Жанталас).

АЛА ҚАРҒА (Белая ворона) - рим ақыны Ювеналдың (I ғасыр) сатирасынан алынған қанатты сөз. Ерекше, сирек кездесетiн адам деген мағынада қолданылатын бейнелі сөз. Жақсы не жаман адам деген мағынада да бiрдей қолданыла бередi.

АЛАПЕС – негізінен тері ауруының бір түрі. Халық арасында жұртты алалайтын, әділеттен тайған адамды да алапес дейді: Ой, Алапес, сен жұртты өйтіп алалама, - деді Шарымхан Күлкешек (Б.Қыдырбекұлы).

АЛАСАПЫРАН ЗАМАН – жаугершілік, дүрбелең уақыт деген мағына беретін сөз.

АЛАШТЫҢ АЗАМАТЫ – қазақ халқының ұлы деген ұғымды беретін бейнелі сөз.
Балуан Шолақпен кездесіп те көрген адам емеспін. Сонда да алаштың атақты азаматының бірі ғой деп, іштен сыйлайтын ем, абақтыға ол түскенде ішім ашыды, бірақ амал қанша (С.Мұқанов, Балуан Шолақ).

АЛДИЯР ТАҚСЫР – құлдық, әміршім деген мағынада қолданалатын қаратпа бейнелі сөз.
Алдияр тақсыр, ағат айтсам, айып етпеңіз, ызалы сөз қашан да қаттырақ шығады (Ә.Әбішов).

АЛЖИР - бұл сөз көз алдыңа еріксіз түрме туралы ой әкеледі. Шығу тегі: тоталитарлық жүйе салдарынан халық жауы аталып, жаппай саяси қуғын-сүргінге ұшыраған мемлекет және қоғам қайраткерлерінің, партия кеңес басшыларының, қарапайым адамдардың әйелдері мен қыздары жазықсыз жапа шегіп, жазасын өтеген Ақмола лагері. Шығу негізі - Отан сатқындары әйелдерінің Ақмола лагері деген сөздің орыс тіліндегі түпнұсқасынан алынған – Акмолинский лагерь жен изменников Родины.

АЛТЫ АЛАШ – бүкіл қазақ халқы деген ұғымды бейнелейтін сөз.

АЛҒАШҚЫ ТҮН ҚҰҚЫ - феодал не помещик өзiнiң вассалының не басыбайлы шаруасының қалыңдығының алғашқы түнiн пайдалануға құқы бар екендiгi туралы дәстүр.

АЛҚЫЗЫЛ ҚАЛАМПЫР - РЕВОЛЮЦИЯ ГҮЛI - қазан қарулы көтерiлiсi қарсаңында алқызыл қалампыр пролетарлық күрестiң эмблемасына айналды. Революцияны аңсаған жас демонстранттар өз киiмдерiнiң жиектерiне алқызыл қалампырды тағып алды. Ал гүлдi сату арқылы түскен қаржы партияның астыртын есебiне аударылды. Кейiн Кремль қабырғасына жерленген революционерлерге осындай гүл қоятын дәстүр қалыптасты.

АЛЛАНЫҢ АТЫМЕН АНТ ЕТЕМIН - ислам дiнiнiң негiзiн салушы Мұхамбет пайғамбардың сөзi. Әрбiр мұсылман серт берген ретте осы қанатты сөздi пайдаланады.

АЛТЫ АЛАШ, АЛТЫ АЛАШТЫҢ БАЛАСЫ - дiнi бiр, тiлi ұқсас алты халықтың - қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбек, түрiкпен, тәжiк халықтарының әдеби шығармаларда қолданылатын жалпы аты.
Алты алаштың алғашқы басын қосқан хандардың бiрi - Алашахан да осы жерде қайтыс болды (I.Есенберлин, Қаһар).

АЛТЫ БАҚАН АЛА АУЫЗ - қазақ халқының данышпан ақыны Абай өз халқының халықтық психологиясына шолу жасағанда осы тiркестi қолданған.
Сабырсыз, арсыз, ерiншек,
Көрсе қызар, жалмауыз,
Сорлы қазақ сол үшiн,
Алты бақан ала ауыз.

АЛТЫН ҒАСЫР – бұл бейнелi сөз бақытты кезең деген мағынада қолданылады. Алғаш рет грек ақыны Гесиод өз жырларында келтiрген. Белгілі бір халықтың өнерінің, ғылымының тарихында ерекше жетістікке жеткен кезеңі. Мысалы, XIX ғасыр орыс әдебиетінің алтын ғасыры деп бекер айтпаймыз.

АЛТЫН РУНО - ежелгi грек аңыздарының кейiпкерi. Аңыз аузынан от шашып тұрған аждаhа мен өгiздер қарауылдаған Колхидадағы алтын руноны (қойдың алтын терiсi) алып келуге жолға шығу үшін, Арго деген кеме жасайды. Ол сиқыршының және колхида патшасы Эеттің қызы Медеяның көмегiмен барлық қиындықты жеңiп, алтын руноны иемденедi. Бұл туралы ежелгі грек ақыны Пиндардың (б.э.д. 518-422 жылдар) шығармасында айтылады.
Бұл бейнелi сөзбен адамдар өздерi иеленгiсi келетiн байлықты айтады.

АЛТЫН ЖАУЫН – кездейсоқ байлық деген мағына беретiн қанатты сөз.
Аргос патшасы Акрисияның сұлу қызы Данаяға өлердей ғашық болған Зевс алтын жауын болып жауып, оның денесiн аймалап, жүктi еттi. Алтынға малынып тұрған Данаяның бейнесi Тициан, Ван-Дейк сынды суретшiлердiң шығармаларына арқау болған.

АЛЕКСАНДР МАКЕДОНСКИЙ БАТЫР, БIРАҚ СТОЛДЫ СЫНДЫРУДЫҢ ҚАЖЕТI ҚАНША? – шектен тыс асудың қажетi қанша деген мағынада айтылатын бейнелi сөз.

АЛЬФОНС - Александр Дюма-баласының (1824-1895) Альфонс мырза (1873) атты драмасының кейiпкерi.
Ол өз өмiрiнде әйелдермен жыныстық қатынастан тек қана материалдық игiлiктер көрудi мақсат еткен.
Өмiрге осындай көзқараспен қарайтын жігіттердi Альфонс деймiз.

АЛЫПТАР ШАЙҚАСЫ - 1812 жылы 26 тамызда Бородино даласында орыс-француз әскерлерi арасында үлкен шайқас болды. Оны Напалеон Бонапарт алыптар шайқасы деп атады.

АМЕРИКАНДЫҚ АРМАН – Д.Т.Адамстың 1931 жылы Америка эпопеясы атты кітабы жарыққа шыққан соң пайда болған бейнелі сөз. Кітаптың эпилогында автор ... Еліміздегі американдық арман дегеніміз әрбір адамның өмірі жақсырақ, байырақ және толыққанды, сонымен қатар әрбір адамның өзіне тиесілі және мүмкіндігі келетін нәрсеге қол жеткізуі, - деп жазды.
Қазіргі жағдайда АҚШ азаматтарының кешенді құндылықтарының жиынтығы деген мағына қолданылады.

АНТЕЙ - грек мифологиясында теңiз құдай Посейдон мен жер құдайы Геяның некесiнен туған алып денелi ұл. Ол барлық жекпе-жектi жеңiп отыратын, өйткенi жерге қолы тисе болды, оған жаңа күш бiтетiн. Бiрақ ол Гераклмен (Геркулеспен) шайқаста қаза тапты, өйткенi Геракл оны аспанға көтерiп тұрып, жерге қол созуға мүмкiндiк бермедi. Соның нәтижесiнде Антей тұншығып өлдi.
Антейдiң бейнесiмен әрбiр адамның өз туған жерiнде өзiн ерекше еркiн сезiнетiнiн меңзеп айтқанда қолданамыз.

АНТИГОНА - грек мифологиясының өкiлi Эдин патшаның қызы. Ол қуғынға ұшыраған әкесiнiң жағдайын жасап, оны күтiп-бақты. Ол туралы Софокл трагедия жазды.
Антигонаның бейнесi әкеге деген құрмет, оның алдындағы борышын өтегендiктi бiлдiредi.

АТА ЖАУ - бiрнеше ұрпақ бойы жауласып келе жатқан ұрпақ өкiлдерi.
Жұмағұлды аттандырар жерде Тәкежан дауыстап тұрып:-Дәркембайды қолыма бередi екен. Ата дұшпаным Дәркембай, - деп кiжiнiп қалған (М.Әуезов, Абай жолы).

АТАЛЫ ЖЕР - қазақ халқының белгiлi бiр руларының туып өскен, өнген жерi.
Жұртың аталы жерге бермедi, бұлға бердi деген өсегi болар деп те қорықты. (М.Әуезов, Таңдамалы).

АТАМЕКЕН – атадан балаға мұра болып қалып отыратын, кіндік қаны тамған жер. Бүгінде Отан ұғымының баламасына айналып, елдіктің, мемлекеттің негізін білдіретін ұғым.

АРАБ ЕРТЕГIЛЕРI – кездейсоқ, таңқаларлық керемет нәрселедрдi Мың бiр түн жинағындағы араб ертегiлерiнiң ғажайыптарымен салыстырады.

АРАКЧЕЕВШIЛДIК – күш жұмсап, ұрып-соғудың режимi. Орыс патшалары І Павел мен І Александр кезiнде өмiр сүрген Аракчеевтiң есiмiмен осылай аталған. Аракчеевшiлдiк деген сөз қандай да өрескел басынушылықты көрсету үшiн қолданылады.

АРГУС - грек мифологиясындағы жалғыз көздi алып адам. Қызғаныш құдайы Гера Аргусты Зевске ғашық болған аргосс патшасының қызы Ионы күзетуге қойды. Ол оны аянбай күзеттi.
Аргустың есiмi қырағылықты, сақтықты, бiреудiң сыртынан бақылауды меңзегенде қолданылады.

АРЫСҚА ӘЛI ЖЕТПЕГЕН, АҚСАҚ ТЕМIР КӨРЕГЕН - талай жердi шаңдатып, талай жердi басып алған, адам сүйегiнен оба тұрғызған қатал да, қатыгез Ақсақ Темiр (1336-1405) Арыс өзенiн бөгемек болған, бiрақ ниетiне жете алмаған.
Сөйтiп халық осы қанатты сөзге айналған ойды таратқан.

АРТИЛЛЕРИЯ – СОҒЫС ҚҰДАЙЫ (Артелллерия - бог войны) - И.В.Сталин айтқан бейнелi сөз. Ол бұны кеңес-фин соғыстары кезiнде арттилерия қарулары сынақтан өттi деп тұжырым жасағаннан кейін, айтқан болатын.

АРХИПЕЛАГ ГУЛАГ – А.И.Солженицынның 3 томдық осы аттас романының аты. Онда КСРО-дағы 1918-1956 жылдар аралығындағы репрессия тарихы баяндалады. Автор архипелаг деп кішкене аралдарды, яғни сол кезде құрылған көптеген еңбек түзеу лагерлерін меңзеген. ГУЛАГ – Главное управление лагерей, яғни Главное управление исправительно-трудовых поселений и мест заключения деген сөзден алынған.

АСАН ҚАЙҒЫҒА ТҮСУ – қатты уайымға түсу деген ұғымды білдіретін қанатты сөз.

АС БЕРУ – атақты, елге еңбегі сіңген қайтыс болған адамның ұрпақтары жылына орай ас береді. Оның ерекшелігі қайтыс болған адамды есте қалдыру болып табылады. Ол үшін ат жарыс, түрлі ойындар және қызықтар өткізіледі.
Анығында Бөжейдің асы бір Тобықты емес, тіпті бұл өңір, бұл атырапта талайдан болмаған ас делінді (М.Әуезов, Абай жолы).

АСҚА ТӘБЕТ АС ҮСТIНДЕ ШАБАДЫ - француз епископы Жером де Анженiң 1515 жылы жазған Салаттар туралы атты шығармасында айтылды. Алайда ол қанатты сөз болып Ф.Рабленiң Гаргантюа мен Пантагрюэль атты романы жарықа шыққан соң қалыптасты.

АСТРЕЯ ҒАСЫРЫ - грек мифологиясы бойынша Астрея әдiлдiк құдайы болып саналады. Ол жерде өмiр сүрген кезеңде алтын ғасыр болатын. Темiр ғасыры басталғанда Астрея жердi тастап, аспан әлемiне орналасты. Сол кезден бастап Зодиак шоқжұлдызында Сүмбiле (Дева) деген атпен өмiр сүрiп келедi.
Астрея ғасыры деген бейнелi сөз бақытты кезең деген мағынада қолданылады.

АТАЛЫ ЖЕР – белгілі бір рудың орналасқан жерін меңзегенде қолданылатын сөз.

АТАМ ЗАМАННАН БЕРГІ – бірнеше ғасырлар бұрын деген ойды білдіретін тарихи қанатты сөз.
Жұт деген киіз туырлықты қазақтың атам заманнан бергі зәулісі емес пе? (М.Әуезов, Абай жолы).

АТАСЫ БАСҚА АТТАН ТҮС, АТАСЫ БIР АРТЫМА МIН – халық тiршiлiгiнiң салтына айналған мәтел.
Тұманшы деген елде ертеде Түлек атты батыр болыпты. Қазақ-қалмақ арасындағы бiр қақтығыста қазақ жағы жеңiлiске ұшырап, Төлек батыр артына ұлын мiңгестiрiп қашып келе жатса, ағатай, бiздi қалдырма?, - деп Есенбай, Құлтан деген iнiлерi алдынан шығыпты. Соңынан дұшпаны өкшелеп, алдынан екi iнiсi шырқыраған Төлек батыр:
- Көзiмнен аққан қанды жас,
Атаңды күнде жау қумас,
Әйелдiң ұлы аттан түс,
Құдайым ұлсыз қалдырмас,
Емшектес болған қос бауыр
Төлекке қайтып табылмас, - деп баласын жауға қалдырып, екi iнiсiн құтқарып қалған екен. (Арай журналы, 1991 жыл,N3).

АТА-ТЕКСIЗ ИВАН (Иван, не помнящий родства) - каторгадан қашқан көптеген орыстар полицияның қолына түсiп қалған кезде, өздерiнiң шыққан есiмi мен шыққан тегiн жасыру үшiн, өздерiн орыс халқында ең көп тараған Иван деген атпен, ал шыққан тегi сұралғанда шыққан тегiм есiмде жоқ деп жауап берген. Полиция өз хаттамаларында мұндай кiсiлерге Шыққан тегiн ұмытқан, Иван деп жазды.
Бұл сөз тiркесi әдеби тiлде идеясыз, мақсатсыз адам деген мағынада қолданылады.

АТОЙ САЛУ – ұрандап шабуылға шығу деген ұғымды білдіретін қанатты сөз.
Атой сап, айқасқа шықтық
Дүлей жауға қарсы түйіліп (Д.Әбілов).

АТ ТӨБЕЛІНДЕЙ – азғантай деген білдіретін бейнелі сөз.
Төре дегені – хан тұқымдары. Олар бұл маңайда ат төбеліндей ғана үй (С.Мұқанов, Аққан жұлдыз).

АУСТЕРЛИЦТIҢ КҮНI - 1812 жылы 26 тамызда Напалеон Бородино шайқасының алдында Мiне, Аустерлиц күнi деп, өзiнiң Аустерлиц түбiндегi жеңiсiн еске түсiрген болатын.

АУЫЛДЫҢ АЛТЫ АУЫЗЫ – қонақтар дәм алып, еркін отыра бергенде қонаққа шақырушылар қонақтарға арнап, ән салдыртады. Сол әншіні ауылдың алты ауызы дейді.
- Ауылдың алты ауызы болсын! – деп Абай емеурін жасады (М.Әуезов, Абай жолы).

АХИЛЛЕСТIҢ ӨКШЕСI – адамның ең осал жерi деген мағына бередi. Ахиллес Гомердiң Илиадасында жырланған ержүрек жiгiт. Оның шешесi балам күштi болсын деп, қасиеттi суы бар Стикс өзенiне батырып алды. Сол сәтте ол оның өкшесiнен ұстап тұрған болатын. Сондықтан қасиеттi су өкшесiне дарымай қалды. Осы себептi оның ең осал жерi өкшесi болды. Ақыр түбi өкшесiне оқ тигенде қайтыс болды.

АФИНЫҒА БАРМАҒАН АДАМ – АҚЫМАҚ; БАРЫП ТҰРЫП АРАЛАМАҒАН АДАМ - ЕСЕК; АРАЛАП ЖҮРIП ТАҢДАНБАҒАН АДАМ - МИҒҰЛА - ежелгi грек мәтелi. Олар өз астанасы - Афиныны мақтан тұтқандықтан осылай дейтiн болған.
Әрбiр халық өз астанасын мақтан тұтқан ретте атын өзгертiп қолдана беруге болады.

АЯҒЫНАН БАСЫНА ДЕЙIНГI ТҰЛҒАСЫ АДАМҒА ҰҚСАЙДЫ - 1820 жылы орыс әдебиетiнде үстем тап өкiлдерi туралы эпиграммалар пайда болды. І Николай патша туралы былай деп жазылды: Аяғынан басына дейiнгi тұлғасы адамға ұқсайды, ал басынан аяғына дейiн малға ұқсайды. Аз уақыт патшалық құрды: бiрақ көп бүлдiрдi. 125 кiсiнi Сiбiрге айдады, 5 кісіні дарға асты.

Ә

ӘЗIРГЕ ЕЛ БҮЛIНIП, ЕРТIС БҰЗЫЛҒАН ЕШТЕҢЕ ЖОҚ - болмашы нәрсеге аптығып, бұрқан - талқан болғанды Ертiс жағасындағы ел осылайша бейнелеген. (Н.Төреқұлов, Қанатты сөздер).
Әзiрше ел бүлiнiп, Ертiс бұзылған ештеңе жоқ. Бұл кикiлжiңдi қояйық, тағы да тату-тәттi боп кетейiк. Аржағы өзiнен - өзi түзеле бередi(С.Мұканов, Мөлдiр махаббат романы, 496-бет).

ӘДІЛЕТТІҢ АҚ ЖОЛЫ – Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың кітабының аты.
Бұл кітапта қоғамның басынан кешірген дағдарысты кезеңнің көптеген көкейтесті мәселелері сөз болды.
1991 жылы Қазақстан баспасынан қазақ тілінде, Молодая гвардия баспасынан орыс тілінде жарық көрді.

ӘДІЛЕТТІ СОҒЫС – Томас Гоббстің пікірінше, адамдар табиғатынан туа ітті бір-бірімен өзара қырғи-қабақ жағдайда болады. Тумысынан адам екінші бір тұлғаға жау болады, осыдан келіп біз бірімізбен соғыс жағдайында жүреміз. Бұл күйдің табиғи екенін ескерсек, онда ешқандай әділетсіздік туралы сөз болуы мүмкін емес.

ӘЙЕЛДI IЗДЕҢДЕР – көп жағдайда француз тiлiнде (Шершэ ля фам) айтылады. Бұл бейнелi сөз белгiлi бiр оқиғаның, қылмыстың, қиыншылықтың тiкелей себептерi әйел болғанда қолданылады.
Шығу негізі: Париж полициясының поручигі Габриэль де Сартиннің (1729-1801) 1979 жылы өз әріптестеріне қылмыстың ізін суытпай ашу үшін кез келген қылмысқа әйелдің не қатысы, не әйел үшін жасалатындығы себеп болатындықтан бірінші сол әйелді табу қажет екендігі туралы айтқан кеңесі.
Алғаш рет А. Дюма-Әкейдiң (1802-1870) Париждiң соңғы тұяқтары атты еңбегiнде айтылғаннан кейiн қанатты сөзге айналды.

ӘЙТСЕ ДЕ МЕН ЕШКІМГЕ БОРЫШТАР ЕМЕСПІН – ежелгі грек филоософы Платонның (б.э.д. 428-348 жылдар) сөзі, мұны ол өлімге кесілген соң өз дүние мүліктерін достары ментуыстарына таратып берген кезде айтқан.

ӘКЕЛЕР МЕН БАЛАЛАР - 1862 жылы жазылған И.С.Тургеневтiң романының атауы.
Екi ұрпақ өкiлдерiнiң бiр-бiрiн түсiнбеу сәтiн меңзегенде айтылады.

ӘЛЕМДІ ДҮР СІЛКІНДІРГЕН ОН КҮН – американ жазушысы Джон Ридтің (1887-1920) 1919 жылы жазылған кітабының аты. Бұл кітапта Ресейдегі 1917 жылғы қазан төңкерісі баяндалған.
Елеулі оқиғалар туралы айтқанда қолданамыз.

ӘЛЕМДI МАХАББАТ ПЕН АШТЫҚ БИЛЕЙДI – Шиллердiң Әлемдiк данышпандық (1795) атты өлеңiнiң соңғы қатары. Әлемдi сұлулық құтқарады деп айтылып жүрген бейнелi сөздiң түп негiзi.

ӘЛЕМНIҢ ЖЕТI КЕРЕМЕТI – бұл жетi санын тылсым сиқырымен, адамзат зердесiнiң шектелген мүмкiнiшiлiктерiмен, ежелгi дүниенiң ауқамымен және дәстүрдiң тұрақты сақталуымен анықталатын керемет архитектуралық мәдени ескерткiштердiң жалпы атынан пайда болған қанатты сөз. Әлемнiң жетi кереметi деген сөз көз алдыңызға Мысыр пирамидаларын (Египет), Галикарнас Мавзолейiн, Родос алыбын, Александрия маягiн, Эфестегi Диана гибадатханасын, Олимпиядағы Зевс мүсiнiн және Семирамиданың аспалы бағын көз алдыңызға елестетедi.
Бұл атау шамамен б.э.д. ІІІ ғасырда әлдекiм кереметтiң үлгiсi деп жоғарыдағы жетеуiн ауызға алғаннан кейiн қалыптасқан. Кейiңiрек әлемнiң сегiзiншi кереметi деген ұғым пайда болды.

ӘЛIМСАҚТАН (ӘЛМИСАҚТАН) БЕРI – ерте дүниеден берi деген мағынада қолданылатын сөз.

ӘМIР, ТЕМIР КӨРЕГЕН – бұл қанатты сөз көз алдыңызға Ақсақ Темiрдi (1336-1405) келтiредi. Ол қолбасшылығымен қатар мәдениеттi дамытуға да үлес қосты, яғни Қожа Ахмет Яссауи мавзолейiн салдырды.

ӘРБIР ЖАУЫНГЕР ӨЗI ОЙЛАҒАН АЙЛАСЫН ЖЕТIК ТҮСIНУI ТИIС - ұлы орыс қолбасшысы А.В.Суворовтың айтқан бейнелi сөзi.

ӘРБIР ХАЛЫҚ ӨЗI ЛАЙЫҚ ҮКIМЕТТI ТАҢДАЙДЫ - орыс сарайындағы Сардин корольдiгiнiң елшiсi Жозеф де Местрдiң (1754-1881) айтқан бейнелi сөзi. Ол оны І Александрдiң шығарған заңы туралы айтқан.

ӘРБIР ФРАНЦУЗ СОЛДАТЫ ӨЗ СӨМКЕСIНДЕ МАРШАЛДЫҢ АСА ТАЯҒЫН ҰСТАЙДЫ - Н.Бонапарт айтқан бейнелi сөз.

ӘРКIМГЕ - ӨЗIНIКI – Римнiң саяси қайраткерi Цицеронның (б.э.д. 106-43 жылдар) өз шығармаларында көп қолданған бейнелi сөзi.
Ауыспалы мағынада: Әркiмнiң өз өмiрi, өз тағдыры, жұмысы бар деген ойды бiлдiру үшiн қолданылады.

ӘРКIМНIҢ ТУҒАН ЖЕРI - ӨЗIНЕ МЫСЫР ШАХАРЫ - ертеден ел арасында айтылып келе жатқан бұл қанатты сөздi жұрт өзiнiң туған елiне деген ерекше ықыласын бiлдiру үшiн қолданады.
Әркiмнiң туған жерi де Мысыр дейтiн сөз ертеден есiмде (М.Қаратаев, Әдебиет және эстетика, 1970, 312-бет).

ӘРКIМ ӨЗ БАҚЫТЫНЫҢ – ҰСТАСЫ - рим консулы Аппий Клавдийдiң айтқан бейнелi сөзi.

ӘРҚАШАН КҮН СӨНБЕСIН - К.Спасская Балалардың творчестволық әдебиетiн стимулдаудың әдiстерi деген мақаласында бiр кiшкене қызға Әрқашан күн сөнбесiн деген сөздi түсiндiрген кезде, қыз бiршама уақыттан кейiн ойды былай жалғастырған:
Әрқашан күн сөнбесiн,
Аспаннан бұлт төнбесiн,
Қасымда болсын мамам,
Болайын мен де аман. Осы мақала журналға басылғаннан кейiн 1928 жылы К.И.Чуковский осы төрт қатар шумақты өзiнiң бiр өлеңiне қосты. Ал 1963 жылы композитор А.И.Островскийдiң Әрқашан күн сөнбесiн атты Л.Ошаниннiң сөзiне жазылған әнi дүниеге келдi.

ӘР IСТIҢ ӨЗ КЕЗЕГI БАР (Делу - время, потехе - час) - орыс патшасы Алексей Михайловичтың жазған Аңшылық ережелерiнен алынған қанатты сөз.

Б

БӘЙТЕРЕК - ӨМІР АҒАШЫ - ғасырдан ғасырға жеткен ежелгі аңыз президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың арқасында қайтадан жанданды. Еуразиялық кеңістіктің ең жүрегінде дүниенің түйіскен жерінде Әлем өзені ағады, ал оның жағасында өмір ағашы – Бәйтерек өседі, тамыры жер астында, ал ұшар басы аспан әлемінде.
Аңыз қайтадан тірілді! Есілдің сол жағалауында өзінің бұтақтарын жайып Астана-Бәйтерек монументі шың көтерді. Тамаша сәулеттік ғимарат темір, бетон және шыныдан жасалған. Оның масштабы таңқаларлықтай: темір құрылымның биіктігі 105 метр, салмағы 1000 тоннадан астам, 500 қада – діңгекке тіреледі. Бірінші рет дүние жүзінде салмағы 300 тонна болатын шар хамелеон шыныдан жасалған, күн сәулесінің түсуіне қарай өз түрін өзгертіп отырады, ол 97 метр биіктікте орналасқан.
Бәйтерек - өмір ағашы, онда әлемдік ағаштың күллі мифологиялық тұжырымдамасы бейнеленеді. Мұндай ағаштың негізі ерекшелігі басты үш деңгейін топтастырады: төменгі (жер астында), ортаңғы (жер бетінде), жоғарғы (аспан әлемінде).
Бәйтерек архитектурасында төменгі монументтік деңгейі жер астында 4,5 метр тереңдікте орналасқан, бұл жерде дәмхана, аквариум, сондай-ақ атақты суретші Ерболат Төлепбайдың суреттерімен шағын-галерея ұсынылған. Шолу лифтілері арқылы Бәйтерек ағашының бұтағымен көтеріліп (ортаңғы деңгей) аспан деңгейіндегі шарға тап боласың. Шардың ішінде бар орналасқан, астананың жаңа келбетін көру залында тұрып тамашалай аласың. Монументтің жоғарғы бөлігінде Нұрсұлтан Назарбаевтың алақанымен күміс бой-тұмар орналасқан. Аялы алақан композициясының ортасында өз халқын бейбітшілік кепілі болуға, келісім мен достық және барлық қазақстандықтармен бірге жарқын болашақ туралы армандарын жүзеге асыруға ант берген президенттің оң қолының таңбасы бар, үшбұрышты тұмар орналасқан.
Астана-Бәйтерек монументі мемлекетіміздің өткеніне ерекше маңыздылық береді.
Астана-Бәйтерек монументі мемлекетіміздің өткені мен бүгінгісі, болашаққа деген үміт анық көрінеді. Бәйтерек сөзінің мағынасы – жас, мықты өсіп тұрған ағаш деген ұғымды білдіреді, дәл осы ескерткіш әлемдік қауымдастықтағы жаңа Астананың символы болып табылады, ол қазіргі тәуелсіз мемлекетіміздің ертеден келе жатқан, тамыры тереңге кеткен тарихи-рухани мәдениетін білдіреді.

БАБАЙ ТҮКТІ ШАШТЫ ӘЗИЗ – адамды қолдап-жебейтін әулие туралы айтылған бейнелі сөз.
Бабай түкті шашты Әзиз
Баламды Сізге тапсырдым (Қыз Жібек).

БАБЫЛ – жер бетіндегі бай әрі әдемі қала Бабылды Нұх пайғамбар ұрпақтары салды. Әдемі қалаларды Бабылға теңеген.
Мысалы, Парижді Сенадағы Бабыл деп атайтын.

БАЛ АЙЫ – Вольтердің Задиг, немесе Тағдыр атты шығармасынан алынған жақсы кезең деген мағына беретін сөз.

БАЛАПАН БАСЫНА, ТҰРЫМТАЙ ТҰСЫНА – ел арасында ауызбіршіліктің болмауын ұғындыратын бейнелі сөз.

БАЛАЛЫҚТЫҢ АУРУЫ – Ф.Энгельстің Анти-Дюринг атты шығармасында кездескен қанатты сөз. Белгілі бір жұмыс басталған кезде міндетті түрде болатын кемшілік туралы айтиылған кезде қолданылатын бейнелі сөз.

БАЛЬЗАКТIК ӘЙЕЛ - 1831 жылы Оноре де Бальзактың Отыз жасар әйел атты романы жарық көрдi.
Әйелдің жасын айту әбестік саналатындықтан, 30-40 жастағы әйелдi қошеметтеп, әзiлдеп бальзактік әйел немесе бальзак белгіленген жастағы әйел деп атауға болады.

БАРЛЫҒЫ МАЙДАН ҮШIН, БАРЛЫҒЫ ЖЕҢIС ҮШIН - Ұлы Отан соғысы кезiнiң алғашқы кезеңiнде Кеңестер Одағы Коммунистiк партиясының халыққа арнаған үндеуiнен алынған қанатты сөз.

БАРЛЫҚ ЕЛДЕРДIҢ ПРОЛЕТАРЛАРЫ, БIРIГIҢДЕР! - К.Маркс пен Ф.Энгельстiң 1848 жылы жарыққа шығарған Коммунистiк паритияның манифесiнде ғылыми коммунизм теориясының бастапқы негiзi тұжырымдалды. Онда тарихқа материалистiк түсiнiк берiлдi, жұмысшы табының қоғам орнатушы ретiндегi дүние жүзiлiк тарихи рөлiн негiздедi. Бұл шығарма Барлық елдердiң пролетарлары, бiрiгiңдер! деген сөздермен аяқталған. Бұл бейнелі сөз социализм тұсында көптеген шығармалар мен мақалалар арқауы болды.

БАРЛЫҚ ЖОЛДАР РИМГЕ АЛЫП БАРАДЫ – Лафонтеннiң (1621-1695) мысалдарынан әдеби тiлге енген ортағасырлық мәтел. Біреуге немесе бір нәрсеге түбі жолығатын кез келеді деген мағынада қолданылады.
Түп тарихы ежелгі Римнен бастау алады. Римдіктер басып алған жерлерінен салықты тезірек жинап отыру үшін жолдарды салуға үлкен мән берген болатын.

БАРСАКЕЛМЕС - Арал теңiзi iшiндегi Барсакелмес аралына байланысты елге тарап кеткен бейнелi сөз.
Алыс әрi қиын, барса қайтып оралмайтындай қауiптi жолды қазақ барсакелмес деп атайды. (Н.Төреқұлов, Қанатты сөздер).

БАСҚАЛАРҒА ЖАРЫҚ ТҮСІРЕ ТҰРЫП, ӨЗІМ ЖАНЫП КЕТЕМІН – медицина саласындағы ең бірінші қанатты сөз. Яғни, өзін құрбандыққа шала отырып, басқаны құтқару. Авторы – голландтық белгілі медик Ван Тюльп. Бұл дәрігерлердің ұраны болды, ал жанып тұрған шырақ олардың гербі мен символына айналды.
Өзінің теориялық болжауларын дәлелдеу үшін Макс Петтенкофер 1892 жылы 7 қазанда тырысқақ ауруының қолдан өсірілген үшкір тәріздес микробтарын жұтып қойды, ауру түрлерін анықтаудың жаңа тәсілдерін табу үшін Форсман вена тамыры арқылы өз жүрегінің ішіне катетер түтігін енгізді, ғалымдар жаңа дәрі-дәрмектер ойлап шығара отырып, олардың шипалы және организмге зиянсыз екендігіне көзін жеткізу үшін алдымен өздеріне тәжірибе жасады (Г.Глязер, Медицинадағы ерліктер хихаясы, Қазақстан баспасы, Алматы, 1967 жыл).

БАСҚА ЖЕРДЕ ЕКIНШI БОЛҒАННАН, ТУҒАН ЖЕРIҢДЕ БIРIНШI БОЛ - Плутарх өзiнiң Патшалар мен қолбасшылардың даналық сөздерi деген кiтабында Ю.Цезарь туралы былай дейдi: бiр күнi Цезарь қалашықтың үстiнен өтiп бара жатып айтыпты: Римде екiншi адам болғанымша, мен осы жерде бiрiншi адам болғаным дұрыс.

БАСТЫСЫ ЖЕҢІСТЕ ЕМЕС, ҚАТЫСУДА – Олимпиялық ойындардың ұраны. Бұл сөзді IV Олимпиаданы ашу барысында осы қозғалысты жаңғыртушы барон Пьер де Кубертон (1863-1937) айтқан болатын.

БАСЫ - ӨЗ ЖЕРIНДЕ, АЯҒЫ КӨРШIНIҢ – ИЕЛIГIНДЕ - ХYІ ғасырдың басында Германия ұсақ княздықтарға, иелiктерге бөлiнiп кеттi. Ең аяғы рыцарға шейiн өзiнше мемлекет құрды. Олардың кiшкентайлығы соншалық, ол туралы жұрт әзiлдеп: Иесi ұйықтаған кезде басы өз жерiнде жатады да, аяқтары көршiсiнiң иелiктерiнде жатады.

БАХУСКЕ ТАБЫНУ - рим мифологиясы бойынша Бахус мереке мен шараптың құдайы. Құдайға құрбандық шалғанда ежелгi римдiктер шарапты жерге төгетiн болған.
Осы жерден Бахуске табыну деген бейнелi сөз пайда болған. Арақты көп iшiп, мас болған адамға қатысты қолдануға болады.

БӘРI ДЕ - ӨТЕР ДЕ КЕТЕР - ХІІ ғасырдағы грузин патшасы Давид Строительдiң айтқан қанатты сөзi. Ол өзiнiң қолындағы алтын жүзiкке осы сөздердi жаздырған екен. Сөйтiп, қайғырса да, қуанса да сол бiр сөйлемдi оқып, өз көңілін басады екен.

БӘРІ БІР ЖЕР АЙНАЛАДЫ – итальян асторономы әрі физигі Галилео Галилейдің (1564-1642) инквизиция соты алдында айтқан сөзі. Ғалым Жер Күнді айналады деп пікір айтқан болатын, ол кездегі діни түсінік бойынша бұл керісінше еді.

БӘТШАҒАР – зинақор әйел деген ойды айтқанда қолданылатын сөз. Бірақ кейін мағынасы өзгеріп, басқа мағынаға ие болған еді. Кейін тіпті жан ауыртпайтын мағына алды. Бәтшағар, ордан өзім суырып алып, адам қылып едім... (Б.Қыдырбекұлы, Алпамыс, 212-бет.)

БЕЙБIТШIЛIК КӨГЕРШIНI - бейбiтшiлiктi жақтаушылардың Бүкiләлемдiк конгресiнiң қызметiне байланысты тараған бейнелi сөз. 1949 жылы I Конгресте бейбiтшiлiктiң әлемдiк эмблемасы болған ақ көгершiн бейнесiн Пабло Пикассо салды.

БЕЙБІТШІЛІКТІ ҚАЛАСАҢ, СОҒЫСҚА ДАЙЫН БОЛ – рим тарихшысы Корнелий Непоттың (б.э.д. 94-24 жылдар) сөзі. Ол мұны қолбасшы Эпаминонданың өмірін жазған кезде қолданған.
Мағынасы: елдің бейбітшілігін қамтамасыз етудің жалғыз жолы - елдің қорғанысын күшейту болып табылады деген ой.

БЕЛГІСІЗ СОЛДАТ – 1920 жылы 11 қарашада Париждегі Триумфальды арка маңында Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде қаза болған белгісіз солдаттарды жерлеу рәсімі болды. Бұл қабір басына белгісіз солдат деп жазылды да, мәңгі алау оты жағылды.
Мұндай қабір Англияда Вестминстерлік аббатығына қарасты молада болды, оның басында Құдай ғана білетін Ұлы соғыс солдаты деп жазылған.
АҚШ астанасы Вашигнтон қаласындағы Арлингтон қорымынды да белгісі соолдат қабірі бар. Онда былай жеп жазылған: Бұнда есімі Құдайға ғана таныс даңқ пен құрметке бөленген американ солдаты жерленген.
1966 жылы желтоқсан айында Мәскеу үшін шайқастың 25 жылдығы құрметіне Ленинград шоссесінің 41 шақырымында жерленген белгісіз солдаттың мүрдесі Қызыл алаңдағы Александров паркінде жерленді. Онда Есімің сенің белгісіз. Ерлігің сенің мәңгілік (бұл жолдар авторы ақын Сергей Владимирович Михальков болды) деген эпитафия жазылған.

БЕРЛИНДЕ НАҒЫЗ СУДЬЯ БАР - прусс королi Фридрих ІІ Сан-Сусиде орналасқан диiрмендi орнынан алуға бұйырды. Бiрақ диiрменнiң иесi сотқа шағымданды. Сот шешiмдi диiрменшiнiң пайдасына шештi де, король сот қаулысына бағынды. Осыдан бастап осы сөз қанатты сөз тарап кетті.

БЛИЦКРИГ – гитлерлік германия генералдарының Францияға, Польшаға қолданған және КСРО-ға қарсы әрекеттенген соғыс қимылдарының әскери стратегиясы.
Алғаш рет 1935 жылы Неміс армиясы журналында келтірілді.

БОЛАШАҚ ДАУЫЛДЫҢ ЖАС ШТУРМАНДАРЫ – декабристерден (1825) кейiн Ресейдегi азаттық қозғалыстың аренасына әртектiлер шықты. Оларды жазушы А.Герцен болашақ дауылдың жас штурмандары деп атады.

БОЛИВАР ЕКІ АДАМДЫ АЛЫП ЖҮРЕ АЛМАЙДЫ – американ жазушысы О.Генридің әңгімесінен алынған бейнелі сөз.
Боливар - аттың есімі. Додсон есімді жігіт өз атына досын мінгізбей, тастап кетіп, өзі құтқарылады. Неге олай жасадың? дегенде, Боливар екі адамды алып жүре алмайды деп жауап берген. Кейін ол ірі кәсіпкер болған кезде бұл сөз оның ұранына айналды.
Ауыспалы мағынада: екі адамның бірі ғана жеңімпаз болуы тиіс деген ойды береді

БОСТАНДЫҚ, ТЕҢДIК, ТУЫСҚАНДЫҚ - ХYІІІ ғасырдағы француз буржуазиялық революциясының ұраны. Алғаш рет 1793 жылы 30 маусымда кордельерлердiң Париждегi саяси клубының қаулысында жазылды.

БӨЛIП АЛ ДА, БИЛЕЙ БЕР - рим сенаты басшылыққа алған формула. Мемлекеттiк билiктiң бұл принципi халықтар арасындағы жаугершiлiктi өршiту болды.
Г.Гейненiң айтуы бойынша бұл бейнелi сөз македон патшасы Филиппке (б.э.д.359-356 жылдар) тиесiлi екен.

БУЦЕФАЛ – Ескендір Зұлқарнайын мінген ат. Плутархтың жазуынша бұл атты тек Ескендірдей тұлға ғана бас үйретіп, міне алды.
Адал серік туралы айтқанда қолданылады.

БҰЛ - БҮЛIК ЕМЕС, БҰЛ – РЕВОЛЮЦИЯ - 1789 жылы 14 шiлдеде Бастилия қамал түрмесiне шабуыл жасалды. Осы оқиға революцияның бастамасы болды, нәтижесiнде Францияда абсолютизм құлатылды. Франция королi Бастилияның алынғанына сенбедi. Бұл бүлiк қой! - дегенде, сарай қызметкерлерiнiң бiрi: - Тақсыр, бұл - бүлiк емес, бұл - революция, - деп жауап берген екен.

БҰЛ ТУРАЛЫ ТАРИХТА ЕШТЕҢЕ АЙТЫЛМАЙДЫ - ежелгi тарихи кiтап жазушылардан қалған сөз.
Егер автор бiр мәселенi білмесе, бұл туралы тарихта ештеңе айтылмайды дейтiн болған.

БҰРАТАНА ХАЛЫҚТАР - 1917 жылға дейiн патша үкiметi орыс емес халықтарды бұратана халықтар деп атап, орыстар мен олардың арасында қақтығыстардың болғанын қалап отырды.

БҮЛІНГЕН ЕЛДЕН БҮЛДІРГІ АЛМА - қазақ мәтелі.
Ал мен халқымыздың: бүлінгеннен бүлдіргі алма деген қағидасын берік ұстадым да, еш нәрсеге қол созбадым (Ә.Нұршайықов, Махаббат қызық, мол жылдар).

БIЗГЕ РЕВОЛЮЦИОНЕРЛЕР ҰЙЫМЫН БЕРСЕҢIЗ - БIЗ РЕСЕЙДI ТӨҢКЕРЕМIЗ - В.И.Ленин өзiнiң 1902 жылы жазылған Не iстеу керек? деген кiтабында Искраның революциялық саясатын қорытындылап, оның жаңа партияны құру жөнiндегi жоспарын талдай келе: ...Бiзге революционерлер ұйымын берiңiзшi, сонда бiз Ресейдi төңкерiп тастаймыз!, - дейді.

БIЗДIҢ (МЕНIҢ, СЕНIҢ) КӨШЕМIЗДЕ ДЕ МЕРЕКЕ БОЛАДЫ – феодалдық Русь кезеңiнде қала тұрғындары айналысатын кәсiбiне байланысты көшелерде тұрған: саудагерлер, құмырашылар, қолөнершiлер және тағы басқалар. Осындай әрбiр көше арасында қақтығыстар болып тұрған. Кейiнiрек қақтығыстар жарыстарға ұласты.
Әрбiр көшенiң өз кәсiбiне байланысты мерекелерi болған. Ол мерекелерге басқа көшелерден қонақтар шақырылатын. Әрбiр мерекеге қатысушы адам өз көшесiнде де мереке болатынын бiлетiн.
Бұл қанатты сөз болашақта сiздiң басыңызда болған бақыт, бiзге де келедi деген ойды айту үшiн қолданылады.

БIЛIМ – КҮШ – бұл қанатты сөз Ф.Бэконның (1561-1626) қаламынан шыққан. Шығу тарихы мынадай: Ф.Бэкон бiр күнi өзi сабақ беретiн оқу орнындағы бiр әрiптесi туралы ыңғайсыз пiкiр айтып қояды. Оны естiп қойған ол Бэконды жекпе-жекке шақырады. Ал Бэкон болса, шпаганы нашар қолданатын едi. Сондықтан ол қарсыласын өз бiлiмiнiң арқасында жекпе-жекке шығудан бас тартуға мәжбүр етедi.

БIЛIМНIҢ ТАМЫРЫ АЩЫ БОЛСА, ЖЕМIСТЕРI ТӘТТI БОЛМАҚ - бұл афоризм антикалық тарихшы және жазушы Диоген Лаэртскийдiң (111г.) айтуынша Аристотельдiң (б.э.д.384-322) аузынан шыққан.

БIР АДЫМ IЛГЕРI, ЕКI АДЫМ КЕЙIН - В.И.Ленин 1904 жылы осы аттас кiтабын шығарды. Кiтаптың бұлай аталуының себебi неде? Ленин бұл шығарманы партияның ІІ съезiнен кейiн жазды. Съезде қабылданған кейбiр шешiмдер партия өмiрiнде бiр адым iлгерi басқандық болды, алайда меньшевиктер сол шешiмдердiң орындалуына кедергi жасап, партияны екi адым кейiн шегiнуге мәжбүр еттi.

БIР АПТАДА ЖЕТI ЖҰМА – уәдесiнде тұрмайтын, сөзiн орындамайтын, тұрақсыз адамдар турасында айтылған. Ал неге жұма күнi алынған? Ежелгi орыс тұрмысында жұма күнi демалыс күнi болып есептелген. Сондықтан да ол - базар күнi. Жұма күнi адамдар қарыз алған, қарызға зат алған. Оны келесi жұмада қайтаруға уәде берген.

БІР ЖЕҢНЕН ҚОЛ, БІР ЖАҒАДАН БАС ШЫҒАРУ – қиын-қыстау кезеңде ұйымшылдықты меңзейтін бейнелі сөз.
Халқымыздың ұл-қызы күш біріктіріп, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарса, кім бізді торғайдай тоздыра алар еді (Ө.Қанахин, Жас дәурен).

БIР МЕЗЕТТIК КАЛИФ - аз ғана уақыт билiкке ие болған адам туралы айтқанда осы бейнелi сөздi қолданамыз.
Мың бiр түн ертегiсiнде баяндалғандай Бағдад қаласының көпесi Абу-Гассан билiк жүргiзудi армандайды. Бiрде ол көшеде Гарун аль-Рашидтiң өзiмен ұшырасып қалады. Сөйтiп оны үйiне қонаққа шақырып, оған өз арманын, яғни бiр күн болса да калиф болғысы келетiнiн айтады. Дана Гарун оған ұйқы дәрiнi байқатпай берiп өз сарайына алып келедi. Сол мезетте оянған Абу өзiн калифтай сезiнiп, жан-жағындағыларға бұйрық бере бастайды. Әрине, қызметшiлер Гарунның әмiрiмен оның бұйрықтарын бұлжытпай орындайды. Кешке Гарун Абудi қайта ұйықтатып, өз үйiне әкелiп тастайды.

В

ВАВИЛОН – үлкен қалалардың синонимi ретiнде қолданылатын бейнелi сөз. Вавилондай үлкен қала деп теңейтiн болған.

ВАНДАЛИЗМ – рухани және материалдық мәдениет құндылықтарын мәнсіз, мағынасыз, көргенсіздікпен тонап, қиратып жою деген ойды білдіретін сөз.
Бұл сөз 455 жылы Римді тонап, мәдени байлықтарын қиратқан ежелгі Ирмандық Вандал тайпасының атымен тығыз байланысты.

ВАРВАРЛАР – түсiнiксiз сөйлейтiндер деген мағынада. Алғашқыда гректер өздерi тiлдерiн түсiнбеген басқа тайпалар мен халықтардың тiлiн атаған.
Кейiнiрек өктем, мәдениетсiз адамды варвар деп, тағы әрекеттердi варварлық деп атайтын болды.

ВАРФОЛОМЕЙ ТҮНІ - Парижде 1572 жылы тамыздың 23-нен 24-не қараған түнi (Қасиеттi Варфоломей мерекесi алдында) католиктердiң гугеноттарды жаппай қыруы болды, соның нәтижесiнде 30000 адам қырылды.
Басқа мағынада алғанда Варфоломей түнi деп адамдарды айуандықпен жаппай қыруды айтады.

ВЕНЕРА - рим мифологиясы бойынша махаббат пен сұлулықтың құдайы. Бейнелi түрде – сұлу әйелдi Венераға теңестiремiз.

ВЕРГИЛИЙ - б.э.д. 70-19 жылдарда өмiр сүрген атақты рим ақыны. Өз заманында жоғары ақыл иесi ретiнде бағаланды. Сондықтан оның есiмi тәжiрибелi, ақылды, дана деген ұғыымды жеткізу үшін мағынада қолданылды.

Г

ГАЙДАР - атты әскерлер отрядының алдында өзi шауып, жол бермейтiн ержүрек адамды гайдар деп атайды.
Бұл есiм жазушы А.Голиковтың жазушылық қызметiне байланысты мәңгiге қалды. Ол 1918 жылы 14 жасында соғысқа қатынасты, қызыл әскерлер оны еркелетiп, гайдар деп лақап ат қойды.
Кейiн бұл есiм оның әдеби лақап атына айналды.

ГАМЛЕТ - 1603 жылы жазылған У.Шекспирдiң осы аттас трагедиясының кейiпкерi. Оның есiмi бейнелi сөзге айналды.
Гамлеттiң атын ауызға алғанда көз алдына тез және нақты шешiм қабылдауға қабiлетсiз, ойға батқан, барлық нәрсеге күмәнмен қарайтын адам оралады.

ГАННИБАЛДЫҢ АНТЫНДАЙ – уәдесiне, антына берiктiк, бiреумен не бiрдеңемен ақырына дейiн күрескен адамды Ганнибалдың антындай ант iшкен дейдi.
Оның тарихы мынадай: Карфаген қолбасшысы Ганнибал 10 жасында әкесiнiң алдында Карфагендi жаулап алған Риммен өмiрiнiң ақырғы сәтiне дейiн күресетiндiгi туралы ант берiп, соны орындаған.

ГАННИБАЛ ҚАҚПА АЛДЫНДА (HANNIBAL AD(ANTE) PORTAS) – Ганнибалдың Рим қақпасы алдына келгеннен кейiн айтылған сөз. Қатер - аяқ астында деген мағынаны бiлдiру үшiн қолданылатын бейнелi сөз.

ГАРУН-ЭЛЬ-РАШИД - тарихта Харун-ар-Рашид деп те атайды, бағдад халифi (786-809).
Мың бiр түн ертегiсiнде ол өнерге бас июшi, дана, әдiл болып бейнеленген. Қарапайым халықтың қалай өмiр сүретiнiн өз көзiмен көргiсi келген ол, көпестiң киiмiн киiп алып, Бағдад қаласын аралайтын болған.

ГВАРДИЯ ӨЛIСПЕЙ, БЕРIСПЕЙДI - 1815 жылы 18 шiлде Ватерлоо түбiнде француз әскерлерi қоршауға түсiп қалған кезде, оларға ағылшындар тұтқынға берiлудi ұсынды. Сонда ескi напалеондық гвардиялық дивизияның қолбасшысы генерал Камбронның жауабы: Гвардия өлiспей, берiспейдi, - деген сөз болды.
Алайда генерал Комброн ауыр жарақат күйiнде тұтқынға берiлдi. 1835 жылы ол өзiнiң айтқан тарихи фразасынан көпшiлiк алдында бас тарты.

ГЕНЕРАЛ БОЛУДЫ ОЙЛАМАҒАН СОЛДАТ, СОЛДАТ ЕМЕС - А.Ф.Погосскийдiң (1816-1874) шығармаларынан алынған қанатты сөз.

ГЕНЕРАЛДАР ӘРКЕЗ ӨТКЕН СОҒЫСҚА ДАЙЫНДАЛАДЫ – Ұлыбританияның преьер-министрі (1940-1945 және 1951-1955) Уинстон Леонард Спенсер Черчильдің (1874-1965) сөзі. Ол әскери қақтығыс кезінде генералдар өткен соғыстағы тәжіребелерін ортаға салатынын айтты, өйткені алдағы соғыстың тәжірибесі ешкімде болмайтыны анық.
Мағынасы: соғысқа дайындалу барысында тек қана әскери тәжірибе емес, сонымен қатар, ғылым жаңалықтары, технология, психологиялық әдістерді ескі генералдар нашар білетін.

ГЕРКУЛЕС - грек мифологиясының кейiпкерi Геркулес (Геракл) - ерекше күшке ие алып адам. Ол 12 ерлiк жасаған.
Алып күш иесi деген мағынада қолданамыз.

ГЕРКУЛЕС БАҒАНАСЫ – одан ары баруға болмайды, шырқау шегi деген мағынада қолданылатын қанатты сөз.

ГЕРОДОТ – ТАРИХ АТАСЫ – Геродот - біздің заманымыздан бұрынғы 490 және 480-425 жылдар шамасында өмір сүрген ежелгі грек тарихшысы. Кішi Азияның оңтүстік батысындағы Галикарнас қаласында туған. Өмірінің соңғы кезеңіне дейін елдерді аралап, мәліметтер жинаған. Сөйтіп Тарих атты кітап шығарған. Кейін Александриялық ғалымдар оны 9 кітапқа бөліп, Муза деп атаған. Геродот еңбегінде көптеген географиялық, этнографиялық және тарихи мәліметтер қамтылған. Еңбектің негізгі идеясы – грек дүниесінің шығыс дүниесімен күресі. Осы еңбегі арқылы адамзат тарихы Геродотты Тарих атасы деп атап кетті.

ГЕРОСТРАТ – өзiнiң атын қалдыру үшiн б.э.д. 356 жылы Артемида храмын өртеп жiберген адам. Сот оны өлiм жазасына кестi, атын атауға тыйым салынды.
Герострат есiмi даңққұмар, даңғой адамдарды және өзiнiң атын шығару үшiн қылмысқа баруға да қабiлеттi жандарды көрсету мақсатында қолданылады.

ГИДРА - грек мифологиясы бойынша басын қанша шапса да, шыға беретiн көп басты жылан. Оның бiр басын шапса, орнына екi бас шығатын.
Ауыспалы мағынада: күресу қиындық әкелетiн жау.

ГИМЕНЕЙ - ежелгi Грецияда Гименей деген сөздi айтқанда дiн мен заңға, адал махаббатқа негiзделген той жыры мен неке пәктiгi көз алдыңа елестейтiн.
Неке, некелiк өмiр деген мағына беретiн сөз.

ГРАФ, ОЯНЫҢЫЗ, СІЗДІ ҰЛЫ ІСТЕР КҮТІП ТҰР – Сандикур герцогы Максимилиан Анри де Сен-Симонды (1720-1799) қызметшісі әрбір күні осы сөзді айтып ұйқысынан оятатын болған.
Біреуді ояту қажет болғанда әзіл түрінде қолдануға болатын сөз.

ГРЕК ОТЫ - YІ ғасырда византиялықтар мұнай мен қарамайдың жанғыш қосындысынан жасаған зат осылай аталды. Ол теңiз шайқасында жауды жеңуге септiгiн тигiздi.

Ғ

ҒАЗАУАТ – дін жолындағы қасиетті соғыс деген ойды білдіретін бейнелі сөз.
Мұхаммед пайғамбар бастаған мұсылмандар Медине қаласына қоныс аударғаннан кейін (622 жылы) өздерін және жаңа қалыптасқан жас ислам қоғамын қауіп-қатерден қорғау үшін меккелік мүшриктер мен иахудилерге қарсы жүргізілген соғыстарды осылай атады.

ҒАЙЫП ЕРЕН ҚЫРЫҚ ШІЛТЕН – мұсылмандарды жебеп, қолдап жүретін, көзге көрінбейтін киелі бейнелер.

Д

ДАЛА ТҰРҒЫНДАРЫ – көшпелi арабтар өздерiн бәдәуүйлер, яғни дала тұрғындары деп атаған.

ДАМОКЛДIҢ СЕМСЕРI – Цицеронның Тускулондағы әңгiмелер атты шығармасынан алынған бейнелi сөз. Дамокл Сиракуз тираны Дионисий туралы сыртынан адамдар iшiндегi бақытты жан деп қызғанышпен айтып жүретiн. Оған қапаланған Дионисий Дамоклдi өз орнына отырғызып қойды. Сөйтсе тақ үстiне өткiр қылыш iлiнiп қойылған екен. Бұл басшы адамның өмiрi әрбiр уақытта қауiп-қатер астында екендiгiнiң белгiсi едi.
Бұл бейнелi сөздiң ауыспалы мағынасы- үнемi төңiп тұрған қауiп деген сөз.

ДАНАЙДЫҢ БӨШКЕСI - Ливия патшасы Данайдың 50 қызы болды, Данаймен Египет патшасы жауласты. Оның үстiне ол өзiнiң 50 ұлына Данай патшасының 50 қызын әйелдiкке сұрады.
Алғашқы неке түнiнде Данайдың қыздары әкелерiнiң әмiрiмен күйеулерiн өлтiрдi, тек бiр ғана қызы әкесiнiң өтiнiшiн орындамады.
49 қызға қатысты құдай оларды жерасты Аида патшалығында түбi жоқ бөшкенi суға толтырып қоюға жазалады.
Осы жерден Данай бөшкесi деген ұғым қалыптасты, яғни бұл қанатты сөз тұрақты, нәтижесiз еңбек деген ұғымды бiлдiредi.

ДАНАЙЛЫҚТАР СЫЙЛЫҒЫ - ТРОЯ ЖЫЛҚЫСЫ – құрбандық әкелетiн сыйлық деген мағынада қолданылатын бейнелi сөз. Бұл Троя сұрапылы туралы аңыздан шықты. Трояны ала алмаған данайлықтар ағаштан жылқы жасап, өздерi Троя жағасынан кетпек болғанын бiлдiрiп, жылжи бастайды.
Бiр жауынгер бұл қулықты бiлiп қояды. Бiрақ троялықтар тыңдамай, жылқыны қала iшiне кiргiзiп алды. Жылқы iшiнде тығылған данайлықтар түнде қарауылдарды өлтiрiп, қақпаны ашты. Сөйтiп, Троя данайлықтарға берiлдi.
Троя жылқысы деген бейнелi сөз құпия, арам пиғылдағы ой деген мағынада қолданылады.

ДАНАЛЫҚ КӨСЕМДЕРI - ежелгi грек мифтерi негiзiнде трагедиялар жазылды. Осы салада көп еңбек еткен Софокл мен Эсхилға даналық көсемдерi деген атақ берiлдi.

ДАНАЛЫҚ ҚАЗЫНАСЫ - YІІІ ғасырдағы Араб ғалымдары адам өмiрiнде бiлiмнiң мәнi зор екенiн түсiндi. Сөйтiп олар барлық ғылымды дамытып, жазылған қолжазбаларды даналық қазынасы деп атады.

ДАТ, ТАҚСЫР – хандардың, сұлтандардың алдына бас иіп барған қара бұқараның лауазымды сөзі.

ДВОРЯН ЕРКІНДІГIНДЕЙ - 1762 жылы 18 ақпанда ІІІ Петр дворян еркiндiгi туралы жарлық шығарды. Осыдан кейiн дворяндар қызметтi өз еркi бойынша қайда және қай жерде жасауға құқылы болды.
Қанатты сөз жалпы мойындалған нәрсенi бұзуға құқы бар деген мағынада қолданылады.

ДЕГЕНМЕН ЖЕР АЙНАЛАДЫ – бұл сөздi айтқан Галилео Галилей (1564-1642) болды. Ол өзiнiң ашқан жаңалықтарында Коперник пен Бруноның айтқан iлiмдерiн расқа шығарды.
Галилейдi дiн басылары жек көрдi, оны инквицизиция сотына тартып, пiкiрлерiнен бас тартуға итермеледi. Галилей күнахар адамның киiмiн киiп, сот айтқан өкiнiш сөздердi айтуға тиiс болды. Әйтсе де ол тiзерлеп отырған жерiнен, Жердiң айналып тұратындығына сенуден бас тарту жөнiнде айта келiп: Дегенмен, Жер айналады!, - деп айқайлап жiберген екен.

ДЕМОКРАТИЯ – БАСҚАЛАРЫН САНАМАҒАНДА БАСҚАРУДЫҢ ЕҢ БІР СҰМПАЙЫ ТҮРІ – бұл сөзді 1947 жылы 11 қарашада ағылшын мемлекеттік қайраткері, премьер-министр (1940-1945, 1951-1955) Уинстон Леонард Спенсер Черчилль ағылшын парламентінің жалпы палатасында сөйлеген кезде айтқан.
Қоғамның демократиялық құрылысын сынаған кезде қолданылатын бейнелі сөз.

ДЕМОСФЕН – б.э.д.384-322 жылдарда өмір сүрген ежелгі грек шешені және афины демократиясының қорғаушысы.
Оның есімімен шешен адамды айтқан кезде теңестіреміз.

ДЕНI САУДЫҢ - ЖАНЫ САУ (mens sana in corpore sano) – Ювеналдың сатиралық шығармаларынан алынған қанатты сөз.

ДИАНА - рим мифологиясы бойынша аңшылықты демейтiн және әйел даналығын (тазалығын) көрсететiн Ай құдайы.
Ауыспалы мағынада: ай, ары таза, өз арын жоғары қоятын қыз.

ДИОГЕННIҢ БӨШКЕСI – Диоген (б.э.д. 404-323 жылдар шамасы) ежелгi грек философы. Ол туралы аңыздар көптеп саналады. Соның бiрi ол үйдi қарапайым адамның қолы жете бермейтiн үлкен жетiстiк деп, өзi бөшкеде тұрған. Мiне, осы жерден Диогеннiң бөшкесi деген ұғым пайда болды.

ДИОГЕННIҢ ШАМЫ - грек философы Диоген күндiз қолына май шам ұстап келе жатқанда, қарсы кездесiп: Бұл - не?, - деп сұраған адамға: - Мен ақылды адамдарды iздеп жүрмiн, - деген екен.
Диогеннiң шамы деген бейнелi сөз азған қоғам iшiнен нағыз адамды iздеу деген мағынада қолданылады.

ДОМАЛАҚ АРЫЗ – біреудің үстінен жазылған қол қойылмаған арыз.

ДОН ЖУАН - ескi испан аңызының кейiпкерi, ол өзiнiң саналы өмiрiн әйелдерге деген жыныстық махаббатқа арнады.
Әйел қауымына шектен тыс құмар болған адамды Дон Жуанға теңестiремiз.

ДОНКИХОТШЫЛЫҚ - бұл бейнелi сөз қолдан келмес iске ұмтылған, көзсiз даңғойлықты танытады. Ол испан жазушысы М.Сервантестiң Ламанчтық айлакер Идальго Дон Кихот романындағы Дон Кихот атымен тығыз байланысты.
Дон Кихот – дәулетi қайтқан ақкөңiл серi, зомбылықсыз заман орнатуды арман етедi. Алайда өз дәуiрiндегi қоғамдық қатынастармен қақтығысқа түскенде, оның серiлiк арманы быт-шыт болып күлкiлi жағдайға ұшырайды.
Қазiргi жағдайда донкихотшылық деген қанатты сөз ерiгiп, босқа уақыт өткiзумен айналысатын адамдар турасында айтылады.

ДОЛЛАР ДИПЛОМАТИЯСЫ - В.Г.Тафт (1857-1930) – АҚШ президентiнiң (1909-1913) қаламынан туған бейнелi сөз. Ол доллар дипломатиясы саясатта оқтың орнын басатынын меңзеген болатын. Шын мәнiнде АҚШ мемлекетi сыртқы саясатта долларды да, оқты да пайдаланды.
Яғни, бұл кiшкене мемлекеттерге доллармен көмектесiп, олардың iшкi экономикалық өмiрiн шетелдiк iрi банктер мен компанияларға тәуелдi қылып қою саясаты болатын.

ДОСТАР! МЕН БIР КҮНIМДI ЖОҒАЛТТЫМ - өзiнiң және өзгенiң уақытын қадiрлейтiн адамдар қандай да болсын бiр күнi ешкiмге жақсылық жасай алмаса мен бiр күнiмдi жоғалттым, - дейдi екен.
Бұл қанатты сөз алғаш рет Светонийдiң Құдайшыл Тит шығармасының кейiпкерi Титтiң аузынан шыққан.

ДӨҢГЕЛЕК СТОЛ - ерте ортағасырлық рыцарлық әдебиетте Артур король мен Дөңгелек стол рыцарлары туралы романдар көпшiлiк көңілiнен шықты.
Осы романдардың бiрiнде рыцарлық Дөңгелек стол орденiн құру туралы ұсыныс айтылды. Оның мәнiсi мынада: стол басына жиналған рыцарлар теңдiк жағдайды мақсат тұтып, столды дөңгелек қылып жасатқан. Сондықтан дөңгелек столдың қай жерiнде отырсаң да, өзара теңдік сезiмi қалыптасқандай әсер ететiн. Адамдар бiр-бiрiн тең дәрежеде сезiнетiн болған.
Қазiр халықаралық кеңестерде оған қатысушылар өздерiнiң өз ара тең екендiгiн мойындауы үшiн дөңгелек столға отырады.

ДРАКОНДЫҚ ЗАҢДАР - қатал, өктем заңдарды дракондық заңдар деп атайды. Оның мәнi: Афины республикасының (б.э.д. YІІ ғасырда) ең алғашқы заң шығарушысы Драконның есiмiмен тығыз байланысты. Өйткенi ол бақша өнiмдерiн ұрлаған адамды да өлiм жазасына кескен еді.

ДҮНИЕНI ДҮР СIЛКIНДIРГЕН 10 КҮН - американ жазушысы Джон Ридтiң 1919 жылы шыққан кiтабының аты.
Кей жағдайда тарихи оқиғаларды еске түсiрудi бейнелеу үшiн айтылады.

ДIН – АПИЫН - К.Маркс айтқан бейнелi сөз. Діни бейшаралық дегенiмiз сонымен бiр мезгiлде шын бишаралықтың көрiнiсi және осы шын бишаралыққа қарсы наразылық болып табылады. Дiн - мейiрiмсiз тәртiптердiң рухы болғаны сияқты, езiлген мақұлақаттың көрiнiсi, қатыгез дүниенiң жүрегi. Дiн – халықтың басын айналдыратын апиын.

Е

ЕВА – Библиялық аңыздар бойынша құдайдың құдiретiмен алғаш дүниеге келген әйел. Әйелге тән көрсеқызарлығымен ол тыйым салынған жемiстi жеген соң, жұмақтан қуылды.
Ауыспалы мағынада: көрсеқызар әйел деген сөздiң синонимi.

ЕВРОПА ЖАНДАРМЫ - 1815 жылы Европа монархтары Қасиеттi Одақ құрды, бұл Одақ революциялық қозғалысқа қарсы күресуге Европа мемлекеттерiнiң өкiметтерiн бiрiктiрдi. Басты рольдi Австрия басшысы Меттерних пен орыс патшасы І Александр атқарды.
Ф.Энгельс орыс самодержавиесiн Европа жандармы, яғни Европа халықтарының азаттық күресiн тұншықтырушы деп атады.

ЕВРОПАНЫ ЕЛЕС КЕЗIП ЖҮР, БҰЛ - КОММУНИЗМ ЕЛЕСI - К.Маркс (1818-1883) пен Ф.Энгельстің 1848 жылы жазған Коммунистiк партияның манифесi осы қанатты сөзбен басталады.
Орыс тілінде 1869 жылы Женевада басылды.

ЕГЕР БЕЙБIТШIЛIКТI ҚАЛАСАҢ, ОНДА СОҒЫСҚА ДАЙЫНДАЛ – бұл сөздi рим тарихшысы Корнелии Непот қолбасшы Эпиминонданың өмiрбаянын жазған кезде қолданды.

ЕГЕР МЕН КИЕВТI АЛСАМ... - 1812 жылы маусымда Наполеон әскерлерi соғыс жарияламастан, Ресей жерiне баса-көктеп кiрдi. Ол басты соққыны Мәскеуге бағыттады. Егер мен Киевтi алсам - бұл менiң Ресейдi аяқтан шалғаным; егер мен Петербургтi алсам - бұл менiң Ресейдi жағадан алғаным; егер мен Мәскеудi алсам, мен оның жүрегiне қанжар салғаным, - деп жазды ол.
1941 жылы А.Гитлер де өз әскерлерiн осы үш бағытта соққы беруге дайындаған болатын.

ЕКІ ҰЛТ – Ұлыбританияның екі рет премьер-министрі болған (1868, 1874-1880) Бенджамин Дизраэли лорд Биконсфильдтің (1804-1881) сөзі. Ол өз еліндегі байлар мен кедейлер туралы: Байлар мен Кедейлер ... Өз ара байланыстары да, сезімдері де жоқ; әр түрлі планетаның тұрғандары іспетті бір-бірінің әдеттерін, ойларын, сезімдерін білмейтін; балаларын әр түрлі тәрбиелеп, басқалай тамақтанып, әр түрлі тәрбиеге үйрететін, әр түрлі заңдармен өмір сүретін екі ұлт.

ЕЛДЕСТIРМЕК - ЕЛШIДЕН, ЖАУЛАСТЫРМАҚ– ЖАУШЫДАН - екi елдiң бiр-бiрiмен жауығып, жауласуы да, ортақ тiл тауып табысуы да елшiге байланысты.
Елшi екi елдiң арасындағы дәнекер, байланысшы. Елдестiрмек - елшiден, жауластырмақ – жаушыдан деп дана халық бекер түймеген. Саясатқа жүйрiк ептiлiгiмен, сөзге шешен тiлмар тапқырлығымен, бiлiмi мен бiлiгi мол дана көсемдiгiмен өз елiн соғыс апатының өтiнен аман алып қалып, байлыққа батырып, бақытқа кенелткен елшiлер тарихта аз емес (К.Салғарин, Көмбе (роман-эссе), 1989 ж. 28-бет, Алматы, Жалын баспасы).

ЕЛДI АЛА ТАЙДАЙ БҮЛДIРДIҢ - Жоңғар шабуылы кезiнде бiр күнi кешкiсiн байлаудан босанып кеткен ала тай ауылды айнала шабады. Үрейленiп отырған ауыл адамдары сырттағы дүбiрдi естiп, жау келiп қалды деп қаша жөнеледi. Байқаса, жау шаппаған екен. Елдi дүрлiктiрiп жүрген тек қана ала тай болып шығады. Содан былай қарай жұрт: елдi шетiнен үркiтiп, үрей тудыратын бiреулердi көрсе, оған: Елдi ала тайдай бүлдiрдiң - дейтiн болған (Ш.Уалиханов, Таңдамалы).

ЕЛИСЕЙ АЛАҢЫ - грек мифологисяы бойынша Елисей алаңы немесе Элизиум – о дүниелiк өмiрдiң бiр бөлігі деген мағына беретiн бейнелi сөз. Қазір Париж қаласының бір алаңы осылай аталады.

ЕЛУ ЖЫЛДА - ЕЛ ЖАҢА, ЖҮЗ ЖЫЛДА – ҚАЗАН! – уақыт өткен сайын заман өзгереді деген мағынада қолданылатын бейнелі сөз.

ЕРЕУІЛ АТҚА ЕР САЛДЫ – жаугершілікте елін қорғауға аттанды, жортуылға шығуға сай тұрды деген мағынада қолданылатын бейнелі сөз.
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңқу-еңку жер шалмай,
Қоңыр салқын төске алмай,
Тебінгі терге шірімей,
Терлігі майдай ерімей,
Алты малта ас болмай,
Өзіңнен туған жас бала,
Сақалы шығып жат болмай,
Ат үстінде күн көрмей,
Ашаршылық, шөл көрмей,
Өзегі талып ет жемей,
Ер төсектен безінбей,
Ұлы түске ұрынбай,
Түн қатып жүріп, түс қашпай,
Тебінгі теріс тағынбай,
Темір қазық жастанбай,
Қу толағай бастанбай
Ерлердің ісі бітер ме?! (Махамбет).

ЕР КЕЗЕГІ ҮШКЕ ДЕЙІН – өмірден қажымай, өз бақытыңды тағы да байқап көру қажет екенін меңзейтін бейнелі сөз.
Кенжеғарыны асықтырмай тұрғызып: Ер кезегі үшке дейін, қайта кел, - деді (Ғ.Мүсірепов, Оянған өлке).

ЕРТЕ-ЕРТЕ ЕРТЕДЕ, ЕШКІ ҚҰЙРЫҒЫ КЕЛТЕДЕ – қазақ халқының ертегілері осы сөзден басталады.

ЕСКЕНДIР ЗҰЛҚАРНАЙЫН – Македонияның атышулы патшасы Александр Македонскийдi (б.э.д.356-323 жылдар) мадақтап, Шығыс елдерiнiң қиссаларында осылай атаған.

Осы жұрт Ескендiрдi бiле ме екен?
Македония шахары оған мекен.
Филипп патша баласы, ер көңiлдi,
Мақтан сүйгiш, қызғаншақ адам екен.

Филипп өлді. Ескендір патша болды,
Жасы әрең жиырма бірге толды,
Өз жұрты аз көрініп, көршілерге
Көз алартып қарады оңды-солды (Абай, Ел, Алматы, 1993).

ЕСКI ГВАРДИЯ – белгiлi бiр iсте тәжiрибелi, сынақтан өткендiгiн бiлдiру үшiн қолданылатын бейнелi сөз. Н.Бонапарт 1807 жылы француз гвардиясын жас және ескi деп екiге бөлген.
Ескi гвардия құрамына үздiк солдаттар мен офицерлер алынып, Бонапарттың жүргiзген соғыстарында шешушi жеңiстерде үлкен даңққа бөленген.

ЕСІК КӨРГЕН – бұрын күйеуде болды деген ұғымды білдіретін бейнелі сөз.
Ақботада, қанша дегенмен, есік көрді ғой деп айтады деген күрсініс бар екен (Ғ.Мүсірепов, Қазақ солдаты).

ЕСIМ САЛҒАН ЕСКI ЖОЛ (ЕСIМ ХАННЫҢ ЕСКI ЖОЛЫ) - Есiмхан (1598-1628) туралы Абылай хан осылай деген екен. Есiмхан Сығай ханның екiншi баласы, Тәуекелдiң iнiсi. Тозып бара жатқан хандықты күшейтiп, Үш жүздiң басын құрап, заң шығарып, қазақ тарихында өз есімін өшпестей қалдырды.
Есім ханның билігі тұсында күнделікті көшпелі тұрмыстьағы даулы мәселелерді шешуде, азаматтық, қылмыстық істерді қарауда, әскери-отбасылық қарым-қатынастарда ата-баба жолы басшылыққа алынды.
Дау шешіп, төрелік айту құзіретін иеленген би-қазылардың оны білуі міндетті саналған.

ЕШ ЖЕРДЕ ЖОҚ ОРЫН НЕМЕСЕ УТОПИЯ – ағылшынның ұлы жазушысы Томас Мор 1516 жылы Мемлекеттi жақсы ұйымдастыру және жаңа Утопия аралы туралы алтын кiтап деген шығармасын жазды.
Бұл кiтапта жазушы бiр аралдағы ғажап тәртiптер мен заңдары бар бақытты елдi сипаттап жазды. Утопия аралында адамды адам қанау жоқ, күнiне 6 сағат жұмыс iстеп, зәулiм сарайларда тұрады. Бос уақыттарында ғылым, өнер, спортпен айналысады.
Жазушы теңдiк орнаған заманды арман еттi. Утопия деген сөздiң мағынасы еш жерде жоқ орын деген ұғымға сиса, қазiргi уақытта қияли ойды, орындалмайтын, орындалуға мүмкiндiгi жоқ iстердi айтады.

ЕШКIМ ДЕ, ЕШТЕҢЕ ДЕ ҰМЫТЫЛМАЙДЫ – бұл сөз ең алғаш 1960 жылы Пискарев қабiрiндегi гранит тақтаға ойылып, жазылды. Бұл жерде 470 мыңдай тұрғындар мен блокада кезінде қайтыс болғандар жерленген. Қазiр сол кездегi Кеңес Одағының көптеген қалаларында Мәңгiлiк от басында, Белгiсiз солдат қабірiнде Ұлы Отан соғысы жауынгерлерiне арналған мемориалдық ескерткiштерде кездеседi.
Ал сөздiң авторы – Ольга Федоровна Берггольц (1910-1975) болатын.
...Их имен благородных мы здесь перечислить не сможем,
Так ихного под охраной гранита.
Но знай, внимающий этим камням,
Никто не забыт и ничто не забыто.

ЕШТЕН - КЕШ ЖАҚСЫ - Тит Ливийдiң Рим халқының тарихынан атты шығармасында алғаш кездескен бейнелi сөз.

Ж

ЖАЗМЫШТАН ОЗМЫШ ЖОҚ – тағдырдың дегені болады дегені мағына береді. О баста Құдай әр пенденің не көрерін маңдайына жазып қояды деген діни ұғымнан қалыптасқан.

ЖАЛАҢ ТӨС, ЖҮНДІ БАЛАҚ БАТЫР – ержүрек деген ұғымды білдіретін бейнелі сөз.
Халыққа тек тобыр деп қарайтын Әбілқайыр, сонау жалаң төс, жүнді балақ батырлардың алдында рулары барын, ол ел деген мағына осы руларда бар екенін есепке алмайтын (І.Есенберлин, Алмас қылыш).

ЖАЛЫҚПАЙ-АҚ ОҚЫР ЕДIМ, ОРЫС ТIЛIН - ТЕК ҚАНА ОСЫ ТIЛМЕН СӨЙЛЕП БIР КЕТКЕНI ҮШIН СӨЗIН ЛЕНИН (Я русский бы выучил за то, что им разговаривал Ленин) - В.Маяковскийдiң Бiздiң жастарға өлеңiнен алынған қанатты сөз.
Болсам да кәрi негр қиырда мен,
Сонда да жалықпай-ақ оқыр едiм,
Орыс тiлiн - тек қана осы тiлмен
Сөйлеп бiр кеткенi үшiн сөзiн Ленин.

ЖАНҚОЖА БАТЫР – айбынды батыр, әруақты әулие дегенде ойымызға еріксіз Жанқожа Батыр келеді. Оның есімі батырлықпен қатар, киеліліктің белгісіндей қалыптасты. Ол 1774 жылы Қызылорда облысы, Әйтеке би ауданының Арықбалық деген жерінде дүниеге келген.
Жанқожа ата, жар бол! деп,
Басыңа халқын түнеді.
Ұлсыздарға ұл беріп,
Түсіне еніп ұйқыда,
Аян беріп жебеді (М.Назарханов, Айбынды батыр, аруақты әулие, Алматы, 2007 жыл).

ЖАҢА ДЕГЕНIМIЗ - ҰМЫТЫЛҒАН ЕСКI НӘРСЕ - 1824 жылы Францияда Жан Пешенiң мемуары жарық көрдi. Сол кiтапта Мария Антуанеттаның жеке тiгiншiсi королеваның бiр көйлегiн жаңашалап, кайта тiгiп шыққаннан кейiн айтқан сөз еді.

ЖАҢАША ОЙЛАУ – ҚСРО Президенті М.С.Горбаечевтің Қайта құру және біздің еліміз бен әлем үшін жаңаша ойлау атты еңбегі жарық көргеннен кейін кеңінен қолданылған бейнелі сөз. Бұл ұғым алғаш рет 1955 жылы Рассел-Эйнштейннің Манифестінде қолданылды. Кейінірек тек қана Горбачевке қатысты тарихи кезеңге (оқиғаларға) сараптама жасаған кезде ғана қолданылатын болды.

ЖАРАМСАҚСЫЗ АДАЛДЫҚ - 1799 жылы I Павл А.А.Аракчеевке граф атағын берген кезде, оның мөрiне осы жарамсақсыз адалдық деген ұранды жазған.
Бұл ұранға алдыңғы қатарлы орыс дворяндары күлдi, өйткенi олар Аракчеевті жағымпаздығы үшiн жек көретiн. Қазiр бұл бейнелi сөз басшы адамдарға жарамсақтана жалбақтаған адамдар туралы айтқанда қолданылады.

ЖАС ГВАРДИЯ - 1922 жылы жазылған А.И.Безыменскийдiң өлеңiнiң аты. Ақын сол заман жастарының ерлiкке толы өмiрiн жазды.
Ұлы Отан соғысы кезiнде Краснодан қаласының комсомолдары фашист басқыншыларына қарсы астыртын күрес туралы жазушы А.Фадеев 1946 жылы Жас гвардия атты кiтап жазса, ал 1948 жылы С.А.Герасимов осы аттас фильм түсiрдi.

ЖАТТЫҒУДА ҚИЫН БОЛСА, ҰРЫСТА ОҢАЙ БОЛАДЫ – бұл қанатты сөз генералиссимус А.В.Суворовтың Жеңiмпаздық iлiмi атты кiтабынан алынған. Ол әскери өнерге көп үлес қосты, өзiнiң тәжiрибесiн қысқа нақылдар түрiнде қорытты. Онда: Жаттығуда қиын болса, ұрыста оңай болады, Терiңдi төксең, жаныңды сақтарсың, Әрбiр жауынгер өз маневрiн түсiне бiлуi тиiс, Оқ - есер, найза – ер және т.б.

ЖАУДЫ ҚАРА ШАҚЫРДЫ, БАТЫР АТАҚ БАРАҚТА ҚАЛДЫ - қазақ халқының өткен тарихынан елес беретiн қанатты сөз.
Жұмысты тыңдырған - көпшiлiк бұқара, ал атаққа, жеңiске ие болған соның iшiнде бiреуi деген ойды бiлдiру үшiн қолданылады.

ЖЕКЕМЕНШI ДЕГЕНIМIЗ – ҰРЛЫҚ – бұл бейнелi сөз француз ұсақ буржуазиялық социологi П.Ж.Прудонның (1809-1865) Жеке меншiк дегенiмiз не? (1840) атты кiтабы жарыққа шыққан соң, кең тарады. Бұл сөз Прудонға дейiн де IV ғасырда грек шiркеуiнiң қайраткерi Ұлы Василий жазған монастр Жарғысында кездеседi.

ЖЕЛТОҚСАН КӨТЕРІЛІСІ – қазақ жастарының КСРО үкіметінің отаршылдық, әміршіл-әкімшіл жүйесіне қарсы наразылық қимылдары көз алдыңа елестейді.
Бұл оқиға 1986 жылдың 17-19 желтоқсаны аралығында Алматыда болып, тарихқа осындай атпен енген еді.

ЖЕҢIМПАЗДЫ МIНЕМЕЙДI - орыс патшасы ІІ Елизаветаның сөзi. Ол оны Суворов 1773 жылы Туртурай қамалын фельдмаршал Румянцевтiң рұқсатынсыз алғаннан кейiн және патшаның бұйрықтарын iшiнара орындамаса да, шайқастарда жеңiске жетiп отырғандығы үшiн айтқан едi.
Қазiргі кезде өзiне берiлген бұйрықты орындамаса да, алайда жеткен табысы сол қылығын кешiруге тұратындықтан айтылады.

ЖЕРЕБЕ ТАСТАЛДЫ – соңғы шешiм қабылданды деген мағынада қолданылатын бейнелi сөз.
Рим республикасына қастандық жасалған кезең болатын. Данышпан рим қолбасшысы Гай Юлий Цезарь Римдегі жоғары билікке ие болғысы келді. Алайда сенат оған Римнен аттап басуға тыйым салды. Оның алдында - не Римге толық билiк жүргiзу, не масқара өлiм жазасына кесiлу тұрды. Цезарь арбаны тоқтатты да, өз мақсатын ұзақ уақыт ой елегiнен өткiздi, келешектi қасқайып тұрып қарсы алғысы келдi де: Жеребе тасталды - Рубиконды кесiп өтемiз - деп, өткелге қарай жүре бердi.

ЖЕРДІҢ ТҰЗЫ – Иисустың шәкірттеріне айтқан сөзі. Халық ішіндегі алдыңғы қатарлы ойлы адамдар деген мағына беретін бейнелі сөз.

ЖЕСІР ДАУЫ, ЖЕР ДАУЫ – қазақ дәстүрінде жесірге, жайлау-қыстауға байланысты туған талас тартыс.
Шешендік дауларды мазмұнына қарай жер дауы, жесір дауы, құн дауы, мал дауы және ар дауы деп беске бөледі (Б.Адамбаев).

ЖЕТІ АТА – арғы ата, ата-баба. Қазақтың ескі рулық жігінде ата, аталастық негізгі орынға ие. Бір кісіден тараған аталас қауым жеті атасына жеткенде ақ түйе, боз қасқа сойып, үлкен жиын жасап, бұдан былайғы жерде қыз адып, қыз берісуге болады деп, баталасып отырған. Аталастық, туыстық жік осы жерден тоқтап, енді қыз алысуға көшкен қауым, жеке-жеке ру болып есептелген.

ЖЕТІ АТА ЖАУ – ежелгі дұшпан деген мағына беретін бейнелі сөз.

ЖЕТI АТА, ЖЕТПIС ПҰШТЫ – жетi ата, жетпiс ұрпақ деген мағынада қолданылатын сөз.
Ар жағын айтпай-ақ қой, - дедi Жабай сөзiмдi бөлiп. – Жетi атасын бiлген ұл, жетi жұрттың қамын жер (С.Мұқанов, Таңдамалы).

ЖЕТІ ЖАРҒЫ – Тәуке ханның билігі кезінде құрастырылған заңдар тарихқа осылай енді.

ЖЕТI КЕМЕҢГЕР - Ежелгi Грецияда жетi адамды кемеңгер санап, олардың атын халық ұрпақтан - ұрпаққа таратып отырған. Олардың даңқы өздерi айтып кеткен бiр ғана даналық сөйлемдермен шыққан. Кемеңгерлер: Клеобул, Спартадан -Хилон, Коринфтан - Периандр, Питтак, Афиныдан - Солон, Бионтом, Фалес.
Олардың айтқан сөздерi б.э.д. VІ ғасырда Дельфыдағы Аполлон храмының маңдайшасына жазылып қойылған екен. Қанатты сөздер мыналар болатын:
Бәрiнен де маңызды шара - Клеобул;
Өзiңдi өзiң - тани бiл - Хилон;
Қаһарыңды төкпе - Периандр;
Ешнәрсенi артық iстеме - Питтак;
Өмiрдiң ақырын аңда - Солон;
Естiден ессiз көп - Бионтом;
Ешкiм үшiн кепiлдiк берме - Фалес.

ЖИЫРМА БЕС ЖЫЛ БОЙЫ ҮЗДIКСIЗ ЖЕҢIСТЕР БОЛҒАН ЗАМАН – Закавказьенiң өркендеген құл иеленушiлiк мемлекетi ІІ Тигран Великийдiң тұсында (б.э.д. 95-96 жылдар) Армения болды. Тигранның билiк еткен заманы сарай маңындағы айтылатын эпоста 25 жыл бойы үздiксiз жеңiстер болған заман - деп дәрiптейтiн.

ЖИЫРМА ТIЛДЕ СӨЙЛЕЙТIН АРМИЯ - Наполеон Бонапарттың 1807-1812 жылғы армиясын тарихшылар осылай атаған.

ЖОҒАРЫДАҒЫ ОН МЫҢ – байлар мен қаржы аристократтары туралы айтқанда қолданылатын бейнелі сөз. Ағылшын ғалымы Н.Паркер Уиллистің сөзі. Пруссияның жоғарғы жиырма бір мың байлары 13,5 миллиард марка тұратын байлықты иеленсе, қалған 1300000-ның барлығы жабылып не бәрі 3 миллиард маркаға тең байлыққа ие.

ЖОҚ, БIЗ БҰНДАЙ ЖОЛМЕН ЖҮРМЕЙМIЗ - В.И.Лениннiң айтқан сөзi.
Оның үлкен ағасы Александр халықшылдық қозғалысқа араласып, патша өмiрiне қастандық жасауды әзiрлеуге қатысқаны үшiн 1887 жылы сотқа тартылды. Ол кешiрiм жасау туралы өтiнiшке қол қоймай, өлiмге бас тiктi.
Ағасының өлiмi 17 жасар Владимирге қатты әсер еттi, сөйтiп ол өз өмiрiн револиюциялық қозғалысқа арнамақшы болды, сонымен қатар күрестiң басқа жолын табу оның ойын нығарлай түстi. Сол кезде ол: Жоқ, бiз бұндай жолмен жүрмеймiз, - дедi.

ЖҰЛДЫЗДЫ САҒАТ – бұл сөз жазушы Стефан Цвейгтiң (1881-1941) қаламынан туған. Ол өзiнiң Адамзаттың жұлдызды сағаты атты тарихи новеллалар жинағының алғы сөзiнде келтiрдi. 1956 жылы орыс тiлiне аударылған соң, бейнелi сөз ретiнде қолданыла бастады. Жұлдызды сағат әдеби тiлде шешушi, маңызды кезең деген мағынада қолданылады. Кей жағдайда жұлдызды минут деп те қолданады.

ЖҰЛДЫЗДЫ СОҒЫС – американ режиссері Джордж Лукастың (1941 жылы туған) фантастикалық киноэпопеясының аты.
Президенттікке кандидат Эдвард Кеннеди стратегиялық қорғаныс бастамасын (старитегическая оборонная иниициатива - СОИ) бір сөзбен осылай атаған.

ЖҰМАҚ - АНАЛАРДЫҢ ТАБАНДАРЫ АСТЫНДА – ананың қадір-қасиеті жұмақтан артық, ананың табаны да жұмақ мекенінен артық деген мағынада.

ЖҮЗ КҮН - 1814 жылы одақтастар әскерi Франция жерiне кiрген кезде, Наполеон тақтан бас тартты. Содан оны Эльбаға жер аударды. Елде Бурбондар билiгi қайта орнады. Алайда ол билiктi қайтарып алып, тақта 100 күн отырды. Франция тарихындағы осы бiр кезең жүз күн деген атпен қалды.
Қазіргі кезде жаңа тағайындалған үкіметтің алғашқы 100 күні шешуші болып табылады.

ЖЫЛЫМЫҚ ЖЫЛДАРЫ - И.В.Сталин қайтыс болғаннан кейiнгi онжылдықты жазушы И.Эренбургтiң баға беруiмен қалыптасқан елiмiздiң саяси жағдайның келбетi осылай аталды.

З

ЗАМАНЫМЫЗДЫҢ АҚЫЛ-ОЙЫ, АБЫРОЙЫ МЕН АР-ОЖДАНЫ - 1917 жылы жарияланған Саяси шантаж атты мақаласында В.И.Ленин өз партиясын осылай атаған болатын. Бұл партияның өмірі 74 жылға ғана созылды.

ЗАМАНЫМЫЗДЫҢ ҰЛЫ МӘСЕЛЕЛЕРI ҚАРУМЕН, ҚАНМЕН ШЕШIЛЕДI - 1862 жылы сайланған Германияның бiрiншi министрi Отто Бисмарк елдi бiрiктiру үшiн күштi армия қажетiгiн түсiндi. 1862 жылы 30 қыркүйекте халық өкiлдерi палатасында сөйлеген сөзiнде: ...Пруссияның шекараларының Вена тәртiбi бойынша жүргiзiлуi мемлекеттiк өмiрдiң қалыпты дамуына кедергi келтiредi, заманыныздың ұлы мәселелерi көп ретте – 1848-1949 жылдары қателiкке әкелiп соқтырғандай, сөйлеген сөздермен, қаулылармен шешiлмейдi - қарумен, қанмен шешiледi.

ЗАРЗАМАН – халыққа жайсыз дәуір деген мағына беретін бейнелі сөз.
Мына заман қай заман,
Азулыға бар заман,
Азусызға тар заман,
Тарлығының белгісі,
Жақсы жаннан түңілген,
Жаман малдан түңілген,
Мұның өзі зарзаман (Шортанбай).

ЗӘМЗӘМ СУЫ – емдік қасиеті бар деген мағынада қолданылатын бейнелі сөз.
Осы таулардың жықпылынан сылдырап сегіз бұлақ ағады: Айман, Қатпас, Шоқай, Мойылды, Қапар, Көшет, Малай, Кетен бұлақтарының суы зәмзәм суындай – мөп-мөлдір, көкпеңбек; ішсең сусыныңды қандырады, жусаң бетіңді жасартады (З.Шашкин, Сенім).

ЗЕВС - грек мифологиясы бойынша құдайлардың әкесi және патшасы. Ауыспалы мағынада: теңдесi жоқ адам деген мағына бередi.

И

ИЛИАДА – Гомердiң Илиада атты шығармасының аты. Өз отанын жаудан ерлiкпен қорғаған халық туралы айтқанда қолданылатын бейнелі сөз.

ИТ ЖЕККЕН - ертеде қазақ патша әмiрiмен Сiбiрге жер аударылғандарды ит жеккенге айдалып кеттi дейтiн болған. Ит жектi деген сөздiң өзi қиыр Шығыстағы халықтардың қыс кезiндегi шанаға ит жегiп тiркейтiн кәсiбiне байланысты шыққан.
(Н.Төреқұлов, Қанатты сөздер).

ИТ ӨЛГЕН ЖЕР – өте алыс жер деген ұғымды беретін бейнелі сөз.
Ақмола мен Қарталының арасы - ит өлген жер арасы (Ғ.Мүсірепов, Белдерде).

ИТ ӨЛІМ – қадірсіз, жиренішті қаза, көмусіз қалу деген мағына береді.

ИТ ӨМІР – қорлықпен өткен өмір, итше ырылдасқан тірлік.
Ит өмірдің осылай аяқталарын білді ме? (Ә.Нұрпейісов).

ИЮНЬ ЖАРЛЫҒЫ – тылдағы құрылыс және қорғаныс жұмыстарына бұратана халықтардан адам алу туралы 1916 жылғы 25 шiлдедегi патша жарлығы шықты. Қазақстанда Дала өлкесiне қарайтын Ақмола, Семей, Торғай, Орал облыстарының, Түркiстан өлкесiнiң және басқа жерлердiң өкiлдерi тыл жұмыстарына шақыртылды.
Алам деп солдат қазақтан,
Алып та тұр тынышты,
Торғай уезд адамы,
Бермеске адам тырысты (С.Есембетов, Июнь жарлығы).

ИУДА-САТҚЫН. ИУДАНЫҢ СҮЙУI – Иисустың 12 шәкiртiнiң бiрi - Иуда 30 күмiс ақша үшiн өз ұстазын сатқан. Жасауылды баққа апарып: Мен қазiр кiмдi сүйсем, соны ұстаңдар, - деп келiседi де, Иисусты барып сүйедi.
Бұл бейнелi сөз сатқындықтың синонимi болды, дос бола жүрiп, екi жүздiлiк танытып, сатқындық жасаған адам туралы айтқанда қолданылады.

К

КАИН. КАИННЫҢ БЕЛГIСI - Адам мен Еваның тұңғыш ұлы, ол өз ағасын өлтiрiп адамзат тарихындағы тұнғыш ауыр қылмыс - адам өлтiрудi жүзеге асырды. Бұл бейнелi сөздi қолданғанда көз алдыңа ауыр қылмыскер елестейдi.
Каинның белгiсi дегенде қылмыскердiң арына түскен дақты меңзеп айтамыз.

КАРФАГЕН ЖОЙЫЛУҒА ТИIСТI - Катон Старший (б.э.д. 234-148) Сенаттағы әрбiр сөзiн Карфаген жойылуға тиiстi деп аяқтайды екен. Бұл туралы Плутархтың Катонның өмiрi деген кiтабында баяндалған.

КАССАНДРА - Троя патшасы Приамның қызы Кассандра көрегендiлiк қасиетке Аполлонның арқасында ие болды. Алайда оның махаббатын жауапсыз қалдырғандықтан, Аполлон троялықтарды Кассандраның сәуегейлiгiнен сақтаныңдар, - деп жазғыра бастады. Дәл сол сәтте ол троялықтарды ағаш аттан сақтану қажет, ол қалаға зиян әкелетiнiн болжаған болатын.
Кассандраның есiмi ешкiм сенбейтiн, бiрақ төнiп келе жатқан қауiптi меңзеген адам туралы айтқанда қолданылады.

КАТОН - Рим ораторы, жазушы, мемлекеттiк қайраткер және қолбасшы Катон Марк Порций Старший өз өмiрiнде адалдығы мен сақтығының арқасында көп жауларын жеңген екен. Оны 34 рет сотқа тартқанда, фемида оны ақтап шыққан.
Катон есiмiмен адал, таза адамды айтамыз.

КВАСТЫҚ ПАТРИОТИЗМ - ХІХ ғасырда Ресейде тек өз халқының шоқтығын биiк санап, тек ұлттық тұрмыстың ерекшелiктерiне шын берiлген адам ғана сол ұлттың өкiлi саналады деп түйдi. Кiмде-кiм орыс көжесiн жеп, квасын iшiп, сақал қойса, ол нағыз патриот саналды.
Ақын П.Вяземский А.Пушкинге жазған хатында осындай ойға берiлген адамдарды – квастық патриотизмге берiлген адамдар деп атады.

КЕЙБIР ПАТШАЛЫҚТА, БIРАҚ БIЗДIҢ МЕМЛЕКЕТТЕ ЕМЕС - орыс халқының көптеген ертегiлерi осы сөйлеммен басталады.

КЕЙДЕ ҰРЫС ДАЛАСЫНДА БIР АДАМ ДА КҮШ (И один в поле воин) - 1886 жылы Г.А.Мачтеттiң осы аттас романы жарыққа шыққан соң бейнелi сөз болып қалыптасты.

КЕЛ ДЕ, ЖИНАП АЛ - б.э.д. 480 жылы Персияның қолбасшысы Ксеркс Грецияға тақап келдi де, гректерден қару тастауды талап етiп, елшiлер жiбердi. Сонда Спарта патшасы Леонид: Кел де, жинап ал - деп жауап қайырды.

КЕЛДIМ, КӨРДIМ, ЖЕҢДIМ (VENI,VIDI,VICI) - Ю.Цезарь Зеле түбiнде б.э.д. 47 жылы Фаркан әскерiн тез уақытта жеңген соң, Римдегi достарының бiрiне: Келдiм, Көрдiм, Жеңдiм деп хабар жiберген. Осы жеңiстен соң Ю.Цезарь Римге салтанатты шерумен кiргенде, хабар алған достары оның көшеге өзi айтқан сөздi жаздырып қойған.
Бұл бейнелi сөз бiр қиын мiндеттi тез арада шешкендi бiлдiру үшiн қолданылады.

КЕМЕДЕН – БАЛҒА (С корабля - на бал) - А.С.Пушкиннiң Евгений Онегин поэмасынан алынған қанатты сөз.
Еш жерге соқпай келдi деген ойды бiлдiру үшiн қолданылады.

КЕРЕЙ, ҚАЙДА БАРАСЫҢ – бiреудiң бiр жаққа бет алып немесе терiс бағыт алып бара жатқанын айтқанда қолданылатын қанатты сөз.
Өзiнiң атақты Керей, қайда барасын? деген толғауында Бұқар жырау Абылайға наразы Керей руына күш көрсетiп былай дейдi:
Керей, қайда барасың,
Сырдың бойын көбелеп,
Сен қашсаң да, мен - қойман,
Арғымағым жебелеп.

КЕР ЗАМАН – сұлықсық, тоқтап қалған кезең деген ойды беретін қанатты сөз.

КИIЗ КIТАП – молдалардың дiни кiтаптарын осылай атаған. Оның себебi сол кiтаптарды молдалар киiзден тiгiлген қалтаға салып жүретiндiктен болса керек.
Кейде адамдар бiр - бiрiне кәне, киiз кiтабыңды ашшы, киiз кiтабың не дейдi деседi.
Бұл қанатты сөз әзiл-қалжың, сықақ ретiнде қолданылады.

КИІЗ ТУЫРЛЫҚТЫ ҚАЗАҚ – қараша үйде тұрып, көшуге дағдыланған қазақ деген ойды білдіреді.

КӨК НАЙЗАНЫҢ ҰШЫМЕН, АҚ БIЛЕКТIҢ КҮШІМЕН – күшпен бағындыру, жеңу деген мағынада қолданылады.
Одан да өз кегiңдi өзiң көк найзаның ұшымен, ақ бiлектiң
күшiмен тартып ал.... (I.Есенберлин, Қаһар романы).

КОММУНИЗМ ДЕГЕНIМIЗ – КЕҢЕС ҮКIМЕТIН ЖӘНЕ БҮКIЛ ЕЛДI ЭЛЕКТРЛЕНДIРУ – бұл қанатты сөздi В.И.Ленин 1920 жылы айтты. Өйткенi сол жылы Лениннiң тiкелей басшылығымен Ресейдi электрлендiрудiң мемлекеттiк жоспары жасалып, ол халық шаруашылығын өркендетудiң алғашқы бесжылдық жоспарының арқауы болды.

КОРОЛЬДIҢ СОҢҒЫ ДӘЛЕЛI - кардиналь Ришелье (1585-1642) өзi мемлекет билiгiне араласқан кездегi құйылған барлық зенбiрекке – Корольдiң соңғы дәлелi деп жазуға жарлық берген.

КОРОЛЬДЫҚТЫҢ ӨТЕ-МӨТЕ БАҒАЛЫ ӨНIМІ - қазiргi ағылшын парламентiнде король тағының алдында қой жүнi толтырылған қапшық тұр. Оған лордтар палатасының төрағасы отырады. Неге қой жүнi қадiрлi саналады?
Өйткенi қой шаруашылығы мен шұға өндiру ағылшын корольдігінің қазынасын толтыру үшiн пайда түсiрудiң маңызды көзi болды.

КӨЗБЕН ШАМАЛАУ, ШАПШАНДЫҚ, ТЫҚСЫРА ШАБУЫЛДАУ - ұлы орыс қолбасшысы А.В.Суворов өзiнiң 1796 жылы жазған кiтабында Әскери өнердiң үш құрамдас бөлiгi деп КӨЗБЕН ШАМАЛАУ, ШАПШАНДЫҚ, ТЫҚСЫРА ШАБУЫЛДАУДЫ атаған.

КӨК ИЕСІ ҚАМБАР – киеліге табыну ретінде айтылады.
Аллаға әуел қарағым,
Екінші пірге тапсырдым,
Көл иесі Қамбар-ай,
Жол иесі Қамбар-ай,
Қарағыма көз сал-ай (Қыз Жібек дастаны).

КРЕЗ СЫНДЫ БАЙ - ерте заманда Кiшi Азияда қуатты Лидия патшалығын Крез басқарды. Ол өте бай болды.
Сондықтан бай адамдар туралы айтыла қалса, Крез сияқты шiрiген бай деп теңеген.
Солон Крездiң астанасы Сарды қаласына келдi. Патшаның сарайы әсемдiк сән-салтанатымен көздiң жауын алып, ал сарай адамдарының киген киiмi дәулетi шалқыған адамның киiмiне пара-пар келетiн едi.
Сарайда серуен құрған кезде Солон үлде мен бүлдеге оранған қаптаған сарай адамдарын көрiп, олардың әрбiреуiн патшаның өзi екен деп қалады. Ақыр аяғында оны патшаға ертiп келедi. Крез қонағын қайран қалдырмақшы болады. Сөйтiп барлық қазыналарын ашып, сарайдың дүниесi көздiң жауын алған барлық бөлмелерiн көрсетуге әмiр бердi. Бiрақ Солон ешқандай таңданған кейiп бiлдiрмедi. Сонда Крез: Ғұмырыңда менен бақытты жан көрдiң бе? - деп сұрайды. Патша өзiн бақытты адамға санайтын шығар деп күтiп едi. Солон: Мен жарық дүниедегi ең бақытты адам афинылық Телл деп есептеймiн: ол адал да асқан парасатты адам едi, өзiнiң балаларын инабатты, құрметтi азаматтар етiп тәрбиеледi. Телл отаны үшiн қаһармандықпен шайқасып, ерлiк өлiммен қаза тапты.
Крез қарапайым адамды айбынды патшадан қалай жоғары қоюға болатындығына түсiне алмады. Соған қарамастан: Сенiң пiкiрiңше Теллден кейiнгi ең бақытты адам кiм? - деп сұрады. Ол енді өзiн айтатын шығар деп үмiтттенген едi. Сонда Солон өз аналарына деген ыстық махаббатымен мәлiм болған екi жасөспiрiм туралы таңғажайып тарихты айтып бердi.
Ал сен менi бақытты адамға санамайсың ба? - деп тепсiндi сонда ызадан булыққан патша. Сонда Солон: Құдайым бiзге болашақты болжап бiлетiн ақыл бермептi. Ғұмырының ақырына дейiн қайғы-қасiрет көрмей өмiр сүрген адамды ғана бақытты деп атауға болады. Көзi тірі адамды бақытты санау - шайқасты аяқтамаған жауынгердi жеңiскер деп жариялаумен пара-пар. Солон осы сөздi айтыпты да, шығып кетiптi.
Алдынан кездескен Эзоп - Солонға: Патшалармен не мүлдем сөйлеспеу керек, не болмаса оларды мадақтауға тырысу керек, Солон - дептi. Дәлiрек айтқанда, олармен сөйлесуден жалтару керек немесе тек шындықты ғана айту қажет - деп жауап берiптi оған Солон.
Бiраз уақыттан соң Крез парсы патшасы Кирмен соғыста жеңiлiп, тұтқынға түстi, оны отқа жағып өлтiру жазасына кеседi.
Крездi алаулаған отқа алып келе жатқан сәтте, үрейi ұшқан Крез Солон, Солон деп айқайлапты. Қайран қалған Кирр оған өлер алдында есiмiн аузына алған Солонның кiм екенiн айтуды талап етедi. Крез сонда: Ол грек данышпаны, маған келген кезiнде: адам әзiрше тiрi тұрған кезiнде өзiн бақыттымын дей алмайды, өйткенi ертеңгi күнiнiң не боларын бiлмейдi, - деп сандырақтаған едi. Мен оның сөзiне құлақ аспадым, бақытым деп санаған өз байлығым туралы ғана ойладым. Маған байлығым мен бақытымның даңқы жер жақанға тарағаны ұнайтын едi.
Бұл сөзден кейiн Кир Крездi тiрi қалдырады. Сөйтiп Солон ақылсыз патшаның өмiрiн ажалдан алып қалған екен. (Әйгiлi гректер, Алматы, 1977, 49 бет).

КРЕМЛЬ ҚИЯЛШЫСЫ - Г.Уэльс Ресей - түнекте деген кiтабында: Кремль қиялшысы Ленин шын марксист ретiнде утопияның қандайын болсын терiске шығарғанымен, түптеп келгенде өзi де электр утопиясына берiлiп кеттi, - деп жазды.

КРЕСТ ЖОРЫҒЫ – тарихи қанатты сөз. Біреуге немесе бірдеңеге қарсы саяси немесе әлеуметтік-экономимкалық шабуыл жасау деген мағына беретін сөз.

КӨЗІҢДІ ЖҰМ ДА, АНГЛИЯ ТУРАЛЫ ОЙЛАН – ағылшын королевасы Викторияның (1837-1901) қызы күйеуге шыққан кезде алғашқы неке түнін қалай өткізу қажетті туралы айтқан сөзі.

КҮЙ АТАСЫ - ҚОРҚЫТ - қазақ арасында күй өнерi жөнiнде әңгiме қозғағанда екiнiң бiрi күй атасы – Қорқыт дейдi.
Өзi ойшыл Қорқыт кейiн толғану үстiнде жүрiп, өз алдына бiр өнер табады. Су үстiнде кiлем жайып, өзi дүниеде бiрiншi рет қобыз жасап, күй тартады (М.Әуезов, Әр жылдар ойлары, 249-бет).

КҮЛТӨБЕНIҢ БАСЫНДА КҮНДЕ ЖИЫН – күнде мәжiлiс құрып, жинала бергендi халық осы бейнелi сөзбен анықтайды.
Бұдан бұрыңғы Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын, әз Тәуке ханның Күлтөбенің басында басында күнде кеңес болғанда жеті жарғысын білмек керек (Абай).

КҮЛІН КӨККЕ ҰШЫРУ – жеңу деген мағына беретін бейнелі сөз.
Алпамыс Шұбарға міне салып, Тайшық ханның қалың әскерінің күлін көкке ұшырып, ханның басын кесіпті.

КҮНДI ҚАЛҚАЛАМАЙ БЫЛАЙЫРАҚ КЕТСЕҢ ДЕЙМIН - данышпан философтардың бiрi Диогеннiң сөзi.
Өз үйшiгiнің жанында күнге қыздырынып жатқан Диогенге - патша: - Қандай тiлегiң бар, бәрiн де қазiр орындаймын, - дедi.
–Менiң бiр - ақ тiлегiм бар. Күндi қалқаламай былайырақ
кетсең деймiн, - дептi (Әйгiлi гректер, 231-бет).

КҮН-КОРОЛЬ - ХІV Людовик Францияны шексiз биледi. Ол өте көп ақшаға Версаль сарайын салдыртты. Корольдің жағымпаздары оны Күн-король деп атады.

КҮШ АТАСЫ - қазақ халқы күш атасы ретiнде Қажымұқанды қабылдаған. Оның есiмi мәңгi ұмытылмайтындықтан, ұрпақтан ұрпаққа тарайтын есiм, сондықтан да халық күштi адамды кездестiргенде Қажымұқанға теңейдi.

КIМДЕ-КIМ ҚУЛЫҚ IСТЕЙ АЛМАСА, ОЛ ПАТША БОЛА АЛМАЙДЫ - 1461-1483 жылдардағы Франция королi ХI Людовиктiң сөзi. Ол өзiнiң қауiптi жауларына қарсы күресте ешбiр амал-айладан жиренген жоқ.

КIМ ӨЗ ОЙЫН ЖАСЫРА АЛМАСА, ОЛ ХАЛЫҚ БАСҚАРА АЛМАЙДЫ - француз халқының мәтелi.

КІСІ ЕЛІНДЕ СҰЛТАН БОЛҒАНША, ӨЗ ЕЛІҢДЕ ҰЛТАН БОЛ – қазақ мақалы.
... Орта жүздің жағасы Шәкен жығылса қазақта жығылмаған не калды? Пісіріп жесе де өз еліңнен кетпе, бауырым. Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол, - дейді Әбен Шәкенге жылап отырып (Ғ.Мұстафин).

Қ

ҚАЖЫМҰҚАН - дене бiтiмi палуан сияқты келген бiлектi, жау жүрек адамдарды көргенде жұрт мынау өзi Қажымұқан сияқты деп теңестiрген.

ҚАҒАЗ ҚЫЗАРМАЙДЫ. ҚАҒАЗ БӘРIН КӨТЕРЕДI - рим жазушысы және шешенi Цицеронның (б.э.д. 106-43) Достарға деген хатында келтiрген бейнелi сөзi. Мағынасы: бетке айта алмайтын нәрсенi, қағазбен айтып жеткiзуге болады деген мағынада қолданылатын бейнелi сөз.

ҚАЗАҚ ҚАЙЫҢДЫ САУДЫ, ҚЫРҒЫЗ ГИСАРҒА АУДЫ - ХVІІ-ХVІІІ ғасырдағы жоңғар шапқыншылығы кезiнен қалған қанатты сөз. Онда елiнен, жерiнен ауып, қуғын көрген, ашығып азап шеккен қазақтардың қайын қабығын сорған, қырғыздардың тәжiк тауларын паналап ауған кездерi бейнеленген.

ҚАЗАҚТЫҢ ҚАМАЛ ҚОРҒАНЫ – Бөгенбай батыр қайтыс болғанда Бұқар жырау Қалқаманұлы жоқтау жазыпты.
Қазақтың ханы Абылай,
Абылай ханым бұл қалай?
Ақиықты аспанға,
Ұшпастай қылып торлады,
Құлағанға ұқсайды,
Қазақтың қамал қорғаны.
Қайғырмаңыз, ханзадам,
Айтпасыма болмады,
Батырың өттi Бөгенбай. (Қазақ әдебиетi газеті, 1991жыл 14 маусым).

ҚАЗЫҚ ҚЫЛЫП ҚАҚҚАНДАЙ - 1649 жылы орыс патшасы Алексей Михайлович өзiнiң күйеуiн өлтiрген әйелдi қазық қылып қағып қою қажеттiгi туралы жарлық шығарды. Ауыспалы мағынада қозғалмай қалу деген ұғымды бiлдiредi.

ҚАЛЫПТАҒЫ АДАМ – А.П.Чеховтың Человек в футляре шығармасының тақырыбы. Жаңалықтан қорқатын адам деген мағына білдіру үшін айтылатын бейнелі сөз.

ҚАЙДА БАРСА ДА - ҚОРҚЫТТЫҢ КӨРI – әр нәрседен бiр қорқып үрейлене беретiндердi мысалдап бейнелейтiн қанатты сөз.
Қайда барса да, алдынан Қорқыттың қазулы көрі шығады. Қазулы көрден, өзіне құрылған өлім торынан қайтсе құтылмақ?.

ҚАЙРАН МЕНІҢ ӨЗ ҮЙІМ, КЕҢ САРАЙДАЙ ӨЗ ҮЙІМ – Жиренше шененнен қалған ұлағатты сөз.

ҚАЙРАН, ЗАМАН! ҚАЙРАН, ӘДЕТТЕР! (лат. O,tempore, o, mores!) – бұл қанатты сөздi ең алғаш рет б.э.д. 70 жылы Цицерон Верреске қарсы өзiнiң 4-шi сөзiнде айтады.
Нағыз өмiрдегi азғындауды, одан бұрынғы кездi жақсы уақытпен салыстырған кезде қолданылатын бейнелi сөз.

ҚАЛАНЫҢ АУАСЫ АДАМДЫ ЕРIКТI ЕТЕДI - ХІІ-ХІІІ ғасырларда шаруалардың феодалдарға қарсы күресiнiң нәтижесiнде қала қалқы феодалдық тәуелдiлiктен босады. Егер қожасынан қашып шыққан басыбайлы шаруа қалада бiр жыл және бiр күн тұрып үлгерсе, ол ерiктi адам болып саналды.

ҚАЛАНЫҢ НЕГIЗI ҚАЛАНҒАННАН БЕРГI (РИМНIҢ) - Римдiк жыл санау дәуiрiнiң басталғандығын бiлдiретiн қанатты сөз. Дәл осы аттас шығарманы Тит Ливий жазды. Онда б.з. 9-шы жылынан бастапқы Рим тарихы баяндалған.

ҚАЛҚАНЫҢМЕН, НЕ ҚАЛҚАНЫҢНЫҢ ҮСТIНДЕ КЕЛ - Ежелгi Грецияда аналар өз ұлдарын жорыққа шығарып саларда, қалқанды ұсына тұрып: Қалқаныңмен, не қалқаныңның үстiнде кел, - дейдi екен, яғни жеңiспен орал не өлiп кел деген ұғым. Дәстүр бойынша Ежелгi Грецияда жорықта қайтыс болған жауынгердi үйiне қалқанына салып әкелетiн болған.

ҚАЛҚАНМЕН КӨТЕРУ – бiреудi мақтау, даңкын көкке көтеру деген мағынада қолданылатын бейнелi сөз. Ежелгi Римде солдаттар жеңiмпаз көсемдi шайқастан соң, қалқанға отырғызып, көтерiп құрмет көрсеткен.
Қазіргі жағдайда адамдар мақтау тұрарлық адамды қолмен аспаға көтереді.

ҚАНАТТЫ СӨЗДЕР - Гомерге тиiстi қанатты сөз. Көп қолданылатын мәтелге айналған дәл ойлар, афоризмдер, цитаттар деген ұғымды бiр ауыз сөзбен осылай атаймыз.

ҚАНДАЙ ҰЛЫ АРТИСТ ӨЛIП БАРАДЫ - рим императоры Неронның (37-89 жылдар) сөзi. Ол қолы бос кезiнде халық алдына шығып өнер көрсетедi екен. Алайда ол қатыгез жан болатын, халықтың наразылығынан қорыққан ол өзiн-өзi өлтiруге мәжбүр болады.
Рим тарихшысы Гай Транквил Светоний (шамамен 70 - 140 жылдар) Он екi цезарьдың өмiрi атты кiтабында былай деп жазады: Ол бiр кiсiнi ұстап алып, көр қаздырып, дәстүр бойынша өлген адамға қойылатын заттардың барлығын алғызыпты да, өзiн өлтiруге бұйрық берiптi, Нерон өлерiнiң алдында бiрнеше рет: Қандай ұлы артист өлiп барады деп қайталапты.

ҚАНДЫ АПТА - 1871 жылы 21 мамыр мен 28 мамыр Париж Коммунасы мен контреволюциялық әскерлер арасында соғыс болды. Осы бiр жетiге созылған аралық тарихқа қанды апта деген атпен ендi.

ҚАНДЫ ЖЕКСЕНБI - 1905 жылы 9 қаңтарда Петербург жұмысшыларының әйелдерi мен балалары 140 мың адамдық шерумен Қысқы Сарайға беттедi. Олар патшаның суретi мен икондар ұстап, дұғаларды әндетiп келе жатты.
Полиция шеруге қарсы оқ атты. Сол күнi 5 мыңға жуық адам өлдi, бұл күн тарихта қанды жексенбi деп аталды.

ҚАНДЫ КЕК – бұрын өлген адам үшін кек алуды меңзегенде қолданылатын бейнелі сөз.
Айыбын мойнына алып аяғына жығылса, кекті қасы болса да, кешіргісі келіп тұрады (І.Есенберлин, Қахар).

ҚАНЖЫҒАҒА ҚАНДЫ БАСТЫ БАЙЛАДЫ – жауды жеңді, кек алды дегенді білдіретін бейнелі сөз.
Тыншу болмас қалың қайрат қайнамай,
Қанжығаға қанды басты байламай,
Қара жүрек, қара қошқыл қанменен,
Үш тосарлы, қандыауызды майламай (І.Жансүгіров).

ҚАН ҚҰЙЛЫ КЕҢЕС - 1566 жылы Нидерландыға келген герцог Альба адамдарды қорқынышта ұстау үшiн Тәртiпсiздiк iстердi реттеу жөнiндегi Кеңес деп аталған сот құрды. Олар жазықсыз 8 мың адамды өлтiрдi. Халық оны қан құйлы кеңес деп атады.

ҚАНҚҰМАР СҰЛТАН – Осман (Түрiк) империяның ХІХ ғасырдың аяғындағы сұлтаны Абдул Хамит тарихта қанқұмар сұлтан деген атқа ие болды.

ҚАН МАЙДАН – күреске, еңбекке құлшыну деген ойды білдіретін бейнелі сөз.
Қалған өмірімді қан майданға жұмсағалы щықтым (Ғ.Мұстафин, Шығанақ).

ҚАРА ЖЕР - ежелгi Египеттi қара жер деп атаған. Өйткенi Нiл тасыған кезде көлдердегi өсiмдiктердi ағызып әкетедi. Ал күзде өзен тартылып, арнасына түскен кезде, аңғар топырағын қап-қара тұнба басып қалатын болған.

ҚАРА ҚАҒАЗ - Ұлы Отан соғысы жылдарында құрбан болған азаматтардың артынан хабарлау хат келiп жатты. Жұрт осы бiр қайғылы хабар әкелген хатты – қара қағаз деп атап кеттi. (Н.Төреқұлов, Қанатты сөздер).
Содан қайтар екi жас,
Бiр-бiрiн әзiр көрген оқ.
Тiрi болар Карлосы,
Қара қағаз келген жоқ (Д.Әбiлов).

ҚАРА ҚАЗАҚ – жәй ғана адам деген ойды білдіретін мағыналы сөз.
Құр ғана қара қазақтың қаны ма, өзінің екі баласының тағдыры қыл үстінде тұрған жоқ па? (І.Есенберлин, Жанталас).

ҚАРА ҚЫЛДЫ ҚАҚ ЖАРҒАН – әділ, адал деген ұғымды бейнелейтін сөз. Негізінен билер турасында айтылды.

ҚАРА СӨЗ – данышпан ақын Абайдың ұрпағына қалдырған ұлағаты қара сөз деп аталады. Абайдың қырық бес қара сөзі жетті. Абайдың бірінші қара сөзі бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық, жұлыстық, айтыстық, тартыстық – уәрешілікті көре-көре келдік деп басталды. Ал қырық бесінші сөз Бұл ғаделет, махаббат сезім кімде көбірек болса, ол кісі – ғалым, сол – ғақил. Біз жанымыздан ғылым шығара алмаймыз, жаралып, жасалып қойған нәрселерді сезбекпіз, көзбен көріп, ақылмен біліп деген сөздермен аяқталады (Абай, Ел баспасы, Алматы, 1993 жыл ).

ҚАРА ӨЛIМ - ХІV ғасырдың ортасында Европа елдерiн аса қатты оба дертi жайлады. Оны халық – қара өлiм деп атады.

ҚАРА ХАЛЫҚ - ХV ғасырда орыс тiлiнде жазылған құжаттарда көшiп-қонып жүрiп, мал шаруашылығымен айналысқан қазақ және Орта Азияның басқа да халықтарын қара халық деп атады.

ҚАРУЛАНҒАН ӘЛЕМ - немiс ақыны Ф.Логау (1604-1655) екi ғана қатардан тұратын Қаруланған әлем атты соғыс жайында өлең жазды. Ол кең тарап кеттi.

ҚАСИЕТТI СОҒЫС - ислам дiнiнiң жауынгерлiк ағымы мюридизмнiң негiзгi қағидасы – кәпiрлерге қарсы оларды түгел қырғанша қасиеттi соғыс жүргiзу болды. Бұл соғысқа қатысқандар о дүниеде рахатқа бөленедi деп уағыздалған.

ҚАСИЕТТI СОҒЫС - 1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғаннан кейiн халықтың рухын көтеретiн әндер жазылды. Соның бiрi – Б.Александровтың Қасиеттi соғыс атты әні болатын.

ҚАСЫМ САЛҒАН ҚАСҚА ЖОЛ (ҚАСЫМ ХАННЫҢ ҚАСҚА ЖОЛЫ)- қазақтың ханы Қасым (1495-1523) хандық құрған кезде ел басқару ісінде қолданылған әдет-ғұрыптық заң ережелерінің жиынтығы. Елдің бірлігін ойлаған Қасым қазақ халқының этникалық аумағын кеңейту барысында әдет-ғұрыптық заңдарға арқа сүйеді.

ҚАЙТА ӨРЛЕУ ДӘУIРI - ХV-ХVІ ғасырларда Батыс Европа елдерiнде буржуазия пайда болды. Олар дүниеге жаңа көзқараспен қарады. Сондықтан да мәдениетке ден қойылды.
Католик шiркеуi қудалаған және өткен ғасырларда ұмыт қалған ежелгi мәдениет қайта туғандай болды. Бұл кезең тарихқа Қайта өрлеу дәуiрi деген атпен ендi.

ҚИЛЫ ЗАМАН - қазақ халқы өз басына түскен ауыртпалықтарды көргенде өз кезеңiн бұрынғы өткен бiр ауыр заманмен салыстырған, сөйтiп қилы заман деген осы шығар дейтiн болған.
Қилы заман болар деген, мiне, осы, - дедi Тәуекел Жиембет жырауға бұрылып. (I.Есенберлин, Жанталас романы, 121-бет, Алматы, 1973).

ҚУ ЗАМАН – болашаққа сенімі жоқ заман деген ойды білдіретін қанатты сөз.
Оған Қотан қарт не айтпақ? Қыпшақтың ерлігіне қандай мін тақпақ? Шапқыншылықты, ерлікті мұрат көрген мына қу заманда жұрт оның ойына түсінер ме? (І.Есенберлин).

ҚОЙ ҮСТIНЕ БОЗТОРҒАЙ ЖҰМЫРТҚАЛАҒАН ЗАМАН – бейбiт те бақытты, қайғысыз өмiр деген мағынада қолданылатын бейнелi сөз.
Қой үстiне бозторғай жұмыртқалаған заман, - дептi Ленин. Рас па, Шәкенжан (Ғ.Мұстафин, Дауылдан кейiн романы).

ҚОҚАН-ЛОҚҚЫ - бiреудi бопсалап қорқытуды, немесе бiреудiң бiреуге зорлық жасап, қыр көрсетуiн халық осы сөзбен жеткiзген. Бұл сөз 1821 жылдары Қоқан, Хиуа хандықтарының Оңтүстiк Қазақстан аудандарын басып алып, оларға жасаған зорлық-зомбылығынан калған. (Н.Төреқұлов, Қанатты сөздер).
Қоқан-лоққымен қорқытып үйренгенсiн, ата алмасың бар, ат кекiлiн кесуге неге барасың? (Ғ.Мұстафин, Дауылдан кейiн романы).

ҚОНАҚЖАЙ ТЕҢIЗ - Понт Эквинский өзiнiң шығармаларында Қара теңiздiң жағалауында көптеген грек қалалары пайда болғандықтан, теңiздi осылай атаған.

ҚОЛА САЛТ АТТЫ - 1782 жылы Петербургте Сенат алаңында І Петр құрметiне ескерткiш ашылды. Кейiн А.С.Пушкиннiң Қола салт атты поэмасы жарық көргеннен соң, ескерткiштi Қола салт атты деп, ал Петербургтi Қола салт аттының қаласы деп атап кеттi.

ҚОС АЯКС - ерлiктi бiрге жасаған Троя соғысының батырлары. Қос аякс деген қанатты сөз айырылмас екi дос деген мағынада қолданылады.

ҚОРҚЫТ – өлімнен қорқу мен одан қашу деген ойды бейнелі түрде осылай айтамыз. Шығу тарихы ұлы ойшыл, жырау қобызшы Қорқыт Атаның есіміміен тығыз байланысты.

КСАНТИППА - грек философы Сократтың әйелiнiң есiмi. Оның аты қырсық, қыңыр әйел деген ұғымды бiлдiру үшiн қолданылады.
Сократ Антисфенiң осындай әйелге неге үйлендiң? - деген сұрағына: Жiгiт шабандоз болу үшiн жуас атқа мiнбейдi, бас бiлмеген, асау атқа мiнедi. Оның ойында егер асау атқа бас үйрете алсам, онда басқа аттарға мiну де қиындықсыз жүзеге асар едi деген ғана ой болады. Мен де осы ойды ұстадым, егер мен Ксантиппаға үйленiп, онымен тiл таба бiлсем, басқа адамдармен де тiл табу қиындық әкелмейтiнiн бiлдiм, - деп жауап берген.

ҚУЫРШАҚ ҮКIМЕТ - белгiлi бiр iрi мемлекеттiк айтқанынан шықпайтын үкiметтi саясаттануда осылай атайды.

ҚҰБА ҚАЛМАҚ ЗАМАНЫ – қазақ пен қалмақ шабысқан кезеңді еске түсіретін бейнелі сөз,.
Құба қалмақ заманы деп атанған заманда қалмақ пен қазақтың ел шабысқан дауларын бітістіруде Қазыбек үш рет билік айтқан екен (Б.Адамбаев).

ҚҰДАЙДЫҢ ҰЛЫ - ежелгi Египетте дiн перғауынға мүлтiксiз бағынуды талап еттi. Пергауындар пайдаланған шексiз билiктi құдайлар орнатқандай көрiндi. Сондықтан да оларды – құдайдың ұлы деп атады.

ҚҰЙРЫҒЫ ЖОҚ, ЖАЛЫ ЖОҚ – Асан қайғы атанып кеткен Хасан Сәбитұлы 1361-1370 жылдар аралғында Еділ бойында туса керек. 1456 жылы Қазақ ордасы құрылған кезде, жаңа мемлекеттің ұраншысына айналды. Оның өлеңдерінде туған жерге деген ұлы сезім жатыр.
Құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтып күн көрер,
Аяғы жоқ, қолы жоқ, жылан қайтып күн көрер!?
Шыбын шықса жаз болып, таздар қайтып күн көрер,
Жалаң аяқ балапан, қаздар қайтып күн көрер!?

ҚҰЙРЫҚТЫ ЖҰЛДЫЗ СЕКIЛДI - қазақ құйрықты жұлдыз деп Шолпанды айтады. Халық ең ардақты асыл ұлын, абзал адамдарын сол құйрықты жұлдызға теңеп сөйлейдi.
(Н.Төреқұлов, Қанатты сөздер).
Абайдың мезгiлсiз дүние салған, қыршынынан қиылған сүйiктi баласы Әбдiрахманға арнаған:
Құйрықты жұлдыз секiлдi,
Туды да көп тұрмады.
Көрген, бiлген, өкiндi
Мiн тағар жан болмады, - деп келетiн шерлi сыры, жүрек жарды арманы ойға түседi. (А.Нұрқатов, Әуезовтың творчествосы).

ҚҰС СҮТI – құлақ естiмес, көз көрмес, мүмкiн емес деген ойды жеткiзу үшiн қолданылатын қанатты сөз. Алғаш рет Аристофанның, Страбонның шығармаларында кездестi.
Ал қазақ барған тойына риза болса, құстың сүтiнен басқаның бәрi бар дейтiн болған.

ҚҰР АБЫЛАЙЛАП ДАУ АЛА АЛМАЙСЫҢ – құр айқаймен, даурықпа сөзбен iс бiтпейдi дегендi қазақ ертедегi Абылай ұранына байланысты айтып кеткен.
Құр Абылайлап дау ала алмайсың, шырағым. Аққан жас, жосыған қанды есептесең, өтеуi үрiм-бұтағына кетедi.
(Ғ.Мүсiрепов, Ақан серi Ақтоты).

ҚҰРАНДЫ БАСЫП НАНДЫ АЛСАҢ ДА, НАНДЫ БАСЫП ҚҰРАНДЫ АЛМА - нанды қастерлеудi уағыздайтын қанатты сөз.
Нанға биiк қол созсаң - бас Құранды,
Тек Құранды алам деп - баспа нанды,
Осы болған қазақтың қағидасы,
Iздемеген аспаннан баспанаңды.
(Ж.Молдағалиев, Қызыл қайын, 1973, 38-бет).

ҚҰРЫШ ҚАЛАЙ ШЫНЫҚТЫ - 1932-34 жылдары жазылған Н.Островскийдың осы аттас романы. Роман кейiпкерi азамат соғысына қатысып, 25 жасында сал болып қалып, екi көзден айрылады.
Бұл қанатты сөз жастардың қалыптасуы туралы сөз болғанда қолданылады.

ҚЫЗЫЛ ЖЕБЕ – Қызыл Жебе атты Ш.Мұртазаның романының эпиграфынан алынған. Ұлы Қазанның алауында шындалған, алысқа атылған Қызыл Жебе сынды - Т.Рысқұловқа ескерткiш.

ҚЫЗЫЛ СЕНБIЛIК - әрбiр жылдың сәуiр айында ұлы бастама құрметiне өткiзiлетiн сенбiлiктi атаған.

ҚЫЛЫШ КӨТЕРГЕННІҢ АЖАЛЫ ҚЫЛЫШТАН БОЛАДЫ – даңқты қолбасшы Александр Невскийдің айтқан сөзі. Кейінірек Библияға да кірген.

ҚЫРҒИ-ҚАБАҚ СОҒЫС – ХХ ғасырдағы капиталистік елдер мен социалистік елдер тобы арасындағы саяси қайшылық.

ҚЫТАЙ ҚОРҒАНЫ – Солтүстiк Қытайды көшпелi халықтардың шапқыншылығынан қорғау үшiн ғасырлар бойы салынған қорған құрылысы. Қорған барлық тармақтарымен қоса 4 мың шақырым шамасында, биiктiгi - 5-10 метр, енi - 7 метр.
Қытай қорғанымен тасалану, Қытай қорғанын салу деген сөз тосқауыл тұрғызу, бiрденеден бас тартып, бөлiнiп кету мағынасында қолданылады.

ҚЫТАЙДЫҢ СОРЫ - ежелгi Қытайда Хуанхэ өзенiн осылай атаған. Өйткенi ол жиi тасып, халыққа көп шығын әкелетiн.

ҚЫПШАҚТА ДА ЖОҚ – ең бай елдi түсiндiру үшiн қолданылатын бейнелi сөз.
Сенде де жоқ, менде жоқ,
Сеңгiр тауда жоқ.
Отта, суда жоқ,
Қыпшақта да жоқ.

ҚЫРЫҚТЫҢ БІРІ - ҚЫДЫР – қазақ мәтелі. Келген қонақтың бірі шақырушыға ырыс әкеледі деген ойдан туған.

Л

ЛАВРДАН АЛҚА ТАҒУ - қол жеткен табыстың, даңқтың, құрметтiң жеңiстерiн пайдалану. Ежелгi дүниеде лавр жапырағынан жасалған венок жеңiс символы болған, сондықтан соғыс батырына, ақынға, суретшiге, спортшыға берген.

ЛАКОНИЗМ. ЛАКОНИКАЛЫҚ ҚЫСҚАЛЫҚ. - Лакония өлкесiнiң байырғы тұрғындары өз сөздерiнiң қарапайымдылығымен және қысқалығымен тыңдаушысын тәнтi ететiн. Қысқа сөйлеу мәнерi лаконизм деп аталады.

ЛАШЫҚТЫҒАЛАРҒА - БЕЙБIТШIЛIК, САРАЙДАҒЫЛАРҒА - СОҒЫС - XVІІІ ғасырдағы француз буржуазиялық революциясы кезiнде Никона Шамфордың (1741-1704) революциялық армияның ұраны ретiнде айтқан сөзi. Кейiнiрек бейнелi сөз болып қалыптасты.

ЛӘЙЛІ МЕН МӘЖНҮНДЕЙ – бірі-біріне ғашық деген мағына беретін бейнелі сөз.
Қарағым, қасың қара қаламдайын,
Мен кімге сен тұрғанда алаңдайын?
Ләйліге ғашық болған біз бір Мәжнүн,
Ертеде, Қозы Көрпеш Баяндайын.

ЛЕНИНГРАДТЫҢ ӨРЕНДЕРIМ - 1941 жылдың күзiнде Ленинград жау қоршауында қалған ауыр күндерде Жамбыл Жабаевтың арнаған жалынды өлеңiнің аты.
Ленинградтық өренiм,
Мақтанышым сен едiң.
Нева өзенiн сүйкiмдi,
Бұлағымдай көремiн.

ЛОВЛАС (ЛОВЕЛАС) - С.Ричардсонның (1889-1761) Клариса Гарлоу атты романының әйелдi жыныстық қатынасқа азғырушы кейiпкерi. Осындай адамдарды Ловелас деп атаймыз.

ЛУВРСЫЗ БЕС ФРАНЦИЯ - Қазақстанның жер байлығын дәрiптеп айтқан ақынның сөзi.
Қазақстанды шет жерде Луврсыз бес Франция деп ақын айтпақшы... (К.Смайлов, Оянған өлке, 1991ж. 8-бет).

М

МАРАФОН ЖҮГIРIСI - әрбiр халықтың өмiрiнде оның болашақ дамуына әсер ететiн ұлы оқиғалар болды. Ежелгi гректер үшiн осындай оқиға грек-парсы соғысы болып табылады. Бұл соғыста гректер өз Отанының тәуелсiздiгiн абыроймен қорғап қалды.
Б.э.д. 490 жылы парсы әскерлерi гректердi жаулап алу үшiн Эгей теңiзi арқылы өтiп, Афины қаласынан 42 шақырым жердегi жазыққа келiп тоқтады. Ол жазық Марафон деп аталатын.
Ұзаққа созылған шайқаста гректер әскер санының аздығына қарамастан жеңiске жеттi. Осы жеңiстiң хабарын жеткiзушi жiгiтке 42 шақырым 195 метр жер жүгiру қажет болды да, ол өз мiндетiн орындап, қалаға кiрiп: Афинылықтар! Қуаныңдар, бiз жеңдiк, - деп сұлап түскенде, оның жүрегi жарылып кеттi. Сол кезден бастап осы жеңiстiң құрметiне марафон жүгiрiсi ұйымдастырылатын болды.

МАРИЙ – КАРФАГЕННIҢ ҚИРАҒАН ОРНЫНДА - рим қолбасшысы, саяси қайраткер Марий Гай (б.э.д. 156-86) консулдыққа 6 рет сайланғаннан кейiн, өз орнын қарсыласы Суллаға беруге тиiс болды. Сулланы өлтiру әрекетi сәтсiз болды да, Карфаген жағалауына қашып барды. Оны естiген Рим наместнигi оның кетуiн талап еттi. Хабаршыға - ол: Карфагеннiң қираған орнында отырмын деп жауап бердi.
Сөйтіп өз басындағы тағдыр тәлкегiн Карфаген тағдырымен байланыстырды. Бұл бейнелi сөз өз даңқының күйрегенін көрген адамға қолданылады.

МАРИОНЕТТiК ҮКIМЕТ( МЕМЛЕКЕТ) - құпия түрде шет елдiк мемлекеттiң мүддесiн бiлдiретiн, өз елiнiң еркiн бiлдiре алмайтын үкiмет.

МАРС - рим мифологиясы бойынша соғыс құдайы. Ауыспалы мағынада әскери, не соғыс құмар адамға айтамыз.

МАТА ХАРИ – Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде Германияға шпиондық қызмет көрсеткен агент. Шын есімі – Маргарита Гертруда Зелле (1876-1917) биші болатын. Оның сценалық есімі – Мата Хари болды. Өзінің сценадағы өнерімен көрінген ол Парижде үлкен қызметтегі адамдармен аралас болды.
Басқа мағынада авантюристік бағыттағы әйелді айтқан кезде қолданатын бейнелі сөз.

МАҢДАЙЫНДА ЖАЗЫЛҒАН - ежелгi орыс мемлекетiнде сотталған адамдарды айдауға жiберер алдында маңдайына жазатын болғандықтан қалған. Ол туралы заң 1746 жылдан бастап императрица Елизаветаның жарлығы бойынша, қылмыскерлер игi жүздi және күнәсыз адамдардан ерекшеленiп тұруы үшiн қолданатын болған. Заң өз күшiн 1863 жылы жойды.
Қазiр мандайында жазулы тұр ма деп ауыспалы мағынасында қолданылады.

МӘҢГI ҚАЛА - кезiнде Рим қаласын суреттегенде осылай атаған. Мәңгi қала деген бейнелi сөз алғаш рет Тибулдың Элегия атты шығармасында кездеседi.

МӘҢГIЛIК МЕКЕН-ЖАЙ - Ежелгi Египетте шонжарлар о дүниелiк өмiрге сенiп, өздерiне арнап мәңгiлiк мекен-жай -пирамидалар салдырды.
Бұл б.э.д. II мың жылдықта тоқталды да, жартастардан бiрнеше бөлмелi мазарлар салынатын болды.

МӘҢГҮРТТІК – адам бойында ұлттық мәдениет пен құндылықтардың, адамгершілік қасиеттердің жойылуын білдіретін бейнелі сөз.
Қоданысқа көркем әдебиетте Ә.Кекілбаев пен Ш.Айтматов енгізді.

МӘСКЕУДЕН АЙРЫЛУ - РЕСЕЙДЕН АЙРЫЛУ ЕМЕС - 1812 жылғы Отан соғысы кезiнде Мәскеу маңындағы Фили деревнясында әскери кеңесте, Мәскеудi соғыссыз тастап шығу керек пе? деген мәселе қаралды. Қатысушылар соғысуды ұсынды. Сол кезде қолбасшы Кутузов былай деді: Мәскеуден айрылу - Ресейден айрылу емес. Ал армияны қырып алсақ, онда Мәскеу де, Ресей де құриды.

МӘСКЕУ БIР ТИЫНДЫҚ ШЫРАҚТАН ӨРТЕНГЕН (Москва от копеечной свечки сгорела) – Мәскеу қаласы өз даму тарихында бiрнеше рет өртенген. 1493 жылы шiркеудегi иконаның алдына қойылған май шамнан, 1737 жылы жеке үйдегi май шамнан өртенген еді.
Бұл қанатты сөз болмашы бiр кiшкентай себептен үлкен зиян келуi мүмкiн екендiгiн айтқанда қолданылады.

МӘСКЕУ ДЕ БIРДЕН САЛЫНБАҒАН (Москва не сразу строилась) – Мәскеудiң негiзi 1147 жылы қаланды. ХV ғасырда Мәскеу мемлекетiнiң орталығы болды.
Бұл қанатты сөз табысқа жету үшiн бiраз уақыт өтедi деген ойды бiлдiру үшiн қолданылады.

МӘСКЕУДI ҮЛГIЛI ҚАЛАҒА АЙНАЛДЫРАМЫЗ - драматург М.Шатровтың қанатты сөзi. Кемелденген социализмнiң жалынды ұрандарының бiрi осы болатын. Кеңес Одағының көптеген қалалары осы ұранды өз қаласын көркейтуге пайдаланды.

МЕМЛЕКЕТ ДЕГЕНIМIЗ – БIЗ - В.И.Лениннiң жұмысшылар диктатурасы арқылы жұмысшылар басқаратын мемлекет орнайды дегендi меңзеп айтқан қанатты сөзi.

МЕМЛЕКЕТ ДЕГЕНIМIЗ - МЕН – бұл сөз Франция королi Людовиктiң мақтанышпен қайта-қайта айтатын сөзi. Ол Францияны абсолюттiк монархия дәрежесiне көтердi. Өз билiгi жөнiнде аса үлкен пiкiрде болды, елдi басқару iсiн тек бiр өзi ғана шештi. ХІV Людовик той кештерiн, аң аулау кезiнде де мемлекеттiк маңызды мәселе хақында шешiм қабылдай беретiн.
Бағыныштылардың құқы жоқ, тек қана мiндеттерi ғана бар - деген сөздi қайталап айтудан ол жалыққан емес.

МЕМЛЕКЕТТIК МАШИНА – ағылшын философы Т.Гоббстiң (1588-1679) 1651 жылы жазған шығармасынан алынған қанатты сөз. Ол мемлекет құрылысын машинаның детальдарымен салыстырған.

МЕМЛЕКЕТ IШIНДЕГI МЕМЛЕКЕТ - мемлекет заңдарына, онда қалыптасқан тәртiпке бағынбайтын, оны мойынсұнбайтын, сол мемлекеттiң iшiндегi белгiлi бiр адамдар тобы, ұйымдар туралы айтқанда қолданылатын сөз.
Алғаш рет француз жазушысы Агриппа Д,Обиньенiң (1550-1630) Король мен оған бағыныштылардың мiндеттерi деген шығармасында қолданылды.

МЕН БОЛАШАҚ ҰРПАҚТЫҢ АСЫҚПАУЫ ҮШІН АСЫҒАМЫН - Бауыржан Момышұлының бейнелі сөзі.
- Немене, батя, ысғи асықтырав бересің, - деп Блоха наразылық білдірді. – Соғыста асықтырғаның жөн. Енді тыныштық кезде асықтырмасаңшыв.
- Молчать! – деді Бауыржан мұрты тікірейіп. – Мен болашақ ұрпақтың асықпауы үшін асығамын. Понятно тебе? (Ә.Нұршайықов, Ақиқат пен аңыз. Роман-диалог, Жазушы баспасы, 1992 жыл, 14-бет)

МЕН ДҮНИЕ ЖҮЗІНЕ БИЛЕУШI БОЛАМЫН – бұл қанатты сөздi Наполеонға дейiн Ақсақ Темiр, Шынғысхан айтты. Алайда шектен асқан сенiмдiлiк ешқайсысын да өз ойларына толық жеткiзбедi.

МЕН - ҚАЗАҚПЫН, МЫҢ ӨЛIП, МЫҢ ТIРIЛГЕН – Жұбан Молдағалиевтiң Мен - қазақпын атты поэмасынан алынған қанатты сөз.
Мен - қазақпын, мың өлiп, мың тiрiлген,
Жөргегiмде таныстым мың тiлiмен.
Жылағанда жүрегiм, күн тұтылып,
Қуанғанда күлкiмнен күн түрiлген. (Ж.Молдағалиев, Қыран дала, 270-бет, 1990 жыл).

МЕН СЕНI ҚАНҒА ТОЙҒЫЗАМЫН - Персияда б.э.д. VI ғасырда қалыптасқан Ахеминидтер мемлекетi Закавказье мен Орта Азия халықтарына қауiп төндiрiп отырды. Парсы патшасы Киррдiң әскерлерi Арменияны бағындырған соң, массагеттер жерiне (Арал теңiзiнiн оңтустiк шығысы) басып кiрдi. Сөйтiп 28 жыл патшалык дәурен құрған Кирр массагеттерден жеңiлген соң, қаза тапты. Массагеттер ханымы Тұмар (Томирис) местi адам қанына толтырып, қаза тапқандардың арасынан Киррдiң өлiгiн iздеп табуға әмiр еттi. Табылған соң, ол оның басын меске салып, оны қорлап, былай дедi: Менi сенi шайқасып жеңгенiмдi көрiп тұрсам да, сен менiң ұлымды зұлымдықпен өлтiрiп, менi ауыр қайғыға салдың, сондықтан менiң қорқытқанымдай сияқты, сенi қанға тойғызамын. Өзiң құмартып және ешқашан тоймаған мына қанды iшiп той, - деген жазуы бар қан құйылған торсыққа салып қоюға әмiр еттi.

МЕНIҢ БАР БIЛЕТIНIМ - ЕШТЕҢЕ БIЛМЕЙТIНIМ – Сократтың сөзi. Ол туралы Платонның Сократтың апалогиясы деген шығармасында жазылды.

МЕНIҢ УНИВЕРСИТЕТТЕРIМ - М.Горькийдiң 1923 жылы жазылған өмiрбаяндық шығармасының аты. Онда ол менiң университеттерiм деп жастық кезiнде өткiзген өмiр мектебiн айтқан.
Бұл сөз адамның өз басына түскен қиыншылықтарды, сынақтарды жеңе отырып, өмiрлiк тәжiрибе жинақтағанын бiлдiрген кезде қолданылады.

МЕНIҢ ҮЙIМ - МЕНIҢ ҚАМАЛЫМ – ағылшын заңгерi Э.Коктың (1532-1634) қаламынан туған қанатты сөз. Ол оны алғаш рет ағылшын құқы туралы жазған Институциялар деген еңбегiнде қолданды.

МЕНIҢ ШЕҢБЕРIМЕ ТИIСПЕ - грек математигi Архимедтiң сөзi.
Архимед тұрған жердi басқалар жаулап алады, бiр күнi бiр жауынгер келiп: Кiмсiң?, - деп сұрайды. Сонда ол: Менiң шеңберiме тиiспе, менiң шеңберiмдi қозғама, - деп жауап берген екен.

МЕРКУРИЙ - рим мифологиясы бойынша қызыл сөздiн, сауданың құдайы, құдайдың елшiсi.
Ауыспалы мағынада: хабар, елшi деген ойды білдіру үшін қолданылады.

МЕФИСТОФЕЛЬ – Гетенiң Фауст (1808) трагедиясындағы тамұқтың қатыгездiкке дем беретiн, жаңаны жоққа шығарытын рухы.
Сөзiнде кекесiндiк, қатыгездiк сезiлетiн адамды осылай атаймыз.

МЕЦЕНАТ - бай рим патрицийi Гай Цильний Меценат (б.э.д. 74-8) өз өмiрiнде суретшiлер мен ақындарға табынған. Ол туралы кейiнiрек Гораций, Вергилий, Проперций сынды ақындар да өз жырларында жазды.
Меценат деп өнер мен ғылымды сүйiп, оған нақты қаржылай тегiн көмек көрсеткен адамды айтамыз.

МИЛИЦИЯМ МЕНIҢ - ҚОРҒАП ТҰР МЕНI - В.В.Маяковскийдiң Жақсы поэмасынан алынған цитата. Онда:
Менiң Моссоветiмде,
Револьверi сарғыш.
Күн-күрең реңi,
Милициям менiң
Қорғап тұр менi - деп жазған (В.В.Маяковский, Таңдамалы, Алматы, 1983 жыл, 267-бет).

МИЛЬТИАДТЫҢ ДАҢҚЫ МАҒАН ҰЙҚЫ БЕРЕР ЕМЕС – бұл сөз афинылық мемлекеттік қайраткер және қолбасшы Фемистоколге (б.э.д. 527-460 жылдар) тиісті. Ол Мильтиадтың қол астында атақты Марафон шайқасына қатысып, парсы патшасы Дарийді Мильтиадтың ойсырата жеңгенін көзбен көрді. Оның атаққұмарлығын оятқан осы соғыстан кейін Мильтиадтың даңқы маған ұйқы бере емес деп көп айтатын болған.

МОГИКАННЫҢ СОҢҒЫ ТҰЯҒЫ – жоғалып бара жатқан қоғамдық топтың, ұрпақтың соңғы өкiлi дегендi бiлдiру үшiн қолданылатын бейнелi сөз.
Шығу тарихы - Ф.Купердiң (1789-1851) Могиканның соңғы тұяғы (1826) атты романы жарыққа шығуына байланысты қалыптасқан.

МОНТЕККИ МЕН КАПУЛЕТТИ – Шекспирдiң Ромео мен Джульетте(1597) драмасының бiр-бiрiне жау кейiпкерлерi.
Жауласқан адамдар туралы айтқанда осы бейнелi сөздi қолданамыз.

МОРФЕЙ - грек мифологиясы бойынша ұйқы құдайы, Гипностың ұлы, қанатты түс көру құдайы. Ауыспалы мағынада: ұйқы деген ұғымды бередi.

МҰҚИЯТТЫЛЫҚ (ДӘЛДIК) – КОРОЛЬДIҢ КӨРЕГЕНДIЛIГI - француз королi ХVІІІ Людовик айтқан сөз.

МЫНА ПИРАМИДАЛАР ТҰҒЫРЫНАН СIЗДЕРГЕ 40 ҒАСЫР ҚАРАП ТҰР - 1798 жылы 21 шiлдеде египет пирамидалары түбiндегi шайқас алдында генерал Н.Бонапарт солдаттарға арнау-жiгерлендiру сөзiн осылай бастаған екен.

МЫҢ БIР ТҮН ЕРТЕГIСIНДЕЙ – ...әңгiменi адам елiгетiндей немесе зерiгетiндей шұбалаңқы айтқанды халықтың Мың бiр түн ертегiсiндей дейтiнi бар (Н.Төреқұлов, Қанатты сөздер).
Ғажайып, Мың бiр түннiң аңызындай,
Түрленген тың жерiмнiң келешегi.
(Ж.Сыздықов, Таңдамалы,1961,278-бет).

МIНЕ, РОДОС, ОСЫ ЖЕРДЕН СЕКIР – Эзоптың мысалдарынан алынған қанатты сөз.
Бiрде бiр адам Родос алыбының үстiнен секiргенiн және оны көрген куәларының бар екенiн мақтан еттi. Шыдамаған бiр кiсi: Дос, айтқаның рас болса, саған куәлердiң қажетi жоқ, мiне-Родос, қайта секiр, - деді.
Сөзбен емес, iспен дәлелде деген ойды бiлдiру үшiн қолданылады.

МЮНХГАУЗЕН – соғыс және аңшылық кезiнде қиял ғажайып саяхат пен мүмкiн емес бастан кешу оқиғаларын өткiзген адам туралы әңгiменiң кейiпкерi.
Оның есiмiмен мақтаншақ, су жұқпас, өтiрiкшi адамды теңестiремiз.

Н

НАҒЫЗ АДАМ ТУРАЛЫ АҢЫЗ - 1946 жылы жазылған Б.Полевойдың романының ағы. Роман ұшқыш А.П.Маресьевтiң Ұлы Отан соғысы кезiнде жасаған ерлiгiне арналады. Ол кезектi бiр ұшу сапары кезiнде, самолетiне оқ тиiп, өзi жаралы болады. 18 күн бойы нәр татпай, аяздан үсiп кеткен аяқтарын кесiп тастауға мәжбүр болады. Әйтсе де ол протез аяғымен жүрудi, билеудi, жүгiрудi, ақыр сонында ұшаққа отыруды да меңгередi.
Адамдардың мақтанышына айналған белгiлi бiр адам туралы айтқанда қолданылатын бейнелi сөз.

НАДАНДЫҚ - КЕШIРIЛМЕЙТIН АУЫРТПАЛЫҚ - б.э.д.VI ғасырдың оратасында өмiр сүрген философ Фалестi гректер осы айтқан қанатты сөзi үшiн ғана данышпан қатарына жатқызған.

НАЙЗАНЫҢ ҰШЫМЕН, БІЛЕКТІҢ КҮШІМЕН – күш пен рухтың аясында намысты қолдан бермеу деген мағынада қолданылатын бейнелі сөз.
Ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен болуды, жұрт болуды ойлаңдар.

НАПАЛЕОН КОДЕКСІ – Напалеон I-нің қатысумыен жасалған француздық буржуазиялық азаматтық кодекс. Ол 1804 жылы 21 наурызда бекітіліп, Азаматтық кодекс деп аталды. Ал 1807 жылы Напалеон кодексі болып өзгертілді. 1816 жылы қайта өзгертіліп, ал 1852 жылдан бастап осы аты тұрақты қалыптасты.
Тарихта бұл кодекс ұзақ жылдар бойы қолданыста болғандығымен ерекшеленеді.

НАРЦИСС - грек мифологисяы бойынша өзен құдайы Кефистiң сұлу ұлы. Адам баласын жақсы көрмейтiн ол бiрде өзеннен су iшерде өз бейнесiн су бетiнен көрiп қалады, өзiне өзi ғашық болып қалады, ақыр соңында күйзелiстен қайтыс болады да, оның денесi гүлге айналады.
Өзiн өзi жақсы көретiн адамды айтқанда оның есiмiн қолданамыз.

НЕКТАР - грек мифологиясы бойынша құдайларды мәңгi өлмейтiн еткен тағам.
Ауыспалы мағынада - ерекше дәмдi тағам, сусын.

НЕМЕЗИДА - грек мифологиясы бойынша қылмыс атаулыны айыптаған әдiлдiк пен әдiл жазаның құдайы.
Бұл есiм - әдiл жаза туралы айтқанда қолданылады.

НЕРВТЕР СОҒЫСЫ - герман фельдмаршалы Гинденбург бiрiншi дүние жүзiлiк соғысты осылай атаған.

НЕ ҮМІТ, НЕ ҚАЙЫР – біреуден көмек күту негізсіз деген ойды білдіретін қанатты сөз.
Үйсін, Дулат, қырғыз, қарақалпақ, өз басыфна Орта жүз бен Кіші жүздің ауыр жағдай ы түссе ғана атқа қонады. Ал оның бержағыфнда олардан не үміт, не қайыр! (І.Есенберлин, Қахар).

НЕ IСТЕУ КЕРЕК? - Н.Г.Чернышевский мен В.И.Лениннiң осы аттас шығармаларының аты.
Чернышевскийдiң бұл кiтабы орыс әдебиетiндегi жаңа жанр – адамның қоғамдағы өмiрiн көрсететiн философиялық бағытта жазылған. Ол Не iстеу керек? деген сұраққа Рахметовтың өшпес бейнесi арқылы жауап бердi.

НҰҚ ПАЙҒАМБАР КЕМЕСІНДЕЙ – қатер ортасында қалу деген мағына беретін бейнелі сөз.
Адам баласының келешегі тұйыққа тіреліп, топан су ортасында Нұқ пайғамбардың кемесіндей бір талшық іздеп тұра ма? (Ә.Нұрпейісов).

О

ОБЛОМОВШЫЛДЫҚ – 1869 жылы жазылған Иван Алдександрович Гончаревтің (1812-1891) Обломов атты романының кейіпкеріне қатысты сөз.
Ол – помещик, мерекелі және тойлы уақыт өткізуге құмар адам болды.
Жалқау адамды айтқанда осы есімді қолданамыз.

ОҚ-ДӘРIНI ҚҰРҒАҚ САҚТАНДАР (Держать порох сухим) - ХVІІІ ғасырдағы ағылшын буржуазиялық революциясының көсемi Оливер Кромвельдiң сөзi. Ол өте қатал адам болса да, ұшқыр ойлылығымен және сөз тапқырлығымен көзге түстi.
1650 жылы онын әскерлерi король армиясына соққы беру үшiн өзеннен өтер алдында жауынгерлер алдында сөз сөйлеп, сөзiнiң соңын: Оқ-дәрiнi құрғақ сақтаңдар деп аяқтады, яғни күреске әркез дайын болу қажет екенiн айтты.

ОҚ-ДӘРIСI БАР БӨШКЕГЕ ЖӘЙ ТҮСТI - 1517 жылғы Мартин Лютердiң индульгенцияларынан кейiн елдiң қобалжығандығын Ф.Энгельстiң бейнелiп айтқаны.

О ЗАМАНДА, БҰ ЗАМАН – белгілі бір ойға бұрын да, бүгін де оң көзғарас болған емес деген ойды білдіреді.
О заманда, бұ заман жүгініске келген тең қарсы биді қанды мойын айыпкер етіп тергеуге алғанын көрген бар ма? (М.Әуезов, Абай трагедиясы).

О, ҚАСИЕТТI ҚАРАПАЙЫМДЫЛЫҚ (O, sancta sumlicitas) - чех ұлт-азаттық қозғалысының батыры Ян Густi отқа өртеп жатқанда бiр кемпiр келiп, алауға отты бәсендететiн бiр зат лақтырған кезде айтылған сөз.

ОҚ ТИМЕЙДI, ПЫШАҚ ДАРИДЫ - ұлы орыс қолбасшысы А.В.Суворовтың кiтабынан алынған бейнелi сөз. Яғни, атқан оқ далаға кетуi мүмкiн, ал мылтықтың пышағымен қарсы алдыңдағы бiрнеше адамды өлтiруге болатындығы меңзелген.

ОҚЫ, ОҚЫ ЖӘНЕ ОҚЫ - В.И.Лениннiң 1923 жылы жазылған Аз болса да, жақсы болсын деген мақаласынан алынған қанатты сөз.
Өзiмiздiң мемлекеттiк аппаратымызды жаңарту үшiн бiз қалайда өз алдымызға: бiрiншiден - оқу керек, екiншiден - оқу керек және үшiншiден - оқу керек деген мiндет қоюымыз керек, содан соң ғылымның бiзге түкке тұрғысыз нәрсе болып немесе сәнге айналған желсөз болып қалмауын, ғылымның шынымен қан мен тәнге сiнуiн тұрмыстың құрамдас бiр элементiне толық және шыңдап айналуын тексерiп отыруымыз керек (45 том, 431-бет).

ОРТА ҒАСЫРЛАР - Қайта өрлеу дәуiрiнiң гуманистерi тарихтың ежелгi дүние мен Қайта өрлеу дәуiрiне дейiнгi кезеңдi қараңғылық пен надандық уақыты деп жариялап, орта ғасырлар деп атады.

ОРЫСТЫ СӘЛ ШҰҚЫП КӨРСЕҢIЗ, ТАТАРДЫ КӨРЕСIЗ - Н.Бонапарт айтқан сөз.

ОСЫ ЖЕРДЕ ТҰРМЫН, ОСЫ ЖЕРДЕ ҚАЛАМЫН - француз генералы Мак-Магон 1855 жылы 8 қырқйекте Малахов қорғанына жақын тұрды, алайда өз басшыларынан ол жерде қалу қауiптi екенiн, өйткенi орыстар оны жаруға ниеттенгенiн жеткiзген.
Сол сәтте Мак-Магонның қайтарған жауабы осы болды. Бұл бейнелi сөз бiр нәрсеге өз құқын нақтылағысы келгенде, айтқанынан қайтпайтынын бiлдiрген ретте айтылады.

ОТАН-АНА ШАҚЫРАДЫ - 1941 жылы Ұлы Отан согысы кезінде салынған И.М.Тоидзенiң үгiттеу плакатының аты. Бұл плакат қаншама адамға жігер берді.

ОТАННЫҢ ОТАҒАСЫ - Цицерон Катилинаның ұйымдастырған қастандығын жойған соң, рим сенатының оған берген құрметтi атағы. Бұл атақты кейiн император Август та алды.
Ал Ресейде I Петрге Швецияны жеңген соң, Ништад бiтiмiнен кейiн берiлдi.

ОТАНДЫ ҚОРҒАУ ДЕГЕН МАМАНДЫҚ БАР (Есть такая профессия – родину защищать) – 1971 жылы түсірілген Офицерлер атты фильмінен айлынған бейнелі сөз.

ОТЫЗ ТІСТЕН ШЫҚҚАН СӨЗ, ОТЫЗ РУЛЫ ЕЛГЕ ЖАЙЫЛАДЫ – қазақ мәтелі.

ОТЫРАР АПАТЫ – Шыңғысханның батысқа жасаған жойқын жорығы тарихта осы атпен белгілі болған оқиғадан басталды (Қазақтың көне тарихы, Алматы, Жалын, 1993).

ОТЕЛЛО – Шекспирдiң осы аттас трагедиясының кейiпкерi. Ол жалған сөзге ерiп әйелiн өлтiрiп, ашу үстiнде өзiне де қол салады.
Оның есiмi қызғаншақ адам туралы айтқанда қолданылады.

ОТҚА МАЙ ҚҰЯ ТҮСУ - араңдату деген мағынаны бiлдiретiн рим ақыны Горацийдiң (б.э.д.65-8 жылдар) сатирасынан алынған сөз.

ОЯН, ҚАЗАҚ – патшаның отарлау саясаты, халықтың өнер-бiлiмнен мақұрым қалуы, тұрмыс күйiнiң күйзелiсi, басқа да неше түрлi қасiрет атаулы М.Дулатовтың мына өлең жолдарына сыйған:
Көзiңдi аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткiзбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кеттi, дiн нашарлап, хал харам боп,
Қазағым, ендi жату жарамасты.

Ө

ӨЗГЕНIҢ МОНАСТЫРЫНА ӨЗ ЖАРҒЫНМЕН КIРМЕ - өз үйiңнен басқа жерде сол үйдiң, жердiң дәстүрiн, салтын мойында деген мағынада қолданылатын бейнелi сөз.
VІ ғасырда Русьте алғаш монастрлер пайда болды. Олардың әрқайсысының өз Жарғысы болды. Монастрға кiрген адам сол Жарғыны мойындауға тиiстi еді.

ӨЗ ҚАЖЕТIМНIҢ БӘРIН ӨЗIММЕН АЛЫП ЖҮРМIН - парсы патшасы Кир Иона мемлекетiндегi Приену қаласын басып алған кезде, оның тұрғындары өз дүние мүлiктерiнiң ең бағалыларын өздерiмен ала кетiп, қаланы тастап шыққан. Тек қана бiр-ақ адам бос кеткен. Ол жетi данышпанның бiрi Биант болатын. Жерлестерi: Сен неге бос келесiң?, - дегенде. Өз қажетiмнiң бәрiн өзiммен алып жүрмiн, - деп жауап берген.

ӨЗI СОЛАЙ ДЕГЕН – Пифагордың шәкiрттерi белгiлi бiр мәселердi талқылау кезiнде, оны тиянақтылықпен түсiндiру орнына ұстазымыздың өзi солай деген деп қайыратын болған.

ӨЗIМIЗДЕН КЕЙIН ТОПАН-СУ ҚАПТАСА ДА МЕЙЛI - Франция королi ХV Людовиктiң сөзi. Оның басшылық құрған кезiнде король де, оның маңындағылар да уақыттарын аңшылық және ойын-сауықпен өткiздi. Елдiң жағдайы күйредi. Өмiрлерiне мастанған олар үшiн абсолюттiк монархияны жойған революция сол топан су болды.

ӨЗIНДI ӨЗIҢ ТАНИ БIЛ - данышпан Хилонның бұл сөзi Дельфа қаласындағы Аполлон храмының маңдайшасына жазылып қойылған.

ӨЗIНЕ ЛАЙЫҚ ПАТШАЛЫҚ IЗДЕМЕСЕҢ, МАКЕДОНИЯ САҒАН ТАРЛЫҚ ЕТЕР - А.Македонский патша кiшкентайынан мақтан сүйгiш, аса тәкәппар жан болды.
Оның әкесi ІІ Филипп Бұқабас деген атты сатып алуға келгенде, ат маңына ешкiмдi жолатпапты. Әйтседе Александр оны тiзгiндеп, көпшiлiктi тәнтi етiптi. Ал патша болса, көзiне жас алып, ұлын құшақтап, бетiнен сүйдi де: Құлыным, өзiне лайық патшалық iздемесең, Македония саған тарлық етер, - дептi.

ӨЛІ АРА – адамдардың өміріне белгілі бір қиындық ала келетін кезең. Айдың соңы деген ойды білдіру үшін қолданылады.
Тамыздың өларасы болып қалған (О.Бөкеев, Қамшыгер).

ӨЛI ӘРIП - iстiң мәнiне, рухына, мағынасы және мәніне қарсы деген ұғымды бiлдiретiн бейнелi сөз.

ӨЛІ ЖАНДАР – Н.В.Гогольдің осы аттас шығармасы. Бір жердің есебінде бар, бірақ нақты ол жерге қатысы жоқ дегенді білдіреді.

ӨЛДIҢ МАМАЙ - ҚОР БОЛДЫҢ - елге кадiрлi, қамқор адам арадан кеткенде екiнiң бiрi айтатын бейнелi сөз.
Мамай ертедегi ноғайлы жұртының батыры болған.

ӨЛІМДІ КҮТУМЕН ЗАР БОЛҒАНША, БІРДЕН ӨЛГЕН АРТЫҚ - рим императоры Юлий Цезарьдің (б.э.д. 100-44 жылдар) сөзі. Оны рим сенаты мәңгілік диктатор қылып сайлағаннан кейін бір жылдан кейін Брут пен Кассий басшылық жасаған қастандық жасаушылар тобы императорды өлтіреді.
Ауыспалы мағынада шешіліп қойылған мәселені созбай шешу қажеттігі болған кезде айтылады.

ӨЛМЕК ПЕ, ҚАЛМАҚ ПА - ЕНДIГI САУАЛ ЕКI ҰДАЙ (Быть или не быть, вот в чем вопрос) – жаңа қадам алдында тез шешiм қабылдау қажет болған ретте айтылатын У.Шекспирдiң қаламынан туған бейнелi сөз.
Өлмек пе, қалмақ па –
ендiгi сауал екi ұдай
Өмiр, өлiм-арпалыс.
Татар дәтiм
Таусылды деп бас ием бе тағдырға,
Әлде мынау қасiреттiң селiмен
Жан шыққанша жалғасып, бұлардың
Бiтiрсем бе iстерiн?
Өлмек -
Ұмыт болмақ.
(У.Шекспир, Таңдамалы, 1 том, 332 бет, Алматы,1981 жыл).

ӨЛIЛЕР ТУРАЛЫ АЙТПАУ КЕРЕК, АЙТСАҚ ТЕК ЖАҚСЫЛЫҚТЫ АЙТУ КЕРЕК - Диоген Лаэртскийдiң айтқан сөзi.

ӨЛIСПЕЙ – БЕРIСПЕУ - орыс колбасшысы М.И.Кутузовтың 1812 жылдың 20 қырқүйегiнде Мәскеудi тастап шығып, Тарутино селосына келiп, Нары өзенiнiң жағасында солдаттар алдында сөз сөйледi: Ендi шегiнерге жер жоқ. өлiспей - берiспеу қажет.

ӨМIР АҒАШЫ – Алдынғы Азияда құрма пальмаларын осылай атады. Өйткенi одан үн тартып, тәттi тағамдар әзiрледi, сүйегiн металл қорытуға отын ретiнде пайдаланды, қабығының талшықтарынан арқан естi.

ӨМІР ҚЫРЫҚ ЖАСТАН КЕЙІН БАСТАЛАДЫ – Уолтер Питкиннің (1878-1953) 1932 жылы жарық көрген кітабының аты.

ӨМIРДЕ ЕРЛIККЕ ӘРҚАШАН ОРЫН БАР - М.Горькийдiң Изергил кемпiр атты шығармасының кейiпкерi Изергилдiң Дашо ерлiгi туралы айтқан сөзi.

ӨМIРЛIК КЕҢIСТIК - немiс-фашист империалистiк саясатының герман халкына өмiрлiк кеңiстiк әперу деген ұранын Гитлер өзiнiң басқа территорияларды басып алғандығын ақтау үшiн пайдаланды.

ӨМIР ДЕГЕНIМIЗ – КҮРЕС - негiзiнен антикалық авторларда кездескен қанатты сөз.

ӨМIР ЖОЛЫ - Ұлы Отан соғысы кезiнде Ленинград қаласы 900 күн мен түн блокадада қалды. Қала халқымен бiр ғана жол - Ладоға көлi арқылы байланыс жасалды. Оны ленинградтықтар өмiр жолы деп атады.

ӨМIР ҮЙI - ежелгi египеттiктер медицина мектебiн осылай атаған.

ӨТКЕНДI ҰМЫТПА, ОЛ - БОЛАШАҚТЫҢ ҰСТАЗЫ - қытай мәтелi. Қытайлықтар өз елiнiң тарихын бiлуге құмартты, сондықтан олар өз заманының тарихшыларының шығармаларын қайта көшiрiп, ұрпақтарға қалдырып отырды.

П

ПАНАМА - лауазымды адамдарды парамен сатып алуға байланысты iрi алаяқтық әрекетті бiлдiретiн бейнелi сөз. Панама деген термин Панама каналын қазу жөнiндегi француз компаниясының 1889 жылы күйреуiне байланысты және осы күйреу арқылы бiрқатар саяси қайраткерлер мен газеттердiң сатылғандығын әшкерелеу шатағымен байланысты туды.
Бұл қанатты сөз пара алушылық туралы айтқан кезде қолданылады.

ПАРИЖ КЛУБЫ – 1962 жылы Парижде Халықаралық валюта қоры мен қарыз, несие туралы Бас келісім орнатқан Топтар-10 (Бельгия, Ұлыбритания, Италия, Нидерланды, АҚШ, Германия, Франция, Швеция және Швейцария) айналасына шоғырланған қарыз-беруші мемлекеттердің бейресми бірлестігі. Қазір құрамында 19 мемлекет бар.

ПАРНАСҚА АПАРАТЫН БАСПАЛДАҚ - Парнас Аполлон мен Муздың жүрген жерi, яғни өнер сүйер адамның шығатын жолы деген мағынада қолданылады.

ПАРТИЯ ҚАЙДА БОЛСА – ЖЕҢIС СОНДА – Кеңес Одағы коммунистiк партиясына деген ерекше iлтипатттан пайда болған сөз.
Бұл Б.Байқадамов пен Е.Брусиловскийдiң Бейбiтшiлiк туы берiк қолда деген әнiнен алынған:
Барлық халық, бақыт үшiн,
Тартқан алға, алға.
Бiздiң ту - Совет туы, берiк қолда,
Партия қайда болса,
Партия қайда болса –
Жеңiс сонда, Жеңiс сонда, Жеңiс сонда.

ПАТРИОТТАР ОЙЫНЫ – американ жазушысы Том Клэнсидің (1947 жылы туған) халықаралық терроризммен күрес туралы детективтік романының аты.

ПЕТРБОР - Петербург қаласын қазақтар осы ғасырдың басында өздерiнiң астанасына ұқсатып (Орынбор) Петрбор деп атаған.
Мысалы, Бекет өлеңiн алсаң мұның iшiнде аталатын Орынбор, Петрбор деген қаласы бар.
(М.Әуезов, Әдебиет тарихы, 147 бет, Алматы, 1991 жыл).

ПИРРДIҢ ЖЕҢIСI – бұл қанатты сөз Эллиндiк дәуiрдiң талантты қолбасшысы Пиррдiң есiмiмен тығыз байланысты.
Рим әскерлерi мен Пирр әскерлерi арасындағы шайқас кезiнде ол 15 мың адамынан айрылсада да, жеңiске жеттi. Ендi осындай бiр жеңiс болса, мен әскерiмнен түгел айрыламын, -дедi Пирр.
Пирр жеңiсi деген қанатты сөз құрбандықты көп талап ететiн күманды жеңiс туралы айтқан кезде қолданылады.

ПЛАТОНДЫҚ МАХАББАТ - сезiмге емес, тек қана жан, рухани ойға негiзделген махаббат. Ол Платонның атымен (шамамен 427-347 жылдар) байланысты.
Бұл сөздi алғаш рет Павзаний өзiнiң Пир деген диалогында үлгiлi махаббат ретiнде мысалға келтiрдi.

ПЛАТОН МЕНIҢ ДОСЫМ, БIРАҚ ШЫНДЫҚ ОДАН ДА ҚЫМБАТ – Аристотельдiң аузынан шыққан қанатты сөз. Шындықтың достықтан да қымбат екенiн бiлдiру үшiн қолданылатын бейнелi сөз.

ПОНТИЙДАН ПИЛАТҚА ЖОЛДАУ – сұрақ қойған адамның сұрағына жауап қатпай, басқаға жолдау деген мағына беретін бейнелі сөз. Шын мәнінде Понтий Пилат бір ғана адамның аты-жөні болатын.

ПЛЕБЕЙ - қала кедейлерiнiң қалын тобын орта ғасырларда осылай атаған. Жанама мағынасында - халықтан шыққан адам деген ұғымды бiлдiредi.

ПРАЙД ТАЗАЛАУЫ - 1646 жылы Англияда Азамат соғысы аяқталған соң, парламент армияны тарату жөнiнде шешiм қабылдады. Оны сезiп қалған полковник Прайд 1648 жылы парламенттi қоршап алып, онын мәжiлiсiне депутаттарды жiбермей қойды. Беделден айрылған депутаттар парламенттен қуылды. Осы әрекет тарихта прайд тазалауы деген атпен белгiлi болды.

ПУАНКАРЕ-СОҒЫС - 1913 жылы Р.Пуанкаре АҚШ президентi болып сайланды. Ол Германияға қарсы қарымта қайтару соғысын уағыздағаны үшiн пуанкаре-соғыс деген атақ алды.

ПЫСЫҚТАУ, ҚАЙТАЛАУ - БIЛIМ НЕГIЗI (Repetito est mater studiorum) - латын мәтелi.

Р

РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ АЛГЕБРАСЫ - А.И.Герцен Гегельдiң философиясына анықтама бергенде, оны революцияның алгебрасы деп бағалаған.

РЕВОЛЮЦИЯЛАР – ТАРИХТЫҢ ЛОКОМОТИВТЕРI - К.Маркстiң 1849 жылғы 13 шiлденiң салдары деген мақаласында: ...Ал шаруалар табының сайлау құқын пайдаланған кезде алған тәжiрибенiң тiлi, революцияның екпiндеп дамуында шаруаның үстiне бiрiнен соң бiрi құйылған түңiлушiлiктер тiлi бәрiнен де гөрi түсiнiктi сөйледi. Революциялар - тарихтың локомотивтерi. (К.Маркс, Ф.Энгельс, Шығармалары, Т.1, 282-бет, Алматы,1976).

РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ ТЕРРОР - Париж Коммунасы өзi құрылған күннен бастап iшкi жаулармен күресуiне тура келдi. Сол жағдайдың ерекшелiгiне байланысты және жаулардың әрекеттерiне жауап ретiнде орынды әрi қажеттi деп табылған революциялық террор iске асырылды. Тарих бұдан басқа ақ террор мен қызыл террорларды да бiледi.

РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ ДАУЫЛПАЗЫ - М.Горькийдiң Дауылпаз туралы жыр атты шығармасы жарыққа шыққан соң пайда болған бейнелi сөз. Дауылпаз - iрi теңiз құсы. Ол ауа-райы жайсыз күндерi, қатты желге қарсы ұшуды аңсайды. Құстың осы қасиетi М.Горькийдiң шығармасына арқау болған. Шығарма жарық көрген соң, дауылпазды революция символы ретiнде қабылдай бастады, ал М.Горькийдi революция дауылпазы деп атады.
Бұл қанатты сөз газет беттерiнде, публицистикада алдыңғы қатарлы революциялық идеялар үшiн күресушi адамды бейнелеу үшiн қолданылады.

РЕЛЬССIЗ ТРАМВАЙ - 1933 жылы Мәскеу қаласында тролейбустар пайда болды, оны халық осылай атады.

РЕСЕЙ ҰЛАН - БАЙТАҚ, БIРАҚ ШЕГIНЕРГЕ ЖЕР ЖОҚ - АРТЫМЫЗДА МӘСКЕУ - 1941 жылдын 16 қарашасы күнi Волоколам тас жолы бағытында таң сәрiде ауыр шайқас басталды. Клочков бастаған рота ұрыста немiстiң 18 танкiсiн қиратты. Бiрақ күш тең емес едi. Тағы да жау танкiлерi қаптап келе жатты. Сол сәтте ротаның саяси жетекшiсi В.Г.Клочков жауынгерлердi жiгерлендiру үшiн осы сөздi айтты.

РЕСЕЙ ҮШIН ОРЫС ТАРИХЫН АШТЫ - Н.М.Карамзиннiң(1766-1826) Ресей мемлекетiнiң тарихы атты кiтабын жарыққа шығарған кезде, ол туралы А.С.Пушкин осылай деген болатын.

РИМДЕ ЕКІНШІ БОЛҒАННАН, АУЫЛДА БІРІНШІ БОЛҒАНЫМ АРТЫҚ – рим императоры Юлий Цезарь (б.э.д. 100-44 жылдар) Альпі тауынан асқан кезде жағдайы нашар бір ауылға тап болады. Жолдастары оған атақты адамдар осындай жерге бола даңқ қуып, бір-бірімен жарысып бас араздығына келіп жатады, - дейді. Сол кезде Цезарь бар ынтасымен Маған келетін болсақ, Римде екінші болғаннан осы жерде бірінші болғанды қалар едім деп жауап береді.
Ауыспалы мағынада белгілі бір адамның өмірлік мұраты туралы сөз болғанда немесе өз табыстарына амалсыздықтан риза болған, өзін-өзі жұбатқан адам туралы айтқанда қолданылады.

РОБИН ГУД – басқыншыларға қарсы күресте кедейлер мен халықты қорғаған халық батыры. Оль туралы В.Шекспирдің, В.Скоттың шығармаларында кездеседі.
Ауыспалы мағынада байларды тонап, олардан алынған заттарды кедейлерге үлестіріп беруші деген мағынада қолдданылады.

РОДОС МІНЕ, ОСЫ ЖЕРДЕН СЕКІР – Эзоптың Мақтаншақ атты шығармасынан алынған бейнелі сөз. Родостың үстінен секіре аламын деп мақтанғаннан гөрі, одан секіріп көрсету қажет.

РУХ АРИСТОКРАТИЯСЫ - өзiнiң мәдени дамуы жағынан өзiн басқалардан жоғары қоятын адам туралы айтқанда қолданылатын бейнелi сөз.
Авторы - немiс жазушысы Г.Стеффенс (1773-1845).

С

САБАН ТОЙ – егінді орып, бастырып болғаннан кейін өткізілетін мереке.
Әдеті Дағыстанның болған салты,
Жылында – егістен соң барлық халқы,
Жиналып бір тамаша өткізеді,
Сабан той аталатын мұның аты (И.Байзақов).

САН-СУСИДЕН ШЫҚҚАН ФИЛОСОФ – Пруссияның 1740 жылдан королi 11 Фридрих(1712-1786) Сан-Суси замогын жақсы көргендiктен, оған көп келетiн. Кейiн оның Сан-Сусиден шыққан философтың шығармасы атты жинағы жарық көрдi.

САПАРЫҢ ОҢ БОЛСЫН, АУЫЗ СУЫҢ МОЛ БОЛСЫН - Ежелгi Грецияда достарын жолға шығарып саларда сапарын оң болсын, ауыз суың мол болсын деп тiлек айтады екен.
Өйткенi онда жылдың қыстан басқа мезгiлiнде бұлтсыз аспанда күн нұрын шашып тұрғандықтан, өзендерi кеуiп қалатын болған.

САРЫ БАСПАСӨЗ (Желтая пресса) – АҚШ-та қалыптасқан сапасы төмен, өтiрiк, арзан да түкке тұрмайтын оқиғаларды жазатын баспасөз деген ұғым.
Шығу тарихы: 1895 жылы американ суретшi-графигi Ричард Оутколт Нью-Йорктегi Те Уорльд газетiнiң бетiнде әзiл-шыны аралас әңгiме-суреттер басты. Осы суреттердiң басты кейiпкерi сары көйлек киген бала болатын.
Бiршама уақыттан соң, осындай суреттi Нью-Йорк журналы да баса бастады. Кейiн осы екi газет арасында сары көйлек киген балаға тартыс болды.
Осы қақтығыс туралы 1896 жылы Э.Уордмен мақала жазды да, екi газеттi де жалпы атпен - сары баспасөз деп атады.

САЯСИ ОЙ-АҒЫМЫ РЕТIНДЕ ЖӘНЕ САЯСИ ПАРТИЯ РЕТIНДЕ БОЛЬШЕВИЗМ 1903 ЖЫЛДАН ӨМIР СҮРIП КЕЛЕДI - В.И.Лениннiң Коммунизмдегi солшылдыктың балалық ауруы атты шығармасынан алынған бейнелi сөз.

СЕМИРАМИДА БАҒЫ - Бабыл қаласында Ассирия патшасы Семирамида әлемнiн жетi кереметiнiң бiрiнен саналатын - аспалы бақ салдырды.
Ауыспалы мағынада: ерекше бiр ғажайып деген мағынада қолданылады.

СЕМСЕРЛЕРIМIЗ БЕЛБЕУДЕ АСУЛЫ ЖҮРЕДI - 1520-1566 жылдары Осман империясын құдiреттi І Сүлеймен сұлтан басқарды. Оның басып алған аумақтарында үлкен империя құрылды. Соғыс түрiк феодалдарының баюының көзi болды. Сондықтан да ол: Күндiз-түнi бiрдей бiздiң атымыз ерттеулi тұрады, семсерлерiмiз белбеуде асулы жүредi, - дедi.

СЕМСЕРДЕН СОҚА СОҒЫП, БЕЙБIТ ӨМIРДI БАСТАУ (Перековать мечи на орала) - Библиядан алынған қанатты сөз. Мағынасы: жаугершiлiк пен соғыстан шаршаған халықты, бейбiт өмiрге оралту үшiн айтылатын, яғни семсердi еңбек құралына айналдырайық дегендi бiлдiретiн сөз.
1957 жылы Е.Вучетичтiң Нью-Иорк қаласындағы БҰҰ-ның штаб-пәтерiнiң алдында орналасқан Бостандық ескерткiшi осындай символды меңзейдi.

СЕНБІ АДАМДАР ҮШІН, АДАМДАР СЕНБІ ҮШІН ЕМЕС – Иисустың сөзі. Еврей халқының ескі заңы бойынша сенбі күні адамдар жұмыс істемеуі тиіс болатын.
Адамның игілігіне қарсы заңдарды орындамауға болады деген ойды білдіру үшін қолданылады.

СЕН ӨЗ ЕРКIҢМЕН ЖАЗЫЛДЫҢ БА? - 1918 жылы суретшi С.Мордың осы плакаты жарық көрдi. Автор Кеңес өкiметiнiң адамдарының қол жеткен табыстарын қорғау үшiн жауға қарсы күреске аттануға шақырды.

СЕН ТОСТАҒАНДЫ ОСЫЛАЙ IСТЕГЕНСIҢ - Франктер әдеттегiдей соғыстан түскен олжаны бөлiсiп жатқан кезде, король Хлодвиг аса қымбат бағалы тостағанды өз үлесiне берудi сұрады. Сол кезде бiр батыл жауынгер топтан шығып, тостағанды шауып қақ бөлдi де: Сен тек жеребе бойынша тиген нәрседен басқа ешнәрсе ала алмайсың, - дедi. Король iштен тынды, әйтсе де кек алуды ойлады.
Бiрнеше айлардан кейiн батыл жауынгердiң қаруының күтiмi нашар деп кiнә тағып, айбалтамен оның басын қақ айырып, осы сөздi айтып, айқайлап жiбердi.

СЕНIҢ СӨЗДЕРIҢНЕН МАЙДЫҢ ИСI АҢҚЫП ТҰРАДЫ - данышпан Демосфен туралы айтылған сөз. Өйткенi ол, сөйлейтiн сөзiн күнi бұрын жазып алып, жаттап алатын; шамның жарығымен түнi бойы дайындалатын, әрбiр сөзiн мұқият ойлап пiшетiн. Сондықтан оны дұшпандары шабыты мен табиғи қабiлетi жоқ деп кiналайтын да, осы сөздi айтып келеке қылатын.

СИЗИФТIҢ ЕҢБЕГIНДЕЙ (Сизифтiң тасы) – ауыр да бiтпейтiн, зейнетi жоқ жұмыс деген мағынада қолданылатын қанатты сөз. Грек мифологиясынан алынған.
Сизиф патшаны құдайларға тiл тигiзгенi үшiн Зевс құдай мәңгi азапқа салуға бұйырды. Сөйтiп ол үлкен тасты тауға сүйреп шығуға тиiс болды. Әрине, ол тасты қайта-қайта төменге құлатып алатын.
Бұл сөз алғаш рет рим ақыны Прокерцийдiң шығармаларында колданылды.

СОҒЫС АТАУЛЫНЫ БӘРI САЯСАТТЫҢ ТЕК ӨЗГЕ ҚҰРАЛДАРЫМЕН ЖҮРГIЗIЛЕТIН ЖАЛҒАСЫ - прусс әскери теоретигi Карл Клаузевицтiң (1780-1831) Соғыс туралы атты шығармасынан алынған қанатты сөз.

СОҒЫС БІТКЕН КҮНІ КЕШКІ САҒАТ АЛТЫДА (В шесть часов вечера после войны) – чех жазушысы Я.Гашектің (1883-1923) Сайыпқыран солдат Швейктің бірінші дүние жүзілік соғыс кезіндегі басынан кешкендері (1923) романының басты кейіпкері Швейк өз достарына осылай деп арнау айтып, кабакқа шақырады.
Бітпейтін тұрған мәселеге қатысты алдын ала дәл мерзім белгілеу деген мағынада қолданылады.

СОҒЫСТЫҢ ЖАНЫ (Nezvw belli) – соғыс жүргiзу үшiн ең қажеттi нәрсе - ақшаны - осылай атаған. Данышпан қолбасшы Н.Бонапарттың Соғыста жеңу үшін үш-ақ нәрсе керек: ақша, ақша және ақша дегені де бекер емес-ау.

СОҒЫСТА ЖЕҢУ ҮШІ ҮШ-АҚ НӘРСЕ КЕРЕК – АҚША, АҚША ЖӘНЕ АҚША – Н.Бонапарттың сөзi.

СОҒЫС ДЕГЕНІМІЗ ӨТЕ КҮРДЕЛІ МӘСЕЛЕ, СОНДЫҚТАН ОНЫ ГЕНЕРАЛДАРҒА СЕНІП ТАПСЫРУҒА БОЛМАЙДЫ – Н.Бонапарттың сөзi.

СОЛДАТ-ИМПЕРАТОРЛАР - Ежелгi Римде II ғасырда өкiмет басшысы өте тұрақсыз болды. Легионерлер кiм көп ақша берудi уәде етсе, соны император қылды. Олар оны солдат-императорлар деп атады.

СОЛДАТТЫҢ АНАСЫ – РОССИЯНЫҢ АНАСЫ - даңқты қолбасшы Бауыржан Момышұлының бейнелі сөзі. Ол мұны өзіне берілгелі тұрған пәтердің басқаға тиесілі екендігін байқап, одан бас тартып, пәтерді бұрыңғы иесіне қайта бергізеді.
- Түсінікті, түсінікті, жолдас Момышұлы. Тек сіздің берген пәтерден неге бас тартып тұрғаныңыз түсініксіз.
- Ол солдаттың анасы ғой. Солдаттың анасы деген сөздің мағынасын түсінесіз бе? Солдаттың анасы – Россияның анасы. Енді ұғынықты ма сізге? (Ә.Нұршайықов, Ақиқат пен аңыз. Роман-диалог, Жазушы баспасы, 1992 жыл, 30-бет)

СОЛОМОННЫҢ СОТЫ - әдiлқазылық, тез және данышпандық шешiм қабылдау деген мағынада қолданылатын Библиядан алынған қанатты сөз.
Бiрде Соломон патшаның алдына екi әйел келiп шағым айтты. Бiрi:-Бiз бiрге тұрамыз. Бiрде мына әйел өз баласын абайсызда өлтiрiп алып, оның орнына менiң баламды алып қойды, - дедi. Ал екiншiсi оны терiске шығарды. Сонда Соломон қолына қылышты алып тұрып: Екеуiне бала керек екен. Олай болса, қақ бөлiп берейiн, - деп қылышты көтере бергенде, баланың нағыз шешесi:- Өлтiрмеңiз, соған-ақ бара қойсын, - дедi. Ал екiншi әйел болса: - Маған да болмасын, оған да болмасын, өлтiре берiңiз, - дедi.
Соломон әдiл шештi. Бала туған шешесiне қайтарылды.

СТОЛЫПИННIҢ ГАЛСТУГI - дар ағашы деген мағынада қолданылатын бейнелi сөз.
1907 жылдың 17 қарашасында министр П.А.Столыпин 1905-1907 жылдардағы революциялық қозғалысқа қатысқандарды жазалау үшiн қатаң жазалар қолдану туралы заң ережелерiнiң нұсқасы туралы баяндама жасады. Қатаң жаза - өлiм жазасы болатын.

СОҢҒЫ ҚЫТАЙЛЫҚ ЕСКЕРТУ – 1958 жылы 7 қыркүйекте Қытай Үкіметі Тайванға қатысты АҚШ Үкіметіне ескерту жасады. 1960 жылдың орта шенінде ескертулер саны 400-ге жетті. Ескерту талабының орындалмау себебі сол уақытта Қытай АҚШ-қа күш көрсетуге әлсіз болатын.

CӨЙЛЕУ – КҮМІС, ҮНДЕМЕУ – АЛТЫН – А.Риварольдың Революцияның ұлы тұлғаларының кішкентай сөздігі атты кітаптан алынған сөз. Көп жағдайда, үндемеген үйдей бәледен құталытын шындық қой.

СҰРАЙ-СҰРАЙ КИЕВКЕ ДЕ ЖЕТЕРСIҢ (Язык до Киева доведет) - ерте заманда Киев орыс қалаларының анасы саналған. 988 жылы Киев Русi христиан дiнiн қабылдаған соң, онда iрi шiркеулер салынды. Оған жер-жерден адамдар ағылып келе бастады. Оның жолын бiлмейтiндер қалаға сұрай-сұрай жететiн едi.

СҰР КАРДИНАЛ (Серый кардинал) – XVII ғасырда кардиналь Ришельенің (1585-1642) көмекшісі капуциндік монах Жозеф Франсуа де Клерк дю Трамбей әкейді сұр кардинал деп атады, ол кардиналдың оң қолы болып, өзі көрінбесе де, оған көп көмек жасады. Жозеф әкей негізінен сұр матадан тігілген киім киетін болғандықтан сұр кардинал аталды, ал Ришелье алқызыл матадан тігілген кардинальдық мантия киетін. Әдетте Король жанындағы кеңесті басқарған Ришельні де сұр кардинал деп атаймыз, ол XII Людовик тұсында корольге ықпалы зор болып, шын мәнінде Францияны басқарды.
Басқа мағынада нақты басшының орнына шешім қабылдап, оған оң ықпал жасап, әсер етіп отыратын тұлғаны айтамыз.

СҮЛЕЙМЕННІҢ ЖҮЗІГІНДЕЙ – ерекше бір күші бар зат деген ойды білдіргенде қолданылатын бейнелі сөз.
Ол тастың Сүлейменнің жүзігіндей, Мұсаның асасындай, Дәуіттің қоржынындай қасиеті бар.

СУ ЖОҚ ЖЕРДЕ, ЖЕР ДЕ ЖОҚ - VІІІ ғасырда құрылған Араб халифатында егiншiлiкпен тек суарылған жерде ғана шұғылдануға болатын едi, сондықтан да оларда су жоқ жерде, жер де жоқ деген сөз тарап кеттi.

СІЗ САЯСАТПЕН АЙНАЛЫСПАСАҢЫЗ БОЛАДЫ, АЛАЙДА САЯСАТ СІЗБЕН ӨЗІ АЙНАЛЫСАДЫ – француз жазушысы және саяси қайраткері Шарль Форба де Трион де Монталамбердің (1810-1870) сөзі. Мағынасы: саясаттан тыс болуға болмайды, егер сіз сайлауға бармасаңыз, онла сіз саясаттың объектісіне айналасыз.

СФИНКС ЖҰМБАҒЫ - өте күрделi, әрi қиын, аскан алғырлық пен ақылдылықты қажет ететiн мәселе деген ойды бiлдiретiн бейнелi сөз.
Грек мифологиясынан алынған: Сфинкстiң кеудесi мен бетi -әйелдiкi; денесi - арыстандiкi; қанаты құстiкiндей адам бейнелi алып жануар. Ол Фиваны мекендеп, жергiлiктi тұрғындарға жұмбақтар айтып отырған. Егер әлдекiм жұмбақты шеше алмаса, өлтiрiлген. Бiр күнi Сфинкс Фив патшасы Эдипке мынадай жұмбақ айтты: Таңертең - төрт аяқтап, күндiз - екi аяқпен, ал кешке үш аяқпен жүретiн кiм?. Сонда Эдип: Бұл - адам, ол таңертең, яғни балалық шағында еңбектейдi; ал күндiз, яғни есейген шағында екi аяғымен жүредi; ал кешкiлiк, яғни картайғанда сүейнiш үшiн таяқ қолданады. Өз жұмбағына алғаш рет жауап естiген Сфинкс ызадан жарылып, өзiн-өзi өлтiрдi.

СЫРТҚЫ КИIМ ҚАТПАРЫНДА СОҒЫС ПЕН БIТIМДI АЛЫП ЖҮРУ (Носить войну и мир в складках тоги) - рим тарихшысы Тит Ливийдiң (б.э.д. 54-17 жылдар) шығармаларында екiншi Пуни соғысы туралы айтылған жерде кездеседi.
Б.э.д. 218 жылы рим хабаршысы Карфагенге келiп, өз киiмiнiң сыртқы қатпарын қолына жинап тұрып, былай дептi: Бiз сiздерге бiтiм не соғыс ұсынамыз: қай қалағандарыңызды алыңыздар.
Карфагендiктер оған өз қалауыңды бiлдiр дегенде, хабаршы сыртқы киiмiнiң қатпарын жазып жiберiп, соғыс ұсыныпты.

Т

ТАБАН ЕТ, МАҢДАЙ ТЕРIҢМЕН - бiр үзiм нанды қажырлы еңбекпен тауып жеу деген мағынада қолданылатын бейнелi сөз. Библиялық аңыздан алынған. Құдай Адамды жұмақтан қуған кезде: Бiр үзiм нанды табан ет, маңдай терiңмен табатын боласың, - дептi.

ТАБИҒИ ШЕКАРАЛАР - саяси ойды бiлдiретiн бұл бейнелi сөздi алғаш рет 1793 жылы француз саяси қайраткерi Жозеф Сийес (1748-1836) Франция мен Германияның арасын бөлiп тұрған Рейн өзенi туралы айтқан.

ТАБЫСТАН БАС АЙНАЛУ - өз күшiн асыра бағалау, бiлгiшсiну деген ойды бiлдiру үшiн қолданылады, оны 1930 жылдың 2 наурызында Правда газетiнде И.В.Сталин ауылшаруашылығын коллективтендiру кезiнде жергiлiктi ұйымдардың жiберген өрескел қателерi туралы айтқан.

ТАЛАНТТЫ ЖЕРГЕ КӨМУ (Зарыть талант в землю) - Iнжiлден алынған бейнелi сөз.
Бiр бай адам басқа жаққа кетiп бара жатқанда, өз үйiн қарауылдауды 3 адамға тапсырды, оның алғашқысына - 5 талант, екiншiсiне - 2 талант, сонғысына 1 талант бердi (талант - ежелгi еврей күмiс ақшасы, оның біреуi екi мың сомға теңестiрiлдi).
5 және 2 талант алған құлдар өз ақшаларын айналымға жiберiп, пайда тапты. Ал 1 талант алған адам оны жерге көмдi. Кейiн қожайын келген соң, олардан есеп сұрады. Пайда көргендер алған ақшасын екi есе қылып қайтарды. Әлбетте, қожайын талантты жерге көмген адамға налыды.
Талант деген грек сөзi алғашқыда салмақ деген мағынада қолданылғанмен, кейiнiрек адамдардың ерекше кабiлетi деген ойдың синонимi ретiнде қалыптасты.
Талантты жерге көму деген қанатты сөз таланттың өсуiне жағдай жасамау, оны өшiру деген мағынада қолданылады.

ТАҢДАНДЫРУ – ЖЕҢIСКЕ ЖЕТУ - А.В.Суворовтың қанатты сөзi. Ол 1789 жылы жеті мың әскермен одақтас австриялық 180 мың солдат қоршауға түсiп қалған кезде, 100 мыңдық түрiктерге қарсы шабуылды бастап, сәттi аяқтады.
Осы ерлiгi үшiн императрица оған құрметтi Рымникский деген қосымша ат жалғады.

ТАҢ ЖҰЛДЫЗЫ - Ж.Арыстановтың Ғ.Мұратбаев туралы кiтабының аты. Бұл кiтапта шығыс жастарының таң жұлдызы атанған, Қазақстан мен Орта Азия жастарының жалынды жетекшiсi Ғ.Мұратбаевтың қысқа өмiрiн барынша мағыналы, аса жарқын өткiзгендiгi баяндалады.
...ол сарғая бастаған аспанға өз жұлдызының, таң жұлдызының шығып келе жатқанын айқын көрдi. Бұл жұлдыз оның арымай-талмай, барлық күш-қуатымен, ер жүрегiмен қол созған жұлдызы едi.
(Ж.Арыстанов, Таң жұлдызы романы, 463-бет, Алматы,1979 жыл).

ТАР ЖОЛ, ТАЙҒАК КЕШУ - С.Сейфуллиннiң, өз көзiмен көрген, өзi араласып жүрген тарихи оқиғаларды суреттей отыра жазған романың аты.
Қиын жағдай, азапты жол деген ойды бiлдiру үшiн қолданылады.

ТАРИХ АТАСЫ - б.э.б. V ғасырда тарих ғылымының басталуына жол салынды. Геродот Тарих атты шығарма жазып, онда өз көзiмен көрген тарихи оқиғаларды, жергiлiктi тұрғындардан естiгендерiн паш еттi.
Кейiн Цицерон Заңдар туралы деген шығармасында оған Тарих атасы деген құрметтi атақ бердi.

ТАРИХ ОСЫЛАЙ ДА ЖАЗЫЛАДЫ – куәлердiң көрсетулерi негiзсiз болған ретте, фактiлердi бұрмалап көрсеткен кезде қолданылатын бейнелi сөз.

ТАРИХ СЕКIРМЕЛI ТҮРДЕ ДАМЫМАЙДЫ (История не делает скачков) - латын тiлiнен алынған қанатты сөз.

ТАРИХ - ӨМIР ҰСТАЗЫ - Цицерон өзiнiң Оратор туралы деген еңбегіне: А история - свидетель времен, свет истины, жизнь памяти, учительница жизни, вестница старика - в чем, как не в речи оратора, находит бессмертие?, - деп жазды.

ТАР ЗАМАН – аласапыран дәуір, қиын-қыстау шақ деген мағына бере ін бейнелі сөз.
Тұрғанда басып тар заман,
Баршасын қазақ аулының,
Дүниеге келді ұлы адам,
Бауырында Шыңғыс тауының (М.Рәшев).

ТАРИХИ ЖОЛ – НЕВА ДАҢҒЫЛЫНЫҢ ТРОТУРАЫ ЕМЕС – орыс жазушысы Н.Г.Чернышевскийдің сөзі.
Петербургтегі Нева даңғылы таза, кең, дәл әрі тегіс болып табылады.

ТАРИХТЫҢ ЖАҢА БЕТІН СЫЗДЫ – жаңа өмір жасады, жаңа тарихи дәуір құра бастады деген бейнелі сөз.
Сайрандап жауды алған ел шебін бұзып,
Думандап тойдай тобын, дүкен қызып,
Картасын қара жердің қайта жасап,
Тарихтың жаң бетін жатты сызып (І.Жансүгіров).

ТАРИХТА ҚАЛУ – белгілі бір әрекетің арқылы танымал болып, тарихта өз есіміңді қалдыру.

ТАРИХ ОСЫЛАЙ ДА ЖАЗЫЛАДЫ – Вольтердің Шарло, немесе Графиня Живри атты шығармасында қолданылған қанатты сөз.
Куәлердің сөзіне сенім жоқ және негізсіз екендігі туралы айтқан кезде қолданылады.

ТАРТ ҚОЛЫҢДЫ - саяси ұран ретiнде алғаш рет ағылшын министрi У.Галустон (1809-1898) 1878 жылы Босния мен Герцоговинаны басып алған Австрияға қарсы айтты.
Тарт қолыңды, Вьетнамнан деген сияқты ауыспалы түрде де көп қолданыла береді.

ТАС АТУ – Евангелиядан (Иоан,8,7) алынған бейнелi сөз. Бiреудi айыптаған кезде қолданылады.
Күйеуiнiң көзiне шөп салған әйелдi Иусусқа алып келгенде, ол адамдарға қарап тұрып: Кiмде-кiм күнәдан пәк болса, сол бiрiншi болып тас атсын, - дедi.
Бұл дәстүр ежелгi Иудеядан қалған, өлiм жазасының бiр түрi ретiнде қолданылған.
Қазақ халқынында да қара бет болып қылмыс жасаған адамды тас ату жазасына кесетiн болған.

ТАСЫП ЖҮРГЕНIМ ЖОҚ, САСЫП ЖҮРМIН - өзi асып-тасып, әбiгер болып жүргенiнің шын сырын түсiнбегенге айтылатын бейнелi сөз. Бұл қанатты сөздi Сырым шешен айтқан (Н.Төреқұлов, Қанатты сөздер).
Батыр, қайырылып сәлем бергiң келмейдi, тасып жүрсiң-ау, - дептi. Сонда Сырым: - Хан, тасып жүргенiм жоқ, қазақ баласының басын қоса алмай, сасып жүрмiн- дептi.

ТЕК ӨЛГЕНДЕР ҚАЙТЫП КЕЛМЕЙДI - француз саяси қайраткерi Бертран Барер (1755-1841) айтқан сөз. Ол 1794 жылы 26 мамырда Конвентте сөйлеген сөзiнде: Егер...ағылшындарды түгелiмен қырғанда, олар бiздiң шекараны қайта бұзбас едi. Тек өлгендер ғана қайтып келмейдi....

ТЕМIР ПЕРДЕ - немiс-фашист басшыларның бiрi Геббельс 2000-шы жыл атты мақаласында: Кеңес Одағы өзiн басқа әлемнен темiр перде арқылы бөлiп тастады, - деп жазды.

ТЕҢІЗ ҚОЖАЙЫНЫ (Владычица морей) – ағылшын мемлекеттік ән-ұранының алғашқы қатары. Ән–ұран өзінің түпқазығын Дж.Томсонның (1700-1748) Ағылшындық патриотттық әнінен алады.

ТИТАНДАР - жер мен аспан құдайының балалары. Ауыспалы мағынада: ерекше ақыл, күш иелерi деген мағынада қолданылады.

ТРАКТОРҒА 100 МЫҢ ҚҰРБЫМ ОТЫРАТЫН БОЛСЫН - тракторшы П.Н.Ангелина 1938 жылы: Тракторға 100 мың құрбым отыратын болсын, - деп үндеу тастады. Ауылшарушылығын механикаландыруды мақсат еткен 200 мың әйел осы шақыруға үн қосты.

ТОРҚАЛЫ ТОЙ, ТОПЫРАҚТЫ ӨЛІМ – қуаныш пен қайғыны көп болып бірігіп атқару салтын білдіретін бейнелі сөз.

ТОРҚАЛЫ ТОЙ – үлкен той мереке. Жасау жабдығы, тарту-таралғысы, жол-жоралғысы, сый-сыяпаты, ойын-сауық тамашасы мол үлкен тойларды осылай атаған.
Торқалы топыр тойында,
Топ бас қосқан ойында,
Қасқа-жайсаң алдында
Топ жиынды дулаттым (Д.Бабатайұлы).

ТОПЫРАҚТЫ ӨЛІМ – барлық жолы жасалатын, ағайын аза тұтып, арулдап қойып, топырақ салатын үлкен қаза.
Аңыраған ел, жер қайысқан қалың топыр боп кеп, бірнеше күн жыласып, аза салып болды да, ақыры Бөжейдің жаназасын шығарды. Сүйтіп бұл жайлауға қоймай, Шыңғысты қайта асырып, қыстауының үстіне апарып, Тоқпамбетке қойды. Бөжейдей жұрт жоқтаған жанға топырақ салмай қалған жалғыз Құнанбай айналасы болды (М.Әуезов).

ТӨБЕ БИ – билердің биі деген ойды білдіретін бейнелі сөз.
- Асыл ағаң төбе би болды, қайырлы болсын. Өзіне де, халыққа да хабар айт! – деді (М.Әуезов, Абай жолы).

ТӨРТ АРЫСТЫҢ БАЛАСЫ - бүкiл қазақ халқы деген мағынада қолданылады. Өзiнiң айтқанындай, адам ұлы болдың, Абай. Тәуекел, бiрақ төбе би болмасаң да, Төрт арыстың төбе биiн сен сайлап бердiң. (М.Әуезов, Абай жолы эпопеясы).

ТӨРТІНШІ БИЛІК – ағылшын тарихшысы және саясаткері Томас Бабингтон Маколейдің (1800-1859) Репортерлер отыратын галерея шын мәнінде Империяның Төртінші билігіне айналды деген сөзінен алынған.

ТУЛАҒА БАРСАҢ, САМАУРЫНЫҢДЫ ҚАЛДЫРЫП КЕТ - І Петр патшалық құрған кезде алғашқы самаурындар пайда болды. Бұл iсте Тула қаласының шеберлерi даңққа бөлендi. Сол кезден бастап шәй iшу күнделiктi өмiрге ендi.
Бұл сөз қай жерге баратын болсаң, сол жердiң даңқы шыққан затты өзiңмен алма деген мағынаны бiлдiру үшiн қолданылады.

ТҮГЕЛ СӨЗДІҢ ТҮБІ БІР, ТҮП АТАСЫ МАЙҚЫ БИ – бабамыз Майқы айтты деген сөз көп және көбі данышпандық, екінің бірі айта алмайтын тереңнен толғаған, жүректің түбінене шыққан, естігеннің зердесіне жол тауып, көкейіне қона түсетін сөз (Б.Қыдырбекұлы, Түгел сөздің түбі бір, Алматы, Қазақ университеті, 1993 жыл).
Белгілі бір адамның айтьқан сөзін еске алғанда пайдаланатын бейнелі сөз.

ТIРЕК НҮКТЕСIН БЕРСЕҢIЗ, МЕН ЖЕРДI ТӨҢКЕРЕМIН – Сиракуздық механик Архимедтен (б.э.д. 287-212) қалған жағдай болса, ең ауыр iстi де бiтiруге болады дегендi бiлдiретiн сөз.
Архимед рычаг заңдарын зерттеп, ақыр соңында сол заңдылықтарды ашып, Тiрек нүктесiн берсеңiз, мен Жердi төңкеремiн, - деген екен.

ТІРШІЛІК УАҚЫТТАН ҚОРҚАДЫ, УАҚЫТ ПИРАМИДАДАН ҚОРҚАДЫ - Египет пирамидасы туралы айтылған бейнелі сөз.
Пирамида ежелгі Мысыр перғауындарының қабіріне ескерткіш белгі ретінде салынған, әлемнің жеті кереметінің бірі болып саналады. Аталған бейнелі сөз пирамиданың мәңгілік есткерткіш етіп салынғанын, оның уақыт тезіне бой бермей, адамдарды ах ұрғызып, сахараның күзетшісі, тарихтың куәгері ретінде тапжылмай тұра беретіндігін танытады (Астана айнасы газеті, 12.09.2008 жыл, М.Сүлеймен).

У

УАҚЫТ - АҚША - американ ғалымы және мемлекет қайраткерi Бенджамин Франклиннiң (1706-1790) Жас көпеске кеңес деген шығармасының алынған афоризм.
Бұл саудагерлердiң, коммерсанттардың, бизнесмендердiң ұранына айналды.

УАҚЫТ БIЗДЕРГЕ ҚАРАСАДЫ (Время работает на нас) - 1866 жылы қауымдар палатасына лорд Рассель сайлау құқығының реформасы туралы билль тапсырды. Талқылау кезiнде болашақ премьер В.Гладстон (1809-1898) жұмысшылардың саяси құқын қорғай тұрып, консерваторларға былай дедi: Сiздер болашаққа қарсы күресе алмайсыздар. Өйткенi уақыт бiздерге қарасады, - деген болатын.

УТОПИЯ - iске аспайтын тiлек, арман деген мағынада қолданылады.
Қоғамдық өмiрде утопия деп қогамның материалдық өмiрiнiң қажетiн ескермейтiн, қоғамдық күштерге сүйенбейтiн, тап күресiнiң дамуын арқа тұтпайтын саясатты айтады.
Утопия деген сөз ағылшын жазушысы Томас Мордың кiтабы жарыққа шыққан соң, қолданыла бастады. Бұл кiтапта елестелген аралдағы мемлекеттiк құрылыс баяндалған.

У ІШСЕҢ - РУЫҢМЕН – қазақ мәтелі.
У ішсең руыңмен дей отырып, (қазақ) өз ішінде тапқа бөлінуін, таптық мақсаттарды қорғауын еш уақытта ұмытқан емес... (Ғ.Мұстафин, Дауылдан кейін).

Ұ

ҰЛЫ БАСТАМА – Кеңес Одағында кең тараған сенбiлiктер алғаш тарихта осындай атпен пайда болды. Алғаш В.И.Ленин коммунистік сенбіліктерді осылай атады. Лениннің тарихи ролін бағалау өзгергенмен, бқл бастама күн тәртібінен түскен емес.

ҰЛЫ ЖIБЕК ЖОЛЫ - сауда керуен жолдарының жалпы атауы. Негiзiнен өз бастауын б.э.д. II-ХVI ғасыр аралығында Орта Азия арқылы Қытайды алдынғы Азиямен байланыстырған жолға байланысты айтылды.

ҰЛЫЛЫҚ ПЕН БИШАРАЛЫҚТЫҢ АРАСЫ БIР-АҚ АДЫМ - 1812 жылғы желтоқсанда Наполеон Бонапарт өз әскерлерiмен Ресейдi тастап қашқан кезде Варшавадағы өз елшiсi Прадтқа осылай деп айтқан екен.

ҰЛЫ ҚОРҚЫНЫШ ЗАМАНЫ - Франция дворяндар үшiн Париж Коммунасы орнағаннан кейiнгi күндерде Коммуна басшылығымен шаруалар сеньорлордың замоктарын өртедi. Олар үшiн ұлы қорқыныш заманы орнады.

ҰЛЫҚ БОЛСАҢ – КІШІК БОЛ – қазақ мәтелі.

ҰЛЫ МОҒОЛДАР ИМПЕРИЯСЫ - 1526 жылы өзі Шыңғысханның ұрпағымен деп санаған Бабыр Орта Азиядан Үндiстанға басып кiрiп, жаулап алды да, жаңа мемлекет құрды. Осы Үндiстанның солтүстiгiнде құрылған мемлекеттi европалықтар - Ұлы Моғолдар империясы деп атады.

ҰЛЫ ҚЫТАЙ ҚОРҒАНЫ – алынбас асу деген мағынада қолданылатын тарихи қанатты сөз. Шығу тегі: Ежелгі солтүстік Қытайда б.э.д. III ғасырда салынған биіктігі 6,6 метр, кей жерде 10 метрге дейін жеткен қорған. Ұзындығы 4 км болады, кейбір деректерге қарағанда 6 шақырымға да жеткен.

ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ - 1941-1945 жылғы кеңес халқының немiс басқыншыларына қарсы күресi тарихқа Ұлы отан соғысы деген атпен ендi.

ҰЛЫ РЕФОРМАЛАР ДӘУIРI - ХIХ ғасырдың 60 жылдарындағы либералдық публицистикада II Александр патшалық еткен кезеңдi ұлы реформалар дәуiрi деп атаған.

ҰЛЫСТЫҢ ҰЛЫ КҮНI - ертеде қазақтар жаңа жыл - наурызда қарсы алып, оны ұлыстың ұлы күнi деп атаған.
Жаңа жыл келдi, ырзық келдi деп көктемде мереке наурызды жадыраған жайдарлылықпен қарсы алады. Сондықтан да бұл күн аса құрметтi, адам үшiн игiлiктi күн болып есептелген. Қазақ халқы оны ұлыстың ұлы күнi деп атаған. (Қазақ календары).

ҰШҚЫННАН ЖАЛЫН ЛАУЛАЙДЫ - 1900 жылдың желтоқсанында шыққан Искра газетiнiң ұраны болды.
А.С.Пушкин айдауда жүрген декабристерге арнап өзiнiң Сiбiрге хат деген өлеңiн жазды:
Талқан боп сонда тар қамал,
Дал-дал болып кiсен бос жатыр,
Азаттық аңсап қарсы алар,
Достарың семсер ұстатар.
Сонда декабристер ақынға былай деп жауап қайтарды:
Зая кетпес кайғылы еңбегiмiз
Ұшқыннан лаулаған от жанар әлi....

Ү

ҮКІМ АЙТТЫ – билік сөзін, шешімін жариялады деген мағына беретін бейнелі сөз.
Онан соң, өзіне қараған бүкіл ел-жұртын жиды да, үкім айтты (Ер Тарғын).

ҮКІМІ ЖҮРДІ – айтқаны болды, дегені орындалды деген мағына беретін бейнелі сөз.

ҮЛКЕН СЕГІЗДІК - өзінің қаржылық-экономикалық әлеуітінің арқасында ғаламдық мәселерді шешуде елеулі роль атқаратын, бүкіл адамзатқа маңызды ықпал ететін әлемнің дамыған елдерінің тобы. Оның жұмысына: Ұлыбритания, Германия, Италия, АҚШ, Франция, Жапония, 1976 жылдан Канада, 2002 жылдан Ресей қатысады.

ҮНСIЗДIК - ҚОШТАУДЫҢ БЕЛГIСI - Рим папасы VIII Бонифацияның (1294-1303) айтқан бейнелi сөзi. Сол кездегi шiркеу үкiметiнiң қарарларында, канондық құқықта көп кездестi.

ҮРЕЙ АТАСЫ - Египет пирамидаларына жақын жерде орасан үлкен мүсiн - Сфинкс қашап салынған. Оның биiктiгi - 20 метр. Тастан жасалған алыпқа қараған адамның зәресi ұшатындығы сондай, жұрт оны үрей атасы деп атады.

ҮШ ТЕҢIЗДIҢ АРЖАҒЫНА САЯХАТ - орыс көпесi А.Никитин Кавказ бен Иран арқылы сапар шегiп 1469 жылы Үндiстанға жеттi. Ол жақта үш жыл тұрды да, қайтып келген соң Үш теңiздiң аржағына саяхат атты кiтап жазды.
Оның кiтабының аты қанатты сөзге айналды.

ҮШIНШI ДҮНИЕ - саяси және экономикалық жағынан дамудан кенже қалған Таяу Шығыстың, Азияның, Африканың және Латын Америкасының көптеген елдерiн Батыста үшiншi дүние деп атайды.

Ф

ФАКТ - ДАУСЫЗ НӘРСЕ – ағылшын халқының мәтелi.

ФАМИЛИЯСЫЗ АЛДАМ - майдан тiлшiсi Александр Бек 1941 жылдың күзiнде Мәскеудi ерлiкпен қорғаған панфиловшылар туралы мақала жазуға келгенде, Б.Момышұлымен кездесiп қалады. Бауыржан өзiн таныстыра келе:- Бауыржан Момышұлы, - дейдi. Сонда А.Бек: Ал фамилияңыз қалай?, - деп сұрағанда. Менде фамилия жоқ- деп жауап бередi.
Взяв папиросу и с резким щелканьем захлопнув партсигар, он упрямо закончил:
-Если вы все-таки когда нибудь будете обо мне писать, называйте меня по-казахски: Бауыржан Момышулы. Пусть будет известно, это - казах, это - пастух, гонявший баранов по степи; это человек, у которого нет фамилии (А.Бек, Волоколамское шоссе романы, стр.5).
Момышұлының өз өлеңi де бар:
Пойми, мои хорошие,
Улы это не форма, не редкость,
Не реклама торгаша...
Улы не ев и не ов приспешников, ваших,
Улы - это символ непримиримости.

ФАУСТ – Гетенiң осы аттас трагедиясының кейiпкерi. Ол шындық iздеушi, бостандық үшiн күресушi ретiнде суреттелген.

ФӘНИ ЖАЛҒАН – опасыз, тұрақсыз өмір деген мағына беретін бейнелі сөз.

ФЕМИДА - грек мифологиясы бойынша әдiлқазылықтың құдайы. Ол бiр қолында қылыш, екiншi қолында таразы, көзi байланған әйел бейнесiмен берiледi. Мағынасы: сот процесi кезiндегi айыптау мен қорғаудың дәлелдемелерiн таразыға салып, кiнәлы адамды қылышпен жазалайтының меңзеп тұрғандай.
Фемиданың бейнесi әдiлқазылықты көз алдына келтiредi.

ФИЛОСОФТАР ТҮРЛIШЕ ТҮСIНДIРУМЕН ҒАНА БОЛЫП КЕЛДI, АЛ МӘСЕЛЕ ОНЫ ӨЗГЕРТУДЕ ЖАТЫР - К.Маркстiң Фейербах туралы тезистерiнен алынған сөйлем. Бұл қанатты сөз Лондон қаласындағы Хайгет зиратындағы Маркс кабiрiне 1956 жылғы 14 наурызда орнатылған ескерткiш тақтаға ойып жазылған.

ФИЛЬКАНЫҢ ГРАМОТАСЫ - заңдық күшi жоқ, сауатсыз жазылған құжат деген мағынада қолданылады.
Иван Грозный самодержавиелiк билiктi күшейту үшiн княздардың, боярлар мен дiн басылардың беделiн төмендеткiсi келдi. Осы мақсатпен опричнинаны енгiздi. Оған көп адамдар қарсы болды. Мәскеу митрополитi оны жою туралы грамоталар жiбердi.
Иван Грозный митрополиттi Филька деп, оның грамоталарын Фильканың грамотасы деп атады.

ФОРТУНА ДОНҒАЛАҒЫ – Фортуна - рим мифологиясындағы тағдыр, кездейсоқтық құдайы. Ол шарда не дөңгелекте бейнеленгендiктен, фортуна доңғалағы деген ұғым қалыптасты. Яғни, Фортуна доңғалақта орналаскандықтан тағдырдың тез өзгеретiндiгiн түсiнуге болады.

ФРАНЦУЗДАР ЖЕҢIСКЕ ЖЕТУГЕ ЛАЙЫҚТЫ ЕКЕНIН БАЙҚАТТЫ, АЛ ОРЫСТАР ЖЕҢIЛМЕУГЕ ЛАЙЫҚТЫ ЕКЕНIН КӨРСЕТТI - 1812 жылдың 26 тамызындағы шайқаста Наполеон әскерi ойсырата жеңiлдi, оның даңқты қолбасшы деген атына дақ түстi. Кейiн ол өз естелiктерiнде былай деп еске алды: Менiң барлық шайқастарымның iшiндегi ең сұмдығы – Мәскеу түбiндегi шайқасым болды. Бұл шайқаста француздар жеңiске жетуге лайықты екенiн байқатты, ал орыстар жеңiлмеуге лайықты екенiн көрсеттi.

ФУРИЯ - рим мифологиясы бойынша үш апа-сiңiлi қыздар бейнесiнде берiлген кек сақтау құдайы. Эсхил шығармалары бойынша ол шаш орнына жылан көрiнiп тұрған, көзiнен қан ағып тұрған, тiлi саландаған, тiсi ақсиған кемпiр түрiнде бейнеленген.

Х

ХАЛЫҚ ДОСЫ - Ежелгi Грецияда берiлген құрметтi атақ. Оны алғаш рет Публий Валерий алды.
Шығу тарихы: Публий Валерий консул болғаннан кейiн өзiне керемет үлкен сарай салдыруды қолға алды. Алайда халықтын наразылығын байқаған ол, оны дер кезiнде бұздырып, достарының үйiне барып тұрды. Осы әрекеттен соң халық оған халық досы деген атақ берiп, өздерi үй салып бердi.
Кейiнiрек бұндай атақ Француз революциясының қайраткерi Маратқа да берiлдi.

ХАЛЫҚ ЖАУЫ – алғаш ежелгі Римде қолданылды, ол кездегі дәл аты рим халқының жауы болды. Бұл сөз француз революциясы кезінде қолданылды. Кейінірек ҚСРО мемлекеті де өз жауларын құртуда осы терминді қолданылды.

ХАЛЫҚТАРДЫҢ ҰЛЫ ҚОНЫС АУДАРУЫ - III-VI ғасырларда варварлық жаулап алушылықтар кең өрiс алды. Оларды Римнiң байлығы қызықтырды. Сол кезеңдi тарихта халықтардың ұлы қоныс аударуы деп те атайды.

ХАЛЫҚТАР ӘКЕСІ – француз королдері IV Генрих (1589-1610) пен XII Әділ Людовикті (1610-1643) осылай атады. Осы атақты 1936 жылдан бастап И.В.Сталинге де қолданатын болды.

ХАЛЫҚТАР ТҮРМЕСI - француз жазушысы Адольф де Кюстиннiң (1790-1857) шығармаларында кездескен қанатты сөз. Онда ол патшалық Ресейдiң орыс емес халықтарға қарсы жүргiзген саясатын меңзеген.

ХАМЕЛЕОН – жарық пен жылудың әскерiнен өз түрiн өзгертетiн жәндiк. Мiнез құлқы құбылмалы адамды осылай атаймыз.

ХАН БОЛСЫН, ҚАРА БОЛСЫН – екеуі де бірдей адам деген мағына беретін бейнелі сөз.
Хан болсын, қара болсын, еркек адамға тек еркектік жағынан ғана қарайтын Зейнеп... хан екен деп қаймықпады (І.Есенберлин).

ХАН ЖАРЛЫҒЫ ЕКІ БОЛМАЙДЫ – хан жарлығы орындалуы тиіс деген мағына беретін бейнелі сөз.

ХАН САРҚЫТЫ – хан сайланған соң атқа мініп, ордаға түскен кезде әр тайпадан, әр тараптан арнайы іріктелген адамдар ханның өрістегі малын түк қалдырмай бөліске салу рәсімі. Оның мәні – Ханға малдың керегі жоқ, Хан – ел иесі, елде бар болса, ханда да бар, ханның халықтан бөтен тілегі болмауға тиіс дегенге саяды.
Бұл ханға деген биік құрмет белгісі. Алайда оның малы он есе көбейіп, кері қайтады, бірақ ол ханның емес, қазынаның малы болды.

ХАН ТАЛАУ - ел сенімін ақтамаған, қорқаулығымен жексұрын болған, ақылсыздығын ғана емес, арамдығын, аярлығын танытқан, түзелмейтін әміршінің мал-мүлкін тігерге тұяқ қалдырмай бөлісіп алу салты.

ХАНҒА СӘЛЕМ БЕРМЕУ – адам менсінбеу деген ойды білдіретін бейнелі сөз.

ХАНДЫҒЫНАН ТҮСУ – бұрыңғы дәрежесінен айрылып қалу деген ойды білдіретін қанатты сөз.
Балта тауып бергеннен ешкім хандығынан түсе қалмайды.

ХАН КӨТЕРУ – құрметтеу деген мағына беретін қанатты сөз.
Үйсін Балуанды басына хан көтеріп, қарсы алыпты дейді (С.Мұқанов, Балуан Шолақ).

ХАТЫНЬ ҚАСIРЕТI - А.Адамовичтiң осы аттас повесi. Кiтапта фашистердiң жан түршiгерлiк аюуандық әрекеттерi сөз болады.

ХРИСТОС ТУҒАННАН БАСТАП ЕСЕПТЕЛЕТIН ЗАМАН - жыл есебiн Христос туғаннан бастап есептеу туралы қарар осыдан 20 ғасырдай уақыт бұрын қабылданған. Сол жиында жиналған жүрт Христостың қашан туғанын бiлмей дағдарып тұрғаннын сезген Дионисий (497-540) деген монах: Мен есептеп шығардым. Христос жарықтықтың туғанына 532 жыл болыпты, - дедi.
Қауым осы сөзге сенiп, сол жылды 532 жыл деп, келесi жылды 533 жыл деп атауга келiскен.

Һ
ҺОР ҚЫЗДАРЫ – жұмаққа барған имандылардың мәңгiлiк жұбайы болуға арналған мәңгi жас, сұлу қыздарды осылай атаған.
Көркем адамды осы сөзбен теңеуге болады.

Ц

ЦЕЗАРЬДЫҢ СҮIКТIСI СЕЗIКТЕН ТЫС БОЛУЫ ТИIС - Ежелгi Римде әр жыл сайын тек қана әйелдерге арналған мереке өтiп тұратын. Б.э.д. 62 жылы осындай мереке Ю.Цезарьдың жұбайы Помпеяның үйiнде өтуге тиiс болатын. Бұл жиынға әйелше киiнген Публий Клодий де қатысады. Осы қылығы үшiн ол сотқа тартылды. Бұл жағдай Цезарьдың беделiне нұқсан келтiргендiктен, ол әйелiнен айрылысуға мәжбүр болды.
Публий Клодийдiң соты болып жатқан кезде, Цезарьге: - Сiз әйелiңізбен неге ажырастыңыз, - дегенде. – Цезарьдың сүйiктiсi сезiктен тыс болуы тиiс, - деп жауап берген екен.
Юлийдiң бұл сөзi аты өзгертiлiп қолданыла бередi.

Ш

ШЕМЯК СОТЫ - әдiлетсiз сот деген мағынада қолданылады. 1453 жылдары князь Дмитрий Шемяк тұсындағы феодалдық соттың әдiл емес екенi туралы сол кездегi қолжазбаларда кездеседi.

ШЕҢБЕР IШIНДЕГI КЕПIЛДIК (Круговая порука) - қауым шаруаларының үкiмет алдындағы мiндеттерiн жүйесi осылай аталған. Яғни, әрбiр қауымның мүшелерi сол қауымның басқа мүшелерiнiң iстерi үшiн жауапты болады.
Бұл ұғым қазiр жазадан қорыққан, сөйтiп өзiнiң сыбайластарын қорғауға мәжбүр болған адамдар туралы айтқанда қолданылады.

ШЕРЛОК ХОЛМС – ағылшын жазушысы Конан Дойлдың (1859-1930) шытырман оқиғалы әңгiмелерiнiң кейiпкерi. Ол логикалық талдау жолымен, маңызды дәлелдемелермен де салыстыра отырып қылмыстарды аша бiлген.
Оның есiмiмен жақсы iзкесушiлердi теңеймiз.

ШЕТ ТIЛI - ӨМIР КҮРЕСI ҚҰРАЛЫ - К.Маркстiң сөзi. Марксизм -ленинизм классиктерi шетiнен полиглот болды. Ол немiс, ағылшын, француз, орыс, испан, итальян, румын, грек, латын, санскрит және ертедегi роман-герман тiлдерi бiлген.
Ф.Энгельс немiс, ағылшын, француз, поляк, итальян, испан, серб, португал, норвеж, парсы, румын, болгар, гот, ирланд, грек,латын,санскрит тiлдерiн, ал В.И.Ленин немiс, француз, ағылшын, поляк, итальян, чех, швед, грек, латын және ескi славян тiлдерiн бiлген.

ШЕХЕРЕЗАДА - парсы патшасы Шахриярға мың бiр түн бойы ертегi айтып беру арқылы өзінің өмірін ұзартып отырған әйел бейнесi.

ШЫБЫНДЫ ПIЛДЕЙ ҚОРУ (Из мухи делать слона) - түймедейдi түйедей етiп көрсету деген мағынада қолданылады. Алғаш грек жазушысы Лукианның (б.э. III ғ.) сатиралық шығармасында кездестi.

ШЫҒЫС ЖҰЛДЫЗДАРЫ – классикалық парсы поэзиясының өкiлдерiн осылай атаймыз. Олар: Әбiлхасан Рудаки, Омар Хайям, Руми Жәлаләддин, Сагди Мұсмихеддин, Хафиз Шәмсиддин Мухаммад, Жәми Әбдiрахман.

ШЫДАМДЫ БОЛСАҢ, КАЗАК, АТАМАН БОЛАСЫҢ (Терпи, казак, атаманом будешь) - орыс халқының мақалы. Қиындықтарға шыдамды болсаң, өмiрде көп нәрсеге қолың жетедi деген мағынада қолданылатын қанатты сөз.

ШЫН МӘНIНДЕГI ҰЛЫ АДАМ - Ф.Энгельс I Петрдiң тарихи кызметiне сипаттама бере келiп, осылай деген болатын.

I

IЗГI ҮМIТ МҮЙIСI - Үндiстанға сапарға шыққан Б.Диас Африканың оңтүстiк жиегiн айналып өтiп, Үндi мұхитына шықты. Алайда экспедиция мүшелерi әрi қарай жүзуден бас тартты. Әрi қарай жүзуге келiскендер сол жердегі мүйiстi iзгi үмiт мүйiсi деп атады, себебi олар дәл осы мүйiстiң Үндiстанға апатаратын теңiз жолы екендiгiне шүбә келтiрген жоқ.

IРI ӨНЕРКӘСIПТIҢ ӘМБЕБАП ДВИГАТЕЛI - 1784 жылы Глазго университетiнiң лаборанты әрi механигi Джемс Уатт бу машинасын ойлап тапты. Бұл машинаны кез келген жерде пайдалануға болатындықтан, оны осылай атады.

Э

ЭВРИКА - бiр күнi Гиерон патша өзiне тәж жасаушы зергерден алтынның орныНа күмiстi көп қосып жiбердi деп қүманданыпты. Сол iстiң анық-қанығына жетудi Архимедке тапсырды. Ол көп еңбектенсе де, Нэтиже шығара алмады. Бiр күнi Архимед суда шомылып жүрген кезiнде, гидростатиканың негiзгi заңын түсiнiп, Эврика деп айқайлап жiбердi, сөйтiп өз теориясын тексеру үшiн ұйiне кеттi.
Эврика деген бейнелi сөздi жаңалық ашқанда, iздегенде, тапқанда қолданады.

ЭЗОП. ЭЗОП ТIЛI - грек мысалшысы Эзоп (б.э.д. VI ғасыр) өзi құл болғандықтан ойларын ашық айта алмайтын, сондықтан мысалдап, аллегориямен келтiруге мәжбүр болды.
Мысалдап сөйлеген адамды Эзоп тiлiн қолданды деп айтамыз.

ЭСКУЛАП - грек мифологиясы бойынша медицина, дәрiгерлiк құдайы.

Ю

ЮПИТЕР - рим мифологиясы бойынша құдайлардың құдайы. Оның есiмi өзiн-өзi күштi санайтын адам туралы айтқанда қолданылады.

ЮПИТЕРГЕ КЕШIРIЛЕТIН НӘРСЕНIҢ БӘРI, ӨГIЗГЕ КЕШIРIЛМЕЙДI (QUATT LICET JOV, NON LISET BOVI) - латын мәтелi.
Бiр адамға рұқсат етiлетiн нәрсе, басқа адамға кешiрiлмейдi деген ұғымды айту үшiн қолданылады. Кей жағдайда былай деп те айтуға болады: Өгiзге кешiрiлетін нәрсенiң бәрi, Юпитерге кешiрiлмейдi.

ЮПИТЕР, СЕН ҚЫЗБАЛАНЫП ТҰРСЫҢ, ЯҒНИ СЕНІКІ ДҰРЫС ЕМЕС – латын мәтелі. Бекерге ашуланғанша, нақты дәлелдермен түсіндіру қажет деген ойды білдіру үшін қолданылатын бейнелі сөз.

Я

ЯНУС - рим мифологиясы бойынша уақыттың, әр нәрсенiң басы мен аяғының, кiру және шығудың құдайы. Бейнесiнде екi карсы бағыт жаққа қарап тұрған екi бас көрiнедi. Яғни, жастарға -алдағы өмiрiн, болашақты; қарттарға - өткен өмiрiн меңзейдi.
Екi жүздi Янус деген бейнелi сөз екi жүздi адам деген мағынада да қолданылады.

ЛАТЫНДЫҚ ҚАНАТТЫ ТАРИХИ СӨЗДЕР
(Словарь латинских крылатых слов кітабынан,
Издательство Руский зык, 1980)

Ab urbe condita - Қаланың (Римнің) негізі қаланғаннан бері (От основания города, то есть Рима) – римдік жылнама дәуірінің басталған кезі. Данышпан тарихшы Тит Ливийдің осы аттас кітабы болды. Онда Римның негізі қаланғаннан бастап б.э. 9 жылына дейінгі аралықтағы тарихы баяндалған.

Aeterna urbs - Мәңгі қала (Вечный город) – Римді әсірелеп осылай атаған.

Anno post Roman conditam – Римнің негізі қаланғаннан кейінгі жыл (В год после основания Рима) – римдіктердің жыл санауда қолданған формуласы.

Aut Caesar, aut nihil – Не Цезарь, болмаса – ешнәрсе (Или Цезарь, или ничто) - Николо Макиавеллидің шығармасындағы әскери қолбасшы Чезаре Борджианың ұраны.

Ave, Caesar, imperator, mortituri te salutant – Өлімге бас тіккендер сенің саулығыңызды тілейді, Цезарь, император - (Здравствуй, Цезарь, император, идущие на смерть приветсвует тебя) – рим гладиаторларының императорға айтқан құрмет ретіндегі үндеуі.

Beati possidentes - Басып алғандар бақытты (Счастливы владеющие) – неміс канцлері Бисмарктің ресйхстагта сөйлеген сөзінен алынған, яғни ол белгілі бір территорияны менікі деу үшін оны басып алып, иемдену қажет деп есептеген.

Bellum omnium contra omnes – Бәрінің барлығына қарсы соғысы (Война всех против всех) – ағылшын философы Т.Гоббстың (1588-1679) Левиафан атты шығармасында қолданылған қанатты сөз.

Caesarem decet stantem mori – Цезарь өлімді қасқайып тұрып қарсы алады (Цезарью подобает умереть стоя) – император Веспасианның өлім алдындағы сөзі.

Casus belli – Соғыстың себеі (Случай войны) – соғысты бастауға себеп болатын нәрсе.

Citius, altius, fortius – Тезірек, Биігірек, Күштірек (Быстрее, выше, сильнее) – 1913 жылы Халықаралық Олимпиялық комитетімен қабылданған Олимпиадалық ойындардың ұраны.

Сivis Romanus sum – Мен рим азаматымын! (Я римский гражданин) - осы сөз тіркесімен орасан зор азаматтық құқықтарға ие болған адамды айтқан.

Classicus scriptor – Классикалық жазушы, классик (Классический писатель, классик) – жер иелігіне байланысты адамдар 5 классқа бөлінген, 120 мыңнан асса жері (5 га жоғары) бар адам ғана 1 классқа жатып, оны классик деп атаған.
Кейін үлгілі, бірінші деген мағынада да қолданылып, жазушыларға да айтылатын болды.

Ego sum rex Romanus et supra grammaticos – Мен рим азаматымын және мен грамматикадан тыспын (Я римский гражданин и я выше грамматиков) – император Сигизмундттың сөз сөйлеу кезінде жіберген қатесін бетіне басқан кезде айтылған сөз.

Ex fontibus – Түпкі көздерден (По источникам, по первоисточникам) – тарих ғылымының сүйенетіні түпкі көздер екені анық.

Famae etiam jactura est pro patria - Отан үшін даңқты да құрбан етуге болады (Ради отчества следует жертвовать даже славой) – б.э.д. 217 жылы диктатор болып сайланған қолбасшы Квинт Фабии Максимның карфагендіктерден жеңілгеннен кейін, Италиямен арадағы жорықта тағы да жеңіліп қалам ба деген ниетпен асқан сақтық көрсетті. Шабуыл жасауда батылдық таныта алмады. Әріптестері оған сын көзбен қараған сәтте ол өзінің бұрыңғы даңқын сақтау үшін осы сөзді айтқан еді.

Gens una sumus - Біз – бір тайпамыз (Мы – одно племя) – Халықаралық шахмат федерациясының ұраны.

Magnum aevi spatium - Ұзақ уақыт аралығы (Большой промежуток времени) – осыдан 300 жыл бұрын өмір сүрген Демосфеннің дәуірі адамның қысқа өмірімен салыстырғанда ұзақтау көрінеді, әйтсе де барлық планеталар өз орнына келетін он екі мың тоғыз жүз елу төрт күнді шындыққа толы ұлы жылдың ұзақтығына қарағанда жақындау көрінеді. Бұл Тациттің шешендер туралы диалогында жазылған ой болатын.

Nervus belli - Соғыс нерві (Нерв войны) – соғыстың қозғаушы күші әрқашандла ақша деген ұғымды беретін бейнелі сөз.

Res publica est res populi - Республика халық ісі болып табылады (Республика является делом народа) – Цицеронның Республика туралы атты кітабынан алынған цитата.

Vae victis - Жеңілгендердің қайғысы екі есе болады (Горе побежденным) – б.э.д. 387 жылы галлдықтар римдіктерді ойсырата жеңіп, Римді қоршап алды. Римдіктер амал жоқтықтан келісімге келді. Жеңген жағы мың фунт алтын алуға тиісті болды. Сол сәтте галлдықтар дұрыс емес гірді әкеліп аласыларын өлшеп жатты, оны байқаған римдік трибун қарсыласып еді, әйтсе де оспадарсыз галлдық гірге өзінің қылышын тақады да Жеңілгендердің қайғысы екі есе болады, -деді.

Т А Р И Х И А Ф О Р И З М Д Е Р

Тарих - өмiрдiң жетекшiсi.
ЦИЦЕРОН

Тарихтың бірінші заңы – қандай да болмасын өтіріктен қорқу және қандай да болмасын шындықтан қорықпау.
ЦИЦЕРОН

Тарих секірмелі түрде дамымайды.
Ежелгі латын мәтелі

Тарих екі рет қайталанады: алғаш рет – трагедия түрінде, соңғы рет – фарс түрінде.
Ф.Гегель

Тарихты жасауға барлық адам қатысады, ендеше оның көркiне шамалы болса да, әркiм өз үлесiн қосуға мiндеттi және әрiн кетiруге тиiстi емес.
Ж.ЛИМЕТР

Мен тарихқа ештеңенi де жасырмаймын деп эпиграф жазар едiм. Ол ол ма, тiптi өтiрiк айтпау керек, өтiрiк айтқанша, үндемеуге тырыс.
Л.Н.ТОЛСТОЙ

Тарихшы мен ақынның айырмашылығы бiреу-ақ: бiреуi өлеңмен, ал екiншiсi қара сөзбен айтатындығында емес, керiсiнше, бiрi өткен оқиға туралы, екiншiсi болашақ туралы әңгiмелейтiндiгiнде.
АРИСТОТЕЛЬ

Ақыл-ой еңбегiнiң ең маңыздысы және пайдалысы - өткен оқиғаларды жазу.
САЛЛЮСТИЙ

Тарихтың басты мiндетi - iзгiлiктi iстер туралы үндемей қалмау және жаман әрекеттер мен ақылсыз сөздер арқылы болашақ ұрпақтар алдында масқара болмау деп санаймын.
ТАЦИТ

Тарихтың бастапқы мақсаты - өтіріктен сақтану, екінші – шындықты бүгіп қалмау, үшінші - өзіңді мәліметтерді бұрмалады деп немесе орынсыз өшпенділік жасады деп ешкім күдіктенбейтіндей жағдайда болу. Цицерон
Өткен заман мен әлем халықтарын танып бiлу - адамдар ақыл-ойының азығы мен әсемдiгi.
Л.д.ВИНЧИ

Тарихи тактиканың жарығынсыз – бәрi де қараңғы.
А.В.СУВОРОВ

Көптеген деректерден тарихи өмiрдiң мазмұны құралып, идея жасайды.
В.Г.БЕЛИНСКИЙ

Қаласаң да, қаламасаң да тарихты жазбауға болмайды.
Т.МАИЗЕН

Әр ғылымның өз құпиясы бар: тарихтың құпиясы - еркiндiк заңдары мен заңдар қажеттiлiгiнiң байланысы.
М.П.ПОГОДИН

Тарихшы кейде тарихтағы жiберген қателiктерiн өзiнiң ақыл-ойымен толықтырып отырады, сөйтiп, ол ешқашан қателеспейдi.
М.П.ПОГОДИН

Тарихтың мақсаты - адам дамуының қозғалысын танып-бiлу.
Л.Н.ТОЛСТОЙ

Тарихты білетіндердің кез-келген нәрсеге иіле бермейтіндігі – олардың қастерлі қасиеті.
ОСКАР УАЙЛЬД

Тарих – әрi-берiден соң, бәрiн де реттейдi.
Ф.ЭНГЕЛЬС

Тарихи дамуға соқпай, адамзатты да табиғатты да түсiнуге болмайды.
А.И.ГЕРЦЕН
(Мысли и изречения кiтабынан, Алматы, 1964 ж,)

Қазіргі білім жарығы тарихи шолу ағысы біздің батысымызға да жататын осындай адамзат қоғамын құрып, тарихтың осы уақытқа дейін шамамен 20 рет қайталанғанын көрсетеді.
АРНОЛЬД ДЖ. ТОЙНБИ

Тарих дегеніміз адамзаттың кең арналы тәжірибесі, адам болмысының ғасыр айрығында жүздесуі. Жүздесу туысқандық орайда өтсе, өмір үшін де, ғылым үшін де онан артық не бер?!
МАРК БЛОК

Тарих өзіне баураса, тарихнама – қиялыңды ұйытады.
ОЛЖАС СҮЛЕЙМЕНОВ

Тарих дегеніміз мен үшін өз романдарымды іліп қоятын шегелер.
Александр Дюма-Әкей

Жақсы мiнез-құлық пен ақыл күшi болып енедi, бәрiнен де – бұлар адамшылық қасиеттер болып табылады.
Адамның басына конған бақыттың тұрақты болуы жақсы мiнез-кұлыққа байланысты.
ӘЛ-ФАРАБИ

Тәуелсiздiк - алтын күмбез дейтiн болсақ сол күмбездi тiреп тұрған 4 белгi – рәмiздерiмiз бар. Оның бiрiншiсi – Елтаңба, екiншiсi - Әнұран, үшiншiсi – Көк байрақ, төртiншiсi - Қазақ тiлi.
Н.Ә.НАЗАРБАЕВ

Ел үшiн еңбек етсең халқың сүймек,
Бiз үшiн отқа, суға түсiп жүр деп.
Ер өлсе де, еңбегiн ел өлтiрмес
Неше мың жыл өтсе де тарих бiлмек.
С.ТОРАЙҒЫРОВ

Түркiстан - екi дүние есiгi ғой,
Түркiстан - ер түрiктiң бесiгi ғой,
Тамаша Түркiстандай жерде туған,
Түрiктiң тәңiрi берген несiбi ғой.
М.ЖҰМАБАЕВ

Бiр ұлттың тiлiнде сол ұлттың жерi, тарихы, тұрмысы, мiнезi айнадай ашық көрiнiп тұрады. Қазақ тiлiнде қазақтың сары сайран даласы, бiресе желсiз түндей тымық, бiресе құйындай екпiндi тарихы, сары далада үдере көшкен тұрмысы, асыкпайтын, саспайтын мiнезi көрiнiп тұр.
М.ЖҰМАБАЕВ

Адамдағы ынсап, әдiлет, мейiрiм - үшеуiн қосып айтқанда ұждан деген ұғым шығады.
Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ

Қай iстiң болсын өнуiне үш түрлi шарт бар. Ең әуелi ниет керек, одан соң күш керек, одан соң тәртiп керек.
М.О.ӘУЕЗОВ

Тарихқа үңiлсең сезер ең,
Қай кезден басталған бұл сұмдық.
Ұлыға қанжарын кезеген,
Күншiлдiк.
Бұл неткен зұлымдық, жаным-ау,
Бұл неткен ағаттық !..
Биiктi биiк деп танымау –
Нәмәрттiк.
Арымды келемiн қанат қып,
Жаныма бiр тыным бермедiм.
Бойымнан таусылса жомарттық,
Менiң де өлгенiм.
М.ШАХАНОВ

Делиде болғанымда Үндi ғалымы: - Сiз Сырдария өзенiнiң бұрын басқа арнамен аққанын бiлесiз бе?-деп сұрады. -?..?..?..
-Кейiнiрек ауылға барғанда осы оқиғаны нағашыма айтып едiм:
-Балам, туған елiңнің тарихына немқұрайлы қараған адамның өмiр жолы болған емес, - дедi жүзi сұрланып. Содан бастап менi Бiз елiмiздiң көне тарихына назар аудармасақ, жаңа тарихтың бiзге де назар аудармауы мүмкiн екен-ау деген ой жиi мазалайтын болды (Досымның күнделiгiнен).
М.ШАХАНОВ

Қанды кек, жесiр дауы, жердiң дауы –
Түсiнсең, адамзаттың нағыз жауы.
ҚОЖА БАТЫР

Орыс халқына ендi қорқатын ештеңе жоқ, өйткенi оның бақытсыз тағдырын одан әрi бақытсыз қылу мүмкiн емес.
А.ГЕРЦЕН

Ресейде екі-ақ тұңғиық бар: төменде – қараңғылықтың билігі, ал жоғарыда – биліктің қараңғылығы.

БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ҚАНАТТЫ СӨЗДЕРІ
Қазақтың Бауыржан Момышұлындай ұлы перзентін таныстырып жату артық. Ел оның ерлігін, жазған кітаптарын біледі. Оның мірдің оғындай қанатты сөздері де халықтың аузында жүр. Сөйтсе де сол сөздерді жүйелеп беріп, жинақтаса, ол жаңа бір сипатқа еніп, халқымыздың батыр ұлының абыздық қырын аша түседі.

Ерлік – тәрбие жемісі.

Жауынгерлік тәрбие әскери киімде емес, жөргекте жатыр.

Солдаттың анасы – Отанның анасы.

Ақылды кісінің сөзі де, өзі де сүйкімді.

Жақсы солдат командирге ұстаз, ал, жаман, ақымақ генерал командир түгілі солдатқа ұстаз бола алмайды.

Соғыстың заңы – өте қатал заң.

Біреудің қатесін орынсыз кешіруге болмайды.

Ақкөңіл деген нәрсенің екі түрі бар: аңғал ақкөңіл, ақылды ақкөңіл.

Жалтақтардың көбі ақымақ, әкімқұмар келеді.

Орынды іске, пайдалы қаталдыққа ешкім өкпелемейді.

Символдық сыйлықтарды қара бастың құлқынына құрбан ету – қасиетсіздік.

Мақтау - қауіпті нәрсе. Мақтаудың екі түрі бар: біріншісі – қара ниетті мақтау, екіншісі – ақ ниетті мақтау.

Адамның көзқарасы мен түрі – жан дүниесінің рентгені.

Орынды зіркілдеу – сабақ, орынсыз зіркілдеу – азап. Орынды зіркілдеу жастарды дұрыс жолға, орынсыз зіркілдеу бұрыс жолға салады.

Терлеп еңбек етпегеннің тілегіне жеткенін көргенім жоқ.

Ежелден ер тілегі – ел тілегі. Адал ұл ер боп туса – ел тірегі.

Опасызда Отан жоқ.
Отанда опасызға орын жоқ.

Отаның үшін отқа түс – күймейсің.

Айғаймен ала алмайсың, ақылмен, айламен басқар.

Тәрбиелі – тәртіптің құлы.
Тәртіпті – елдің ұлы.
Белдескеннің белін сындыр,
Тірескеннің тізесін бүктір!

Қайратыңа әдісіңді жолдас ет,
Әдісіңе ақылыңды жолдас ет.

Әдіссіздік – әлсіздік,
Ептілік те ерлік.

Қарабет болып қашқанша,
Қайрат көрсетіп өлген артық.

Берік болмай ерік жоқ.

Жақсы сөз жан сүйсіндіреді,
Бойға қуат бітіреді.

Таяқтан тайсалмасаң,
Семсерден сескенбесең,
Жеңдім дей бер...

Өмір үшін өлгенше күрес.

Тәртіпке бас иген құл болмайды,
Тәртіпсіз ер болмайды.

Өжеттіліктен не пайда,
Ерлігі мен ақылы
Көпті батыр етпесе.

Ерлік елеусіз қалмасын.
Жауыңды жапыра біл,
Баудай түсіре біл.

Қиын сәтте тізгініңді босатпай, шапшаң да шебер қимылда.

Жігіт болсаң, жігеріңді жасытпа,
қайратыңа қайта мін.

Ұрыста тәуекел ету де – ерлік.

Әрқашан әскери ар-намысыңды сақта,
солдаттық борышыңа адал бол.

Халықтың ізгі дәстүрі –
Біздің ең асыл мұрамыз.

Адамның көтеріңкі көңіл-күйі – ұрыста ең айбарлы қару.

Алтын басты болсаң да, ардан артық емессің.

Ашуыңа ақылыңды жеңдірме, өз сабаңнан шығып кетпе.

Әрбір бұйрықтың орындалуы – бұлжымас шарт.

Жерге тер төгіп, халыққа қан төгіп қызмет етуден аянба.

Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – бүкіл ата-бабамызды, тарихымызды ұмыту.

Хас батыр ұрпағы бардың өлсе де арманы жоқ.

Жеңіс шайқасқа дейін шыңдалады.

Өсер елдің баласы әкеден де асып түсер.

Кішіпейілділік – адамгершілік көркі.

Жауынгерлік борышты өтеу – жеңіспен бірдей.

Тексізден тезек артық, арсыздан айуан артық.

Өзін аяған – дұшпанға дос.
Жанын аяған – тәніне жау.

Қырағының өзі де, көзі де батыр.

Әркім әр жағдайда өледі, ақымақ та, ақылды да өледі. Бірақ, қалай өлу басқаша.

Тәртіп – тән үшін, ынтымақ – жан үшін керек.

Тізе бүгіп, тірі жүргеннен, тіке тұрып, өлген артық.

Ана үшін аянба – ант ұрады,
Бала үшін аянба – бетің күйеді.
Ел үшін аянба – жігіттілігіңе сын.

Ел дегенде – езіліп, жұрт дегенде – жұмылып істе.

Батыр – батыр емес, батырларды бастаған батыр.

Ашу-ызасыз жек көру мүмкін емес.

Сыртқы тәртіпсіздік – адамның ішкі кемшілігі.

Ұшқынсыз от тұтанбас.

Қашу – жаудан құтылудың жолы емес, өлімнен де жаман, ауыр опасыздық.

Мейірім болмаса сүйе де алмайсың.

Бұйрық – алғыр басшының ой-арманы.

Әскерсіз–қолбасшы қауқарсыз, басшысыз – әскер әлсіз.

Сын ерді шыңдайды,
Қорқақты қинайды.

Адамзатқа өмірден ар қымбат, өлімнен де ұят күшті.

Қорқақ – дөрекі әрі ақымақ.

Батырға Сырдың суы сирағынан келмейді, қорқаққа батпақ та кедергі, шалшық та бөгет.

Атқа мініп жүре алмайтынға жуас та асау, жебе де қысқа, тартпа да бос, ердің үсті де қолайсыз, тізгін де ұзын көрінеді – барлық сылтауды жайып салады.

Алғырлық ойдың ішкі мазмұнын нұрландырып тұрады.

Қанатты сөздің қарапайым сөзден айырмасын сергек құлақ, алғыр ой ажыратады.

Ақылгөйлік кейде өнегесіздікке тірейді.

Тәртіп кейде тәртіпсіздікті тудырады.

Екіжүзділіктің балын татып жүргеннен, әділдіктің ащы уын ішкен артық.

Өтіріктің қанатын қомдағанша, ауыртпалықтың жүгінен бүгілген артық.

Өзін сыйламаған басқаны сыйлауға қабілетсіз.

Барлық халық барлық ұлы және тамаша нәрселерді жасауға қабілетті.

Өзінің ұлтын сыйламаған, ұлтын мақтаныш тұта да алмайды, ол сөз жоқ арамза, тексіз әрі қаңғыбас.

Ұрлық, опасыздық – бұл ұлттық дәстүрлер емес, ұлттың ішінде көркеуделік.

Ұлттық мақтаныш – сол ұлттың адамы үшін қасиетті әрі бұзылмас заң.

Тәуекелсіз – жеңіс жоқ.

Жаудан қашып емес, қорғанып және шабуылға шығып құтыла аласың.

Ұлттық рух – бұл, асыл қасиет, ұлтшылдық – бұл ұлт ішіндегі жеке адам бойындағы көркеуделік.

Бақаның бағынан, сұңқардың соры артық.

Жақсы командир жауынгерін зор етеді, жаман командир офицерін қор етеді.

Әр адамның мінезі – астындағы тұлпары. Соның ағынымен адамдар өмірден зымырап өтіп жатады.

Опынғаныңды айтпа, одан кейінгі ойланғаныңды айт.
Ызаңды айтпа, ызадан соңғы ындының мен ықыласыңды жеткіз.

Алжығанда келген атақ абырой әпермейді.

Жақсы бастық – жарты бақыт.
Ойлы бастық ұқыпты қызметкерді адам етеді. Ойсыз бастық оқып келген маманды надан етеді.

Еркекті бұзатын екі құмарлық – арақ пен әйел.

Ұлыны ұлы ұғады, дананы данышпан ғана түсінеді.

Елін сүйген жауынгер ер болады.

Жігерсіз сөз жүрекке жетпейді.

Басқа жазушылар сиямен жазса, біз қанымызбен жазамыз.

Тәртіп – жауынгердің бірінші қаруы.

Ананың әлдиін білмеген – ұл болмайды,

Уставты білмеген – солдат болмайды.

Орынсыз ерлік – адамды өкіндірмей қоймайды.

Қайрат – қамал бұзады.

Қар ерігенмен, Қаратау ерімейді.

Ер өледі, ел қалады.

Есімі ел жүрегінде сақталған ер ғана бақытты.

Ел қорғау жолында ерлікпен өлген ерлердің жазығы жоқ.

Ақылдың артықтығы, кеңестің көптігі жоқ.

Бір жаралыға жәрдем беріп, оны аман алып қалған жауынгер – он ұл тапқан анадан артық.

Үлкенді – ізетте, кішіні – күзетке.

Айдындана шапқаннан ажал да сескенеді.

Қаталдықтың екі түрі болады: ақылды қаталдық, есерсоқтық қаталдық.

Біздің заманда бейқам кісі ғана түрін жасқа бермейді. Күрес, бейнет, ой күйігі, ашу-ыза адамдардың бетіне қашан да із түсіреді.

Дұрыс аударма жасау үлкен өнер. Тілдің нәзік сырларын білмей аудару мазмұнды жүдетеді, шығарманың екпінін, ішкі тынысын тарылтады.

Өлімнен қорқуға болмайды. Еңбекке қабілеттіліктен айырылудан қорқу керек.

Өмірден қайткенде көп қарпып алу дегеніміз – тоғышарлық, ал қоғамға қайткенде көп беру – бұл күрескердің ісі.

Өмірдің қуанышы көп алуыңда емес, басқаларға көп беруіңде, білім мен тәжірибеңді халыққа таратуыңда.

Үлкен бастықтың қатаң сөккенінен гөрі де адамды өзінің ары сөгуі күшті.

Заттар мен құбылыстарды танитын күш-ақыл деп аталады. Ақылдың жұмысы адамның ішкі сезім күйін бейнелейді.

Сенімділік табысқа жетуге деген құлшынысты арттырады, бойға қуат береді, әбден айқындалған әмір беруге немесе жеке іс-қимылға шақырады – яғни, дереу әрекет жасауға итермелейді.

Алған әсерлерді жалған, жасанды түрде көрсету – соғыста ең сорақы бақытсыздық, қауіпті өтірік.
Отанға деген сүйіспеншілік қана соғыс кезіндегі өлімді моральдық тұрғыдан ақтап, соғыс ісінің адамгершілік негізі бола алады.

Олжа – елге сауға, атақ – ерге сауға.

Мақтан сүйгіштікке қарсы қолданылатын бірден-бір құрал – қара қылды қақ жарар әділдік, ерлікті өте
сезімталдықпен айыра біліп, тауып, көре білушілік.

Жалпы мықты ерік-жігер – жеңіс серігі.

Әлсіз ерік-жігер – жеңіліске ұшыраудың хабаршысы.

Мінезсіздік – ойлаудың айқын еместігі.

Нағыз жауынгерлерді тәрбиелеуде дәстүрдің алатын орны зор.

Билік те қауіпті. Егер билік ақылды адамның қо­лына берілген болса – онда ақылды басшыға, ал егер ақымаққа берілген болса – онда есерсоққа айналады.

Соғыс – өмір мен өлімнің арасындағы қыл көпір.

Ел дегенде еміреніп, жұрт дегенде жүгініп қызмет еткін.

Адал болмай азаматпын демегін.

Атағыңа ақылың сай келсе ғана сыйлы боласың.

Өтіріктің балын жалап тірі жүргенше, шындықтың уын ішіп өлген артық.

Тілекке еңбек тірек болмаса, ойға омалып, қырдан аса алмайсың.

Ерлік – елдің қасиеті, жүректілік – жігіттің қасиеті.

Сабырлылық алдында дұшпан сасады, сабырсыздан береке қашады.

Үміт өрге тартады, үмітсіздік көрге тартады.

Өз ұлтын сыйламау, оны мақтаныш етпеу – сатқындық!

Дәмді, дәстүрді сыйламай өскен балалардың қолына қылыш берсе, кімді де болса шауып тастауға даяр.

Жаяу әскер – ұрыста шешуші күш.

Солдаттың алғашқы ерлігі – бұл офицердің еркіне мойын ұсыну, бағыну. Офицердің алғашқы ерлігі – халықтың атынан, мемлекеттің атынан әмір ете білу.

Халықтың атынан әскери ерлігі үшін алғыс айтып, жігерлендіре білу – жауынгерлік құрмет көрсету.

Армиядағы ең қиын шаруа – мойынсұну, бағына білушілік. Әмір ету – мойынсұнуға қарағанда одан да қиынырақ іс.

Ойланып тұжырым жасау ойлаған нәрсені орындағаннан күрделірек.

Жауынгерлік бақыт ұрыста командирге кездейсоқ келмейді, жеңіспен келеді.

Өз міндетін ойлы көзбен қарау – командир қызметінің творчестволық негізі.

Қаталдық әділ болсын, ешуақытта адамның бойындағы адамгершілік сезіміне, намысына тиіп, қорламайтындай
болсын.

Қаталдық азаматтық мінез-құлық нормасы шегінен асып кетпеуі қажет.

Командир –жеңістің атасы, табандылықтың жан-жүйесі, тұтқасы, коллективтің абыройы.

Көзсіздік – батырлық емес, есерсоқтық.

Командир көзсіздік жасап батылдық, батырлық, табандылық көрсетпей, есті бола алмаса керек.

Түсіну талдаудан гөрі әлдеқайда күрделірек.

Ең қиыны – шыдамдылық, төзімділік, байсалдылық пен сабырлылық көрсету, творчестволық тұрғыдан дұрыс, парасатты ойлай білу.

Ұлттық рух – ұлы адамның және тұтастай алғанда ұлттың да асыл қасиеті.

Ұлттық мақтаныш – ұлт ішіндегі жеке адам үшін мызғымас әрі қасиетті заң.

Халықтардың бауырмалдығы ұлттық мақтанышқа негізделген.

Айбарлы адам тек айбарлы адамды ғана сыйлай алса керек, оның жасық жанды құрметтемесі әбден заңды.

Кір-қоқыс адамды аздырып, тоздырады.

Жеке мақтаныш сезімі ерлікті тудырады.

Жасық жан ержүрек бола алмайды. Ол жанқиярлық ерлік жасауға да қабілетсіз.

Тәрбие адам бойында жақсы мінез-құлық қалыптастырады.

Көнтерілілік, көнбістік – асқақ адамның сергек ойына тұсау.

Ойлау дегеніміз – алған әсерді біртіндеп ендей отырып, объективті шындықты бейнелейтін танымның жоғарғы сатысы.

Сенімділік табысқа жетуге деген құлшынысты арттырады, бойға қуат береді, дереу әрекет жасауға итермелейді.

Күдік – қорқыныштың бір түрі.

Жеке тәжірибе – ұлы іс, ол санада терең із қалдырады.

Әскери істе ес тәжірибені негіздеуге қызмет етеді.

Зерігу қызмет орнына, табиғаты келмейтін жұмысқа бейімділігіне, қабілетіне қарамай тағайындай салушылықтан келіп туады.

Екіжүзділік – жалған жаныашушылық, түсінушілік, ұғынушылық, пікірлестік, өтірік нәрсені шын деп, шынды жасырып көрсетушілік.

Парыз алға қойған міндеттен туады, яғни, міндет адамға парызды жүктейді. Сондықтан да парыз бен міндет адамның қызмет әрекетінде де әр түрлі.

Адамның жан-тәніне түсетін жөнсіз сын мен ауыртпалықтан, арып-ашу мен қажудан мүмкіндігінше аулақ болған жөн.

Парызды түсіну ар-ұят деп айтылады.
Ар – парыздың бақылаушысы, адам қызметін реттеп отырушы.

Абыройды, жоғары моральдық рухты сақтау жолында өз өмірін қиюға дейін баруға ниет ету – намыс деп аталады.

Намысқа кір келтірушілік, моральдық рухтың асқақтығын қорлау – масқара болушылық.

Жігерлендіру дегеніміз – рухани күш беру, күш-қуаттың тасуы, сергектік күй.

Адамның басына түскен қайғыны бөлісе білушілік адамның бойында коллектившілдік сезімді тәрбиелеудің нәтижесі.

Ешқашан өмірде үміттене алмаған адам ғана үмітін үзе алады.

Ұлттық рух пен ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті.

Ұлтшылдықтың негізінде басқа халықтарға өзін қарсы қоюшылық, антогонизм жатады, ал ұлттық рухтың табиғатына өз халқына деген сүйіспеншілік арқылы басқа халықтарды сүю мен құрметтеу тән.

Кімде-кім мәдениеттің негізін бөлшектеуге жол берсе, ол адамға барлық жағынан айып пен әділ кінә тағылуға тиіс.

Басқалардың тасының өрге домалауы, күш-қуатының, қайратының артықтығы, сондай-ақ, материалдық игілігі күншілдік сезімін тудырады.

Күншіл өзінің кескін келбеті жағынан әрқашан да өзі күндеп жүрген адамнан төмен тұрады.

Сөз тасушы адам өсектеп жүрген адамының тырнағына да тұрмайды.

Күншіл – қоғамда жексұрын да зиянды адам, өйткені ол адамгершілікке, жат қылыққа, тіпті қылмысқа да бейім.

Тобыр – армия емес, армия да – тобыр емес.

Ұйымшылдық бірлесіп ортақ міндет пен мақсатты орындауға ақылды, ерік-жігерді жұмылдыруға мүмкіндік жасайды.

Ұрыс даласында басшы – сөздің адамы емес, тікелей іс-қимылдың адамы болуы керек.

Жалпы мықты ерік-жігер – жеңіс серігі.

Әлсіз ерік-жігер – жеңіліске ұшыраудың хабаршысы.

Ерік дегеніміз – қозғаушы күш, мақсатқа жету жолындағы кедергілерді жеңуші құрал.

Кез келген адамға батырдай болсам деген ниет, еліктеу тән.

Жұрттың көбіне ақыл берілгенімен, жүрек бәріне бірдей берілмеген.

Әскери бөлімнің күші жауынгерлік достық пен жолдастық бірлікте, ынтымақта.

Жауынгерлік достықтағы басты нәрсе – өзара түсіністік, адамның адамгершілігін құрметтеп сыйлай білушілік.

Қарапайымдылық екі жақты мән-мағына береді: қарапайым деген сөз бір жағынан – тереңдікті, екінші жағынан – бос, қуыс деген ұғымды, басқаша айтқанда, қарапайым әрі ақылды немесе қарапайым әрі ақымақ дегенді білдіреді.

Бір жақтылық – офицердің міні, кемшілігі.
Қостай берушілік – әлсіздік.

Өзің мерт болғаннан гөрі өлтіру қиынырақ.

Ашумен емес, ақылмен үйрету керек.

Ақылдылар үшін атақ-даңқ – бұл зіл батпан жүк.

Атақ-даңқ барып тұрған ақымақ болуға итереді.

Егер атақ-даңқты көтере алмай ақымақтана, есіре түссе, бұл адамның жағымсыз көлеңкелі жағы.

Егер адам белгілі, танымал бола бастаса, ол образға, өзінің жеке “мені” енді өзіне тән болмайтын адамға айнала бастайды.

Қалың солдат та әбден қалыптасқан халық.

Өлімге асықпай, ұрыс жүргізуді үйрен.

Ұрыс жүргізе жүріп үйрен, шыңдала, әрі батылдана түс.

Жеке үлгі-өнеге ұрыста басқару құралы болып табылады.

Адамдарды шабуылға бастап көтеруден ең ауыр міндет жоқ.

Нағыз солдат болу оңай емес.

Әділетсіздік ашу-ыза туғызады.

Ғасырлар бойы сеңі бұзылмайтын өтірік болады. Бірақ та, бәрі бір өтірік әшкереленеді.

Ержүректілік пен батылдық жүректен шығуға тиіс.

Кітап – әлемнің азаматы.

Шындық – суреткердің ұлы міндеті.

Кез келген кітаптың басты мақсаты – ағарту.

Өтірік – зиян, кесір.

Ерліктің атаусыз кетуі – халықтың трагедиясы.

Үйрену, шынығу әрі есею үшін соғыса біл.

Өзін-өзі дәріптеушілік – өз күші мен қабілетін тым асыра бағалаушылық.

Мадақтау мен жазалауды қадірін кетіріп жөнсіз қолданба.

Соғыста зиян алып келушілік – бұл жөнсіз төгілген қан, ақтаусыз кісі өлімі.

Сын сағатта, ауыр күндерде бауырмалдық пен ынтымақтастық нығаяды, бекиді, қатая түседі.

Техника қаншама дамып жетілгенмен, ойлайтын, парасатты адамның орнын ауыстыра алмайды.

Соғыс ұзақ жылдарға Отанның тағдырын, соғысып жатқан халықтың тағдырын шешеді.
Халық өлмейді.

Соғыс – халықтың күш-қуатын, ерлік-жігерін сынайтын ұлы емтихан.

Әдебиет, музыка, живопись – барлық ұлы да тамаша нәрселерді нақты бейнелейді, ол ата-бабаларымыздың даналық сөздері мен олардың еңбектері – өмірді танудағы нақты, күшті, мықты құрал, күрестің күшті қаруы болып табылады.

Техника қаншама жетілгенмен, дамығанымен, бәрібір күрестің құралы ретінде қалады.

Адамның жан-дүниесі – ұрыста ең қатерлі, көзге көрінбейтін қару. Жан дүниесіне заң бойынша бірінші орын тиесілі, оған күш-қуаты жағынан теңесер күрес құралы жоқ және болмайды да.

Адам бойындағы басты сезім – парыз сезімін ұштап, тәрбиелеу.

Өнер ертеден-ақ халықтың өмір-тіршілігін, күресі мен жақсылыққа деген арман-үмітін бейнелей отырып, халықтың сана-сезімін дамытуда ерекше мәні болған.

Әлемде парыздан артық қуатты қозғаушы күш жоқ әрі болмайды да.

Көзсіз батыр да, шектен шыққан қорқақ та жоқ.

Қорқақтық болмаса, ерлік те болмаған болар еді.

Ерлік дегеніміз әскери тәрбиенің, ширыққан ішкі күрестің, ең алдымен адамның өзін жеңе білген күресінің нәтижесі.

Өтірік – барып тұрған зиянды у.

Шындық – парыз сезімін, ерлікке, адамгершілік жағынан кіршіксіз болуға, мұқалмас ерік-жігерді шыңдауға, өз парызына деген сенімділікке тәрбиелеуде ең бір құнарлы құрал болып табылады.

Өз парызын саналы түрде түсіну ғана солдатты бәрінен де жоғары қояды.
Парызды саналы түрде түсіну ғана барлық игілікті істерге аспандағы бағдар сілтер жұлдыз сияқты, адам неге қабілетті болса, соған, барлық ұлы және тамаша нәрселерге қабілетін арттыра түседі.

Парыздан биік шың жоқ.
Парыз – арман мен даңқ шыңы.

Болған оқиғаны шын мәнінде болған күйіндегідей етіп суреттеу, көрсету – бұл тұрпайылық, үстірттік емес, бұл да өнер.

Күрестің мән-мағынасын терең көркемдікпен ашып көрсету – хас суреткердің ұлы міндеті мен парызы.

Қатал соғыстағы адамдар – шығарманың материалы. Олардың бейнелері мен портреттері – ғасырлар бойы өзінің терең мәнін жоймайтын дәуір мен халықтың мүсіндік бейнесі, себебі олар қайталанбайтын уақыт пен жағдайларда жасалынған.

Соғыс өзімізді өзіміз және басқаларды тануға бейнебір таным айнасы болды.

Сақтық жасай отырып, батыл түрде қимылдау – батырдың басты қасиеті.

Соғыстың мәңгілік тақырыбы қасиетті төгілген қан болып қала береді.

Тек әділдіктің күшінің арқасында ғана әділ жандардың әділеттілігі өмірден орын алады.

Біздің жерімізде еркек – діңгек, әйел – гүл. Діңгек – жапырақсыз, гүлсіз, қазақша айтқанда “қу бас” деген сөз.

Әйел – құнарлы топырақ, онда адамзат дәні өсіп, жетіледі. Біз сол дәннің жемісіміз. Әйелсіз адамзат “жемісі” ешқашан да болмайды.

Ерлікті оның мерт болуынан іздемей, оның өзінен іздеу керек.

Қызғаныштың үш түрі бар: жеке бастың қызғаншы, ұлттық қызғаныш сезімі және Отанға деген сүйіспеншіліктен туатын қызғаныш сезімі.

Ұрыс идеалы дегеніміз – бұл ұрысты шығынсыз жеңіп шығу.

Ұрыс өнері дегеніміз – бұл ұрысты азырақ шығынмен жеңіп шығу деген сөз.

Қаны тамып тұрған шындықты табу оңай емес, ал оны жинақтау одан да қиын.

Ұрыста бәрі тексеріледі, адамның барлық жеке қасиеттері сынға түседі.

Жалғандық оқтың астында шыдас бермейді.

Қорқыныш сезімі барлық тіршілік иесіне тән және барлық жерде бар.

Өз еркімен қорқынышты ешкім де жеңе алмайды, тек қана мәжбүр ету жолымен ғана жеңуге болады.

Ар өмірден қымбат, масқаралық пен абыройсыздық өлімнен жаман – нағыз солдаттың ар-ұяты кез келген сыртқы мәжбүр етуден де қатал.

Қорқынышпен күресте ерлік, жеңістің нәтижесінде парыз сезімі туады.

Ұрыста өмір ешкімге сыйға берілмейді, жеңіп алынады.

Өзін-өзі сақтау инстинктінің екі жағы бар: ол қорқақтықты да тудыруы ықтимал, бірақ көпшілік жағдайда ол ерлікті тудырады.

Табандылық – батылдық қалқаны.

Кім қорғана алмаса, сол өледі.

Өмір үшін күрес – ұрыстағы қорғаушы күш.

Шындық – бұл ерлікке тәрбиелеудегі ең бір құнарлы құрал.

Өтірік – ақырында тіпті нағыз шындыққа сәйкес келетін ресми материалдарға да сенімсіздік тудыратын ең зиянды у.

Абсолютті батыр да, абсолютті қорқақ та жоқ.

Бүгінгі іс-әрекетіміздің сәтсіздік тәжірибесі, ертеңгі күнгі сәтті ісіміздің хабаршысы болуға тиіс.

Біздің нақты болмысымыз – шындық.

Шындық ақиқатты түсіндіруші.
Шындық – бас шабатын айбалта, бұл өтіріктің тамырын шабатын айбалта.

Жеңіс өздігінен келмейді.

Тіл байлығы, тіл тазалығы – ұлт қасиетінің, салт-санасының негізгі өнеге, нағыз басты белгісі.

Ана тілін сүймегендік, білмегендік, ұлт сезімін жоя отырып, ұлт безерлік тудырады.

Зерттеп білмейінше білу де, істей алу да мүмкін емес.

Жеке және қоғамдық өмірде адам қасиеттеріне соғыс әсер етпей қоймайды.

Ұрыс жалған батырлықтың бет пердесін сыпырып тастайды.

Көкпар, бәйге, аударыспақ – батылдыққа, ептілікке баулитын, бұлшық етті шынықтыратын, құмарлықты оятар, есеппен тәуекелге бел байлауға, тіпті өзінің ары мен тағы үшін өлімге бас тігуге дейін баратын дәстүрлі спорттық ойындар. Бұл ойындардың игілікті екендігіне ешқандай күдік болмауға тиіс.

Шын дос сыртыңнан мақтайды.

Сайқал ғана бетіңе қарап қылмыңдайды.

Әйелдің сайқалы бірді ғана арбайды, әдебиет сайқалының мыңға зияны тиеді.

Сауатсыз жазушының кейіпкері надан болып шығады.

Мақал, мәтел – өмір тәжірибесі.

Жас адамға жүрек – би.

Ит – ауыл есігінің қоңырауы.

Қазіргі әншілер қайғыны биге, қасіретті арзан күлкіге, мұңды қуанышқа айналдырып жіберді.

Қарт адам – ұзақ сапар шегіп, тоналып қалған жолаушы сияқты.

Қазынасыз керуен қарақшыдан қорықпайды

В.О.КЛЮЧЕВСКИЙДІҢ ОЙ ҚАЗЫНАСЫНАН

Тарихта біз фактілерді көп білеміз және құбылыстардың мәнін соншалықты аз түсінеміз (В истории мы узнаем больше фактов и меньше понимаем смылс явлений).

Біздің болашағымыз өткенімізден күңгірт және бүгінгімізден қуыс (Наше будущее тяжелее нашего прошлого и пустее настоящего).

Ресейді жылыту үшін, олар оны өртеуге әзір (Чтобы согреть Россию, они готовы сжечь ее).

Тарихшы тергеуші емес, бақылаушы (Историк - наблюдатель, не следователь).

Петр І тарихты жасады, бірақ оны түсінген жоқ (Петр І делал историю, но не понимал ее).

Тарихтың мәні – мұра сияқты өтіп кетпейтін өткен шақтығында, мәңгі заң сияқты бітпейтін процесстен сабақ алуда (Предмет истории - то в прошедшем, что не проходит, как наследство, урок, неоконченный процесс, как вечный закон).

Тарихи көріністердің заңдылығы оның рухтық дәрежесіне кері пропорционал (Закономерность исторических явлений обратно пропорциональна их духовности).

Адам әлемдегі ұлы - мал (Человек - это величайшая скотина в мире).

Саясат дегеніміз қолданбалы тарихтан артық та емес, кем де емес. Ал енді ол тарихты жоққа шығарудан артық емес және бұрмалаудан да кем де емес (Политика должна быть не более и не менее как прикладной историей. Теперь она не более как отрицание истории и не менее как ее искажение).

Тарихтан біз айғақтарды көп білеміз және соншалықты көріністердің мәнін аз түсінеміз (В истории мы узнаем больше фактов и меньше понимаем смысл явлений).

Күніне 16 сағаттан кем жұмыс істеуге қабілетсіз адамның дүниеге келуге құқы жоқ және ол тұрмыстың узурпаторы болғандықтан өмірден жойылуға тиісті (Кто не способен работать по 16 часов в сутки, тот не имел права родиться и должен быть устранен из жизни как узурпатор бытия).

Көкірек және өзін жақсы көретін адам мен тарихшы бір түсінікке сыймайтын тұлғалар: бұл дегеніміз қабілетсіз музыкант, бассыз ойшыл... (Гордый и самолюбивый человек и историк - не совместимые в одном лице понятия: это музыкант без слуха, мыслитель без головы..).

Тарихи сынаудың салтанаты - белгілі кезең адамдарының бір кездері айтпаған нәрселерін өздерінен есіту (Торжество исторической критики - из того, что говорят люди известного времени, подслушать то, о чем они умалчивали).

Тарих мұғалім емес, ол бақылаушы, өмірдің ұстазы: ешнәрсеге үйретпейді, тек қана сабақ алмағаның үшін жазалайды (История не учительница, а надзирательница, наставница жизни: она ничему не учит, а только наказывает за незнание уроков).

Археолог дегеніміз – кейін қазып алу үшін ақшаны көрге көмуші ғалым (Археолог - ученый, закапывающий в могилы деньги, чтобы откопать после).

Европаның ескі монархтары: бассыз тәждер, министрсіз үкімет, кеңес пен қарусыз билік, дымы жоқ арал, ал дәлірек айтсақ, тарихи көрдің елесі (Монархии старой Европы: короны без голов, правительства без министров, армии без полководцев; власть без совета и меча, голый остров, точнее, призрак из исторической могилы).

Жазу өнерінің құпиясы - өз шығармасының тұңғыш оқырманы бола білуде (Тайна искусства писать - уметь быть первым читателем своего сочинения).

Жылымық уақыт – 1860-70 жылдардың сүйікті дәуірі (Смутное время - любимая эпоха 1860-70-х годов).

ЖЕКЕ ОЙЛАР

Тарих ғылымында елдер өз территориясының көлемiмен не халқының санымен өлшенбейдi. Әрбiр елдiң тарихы - өзiнше ұлы тарих.

Тарихта жақсы не жаман деген түсiнiктер болмайды, жақсысы да, жаманы да тарихта қалады.

Мемлекеттiң тұңғыш басшысының - тарихта алатын орны орасан зор. Сондықтан оны болашақ ұрпақ даттамас үшiн оның жауапкершiлiгi одан да орасан.

Тарих екi рет қайталанады, ал кейде одан да көп қайталануы мүмкiн.

Барлық нәрсенiң өз тарихы бар, ал ТАРИХТЫҢ да өз тарихы бар.

ТАРИХИ КӨҢIЛАШАР
Саяси-әлеуметтiк өмiрде, күнделiктi тұрмыс-тiршiлiгiмiзде болып жататын санқилы келеңсiз көрiнiстер халықтың назарынан тыс қалмай, ұтымды өткiр әзiл арқылы да өз бағасын алып отырган. Өмiрдегi күлкiлi жайларды зiлсiз әжуа ететiн нәрселер анекдот деп аталғанымен, олар тарихпен тығыз байланысты.

- Әке, сiздер коммунизмнiң белсендi кұрылысшылары болыпсыздар ғой!
-Болдық, сосын құрылыс материалдары жетпегесiн қойдық.

Партия қатарына өткелi отырған бiр жас жiгiтке отырғандардың бiрi сауал бередi.
-Шырағым, қәзiр қайта құру, жеделдету кезеңi. Сен өзi күзетшi екенсiң. Жұмысыңды қалай қайта құрдың?
-Мен, ағасы, бұрын күзететiн кәсiпорынды сағатына үш рет айналушы едiм, ендi жеделдету басталғалы төрт айналып шығамын.

Қалаға келген бiр қарт теледидардың тиегiн басып қалып, Осы жарықтық қайдан сөйлеп тұр? деп сұрады немересiнен.
Осы кезде диктор: -Алматыдан сөйлеп тұрмыз, - деп саңқ еттi.
Шал шалқасынан түстi.

-Сiз таразы болғалы талай-талай тарих, қилы-қилы заман өттi, әлi сол таразы қалпыңызда келесiз. Осыншама көп жасауыңыздың себебi әдiлдiгiнiзге байланысты болар-ау? - дептi бiреу.
-Атаңның басы - дептi Таразы. - Әдiлдiгiңдi ақыл деген кәсiппен өлшейдi. Ал таразымен табыс өлшейдi.

Бiрде тыржалаңаш бiреу Қызыл алаңмен жүгiрiп бара жатып: Никита Сергеевич – ақымақ, - деп айқай салыпты. Милиция ұстап алыпты да, оны сотқа берiптi. Сот оны 30 жылға соттайды: 5 жылы тәлiмсiз қылық жасағаны үшiн, ал 25 жылы кеңес мемлекетiнiң кұпиясын жария еткенi үшiн.

Брежневтiң кабинетi алдына Косыгин келедi. Тық-тық. Брежнев аптығып көзiлдiрiгiн алып, асығыс оны киiп, қалтасын ақтарып қағазын алады да, оқиды: -Бұл кім?, - дейді. Косыгин де қалтасын ақтарып, көзiлдiрiгi мен қағазын алып, оқиды. - Бұл мен ғой!

Брежневтiң қабылдауына Крупская келедi. Ол оны танымайды. -Леонид Ильич, мен Крупскаямын ғой. Менiң күйеуiм сiздiң есiңiзде жоқ па?
- Неге, неге есiмде болмасын? Сiздiң күйеуiңiз жолдас Крупскийдi бiлемiн.

Мұғалiм – оқушыдан: -Ескендiр Зұлқарнайы қашан өлдi? - деп сұрады.
- Өлдi?.. Мен оның қай кезден бастап ауырғанын да бiлмеймiн.

Брежнев о дүниеде Хрущевпен кездесiптi. -Сен бас хатшы боп iстеген кезiңде, бiрдеңе орнаттың ба? –Жоқ. өзiң ше? -Мен де еш нәрсе орнатқам жоқ.
-Ендеше аналар ненi қайта құрып жатыр?!

Брежнев о дүниеден оралады. Мәскеуде келе жатып, топырлаған қалың кезектi көредi.
-Мыналар неғып тұр? - Араққа тұр.
-Менiң тұсымда мұндай көп iшпеушi едi.

Брежнев немересiмен ойнап отыр.
-Үлкейгенде кiм боласың?
- Бас хатшы болам!
- Екi бас хатшының керегi не?!

Сен Маркстi бiлесiң бе?
- Жоқ.
- Егер сен сәрсенбi және жұма күндерi менiмен бiрге маркстiк үйiрмеге барсаң, бiлер едiң оны.
- Ал сен Файнбергтi бiлесiң бе?
- Жоқ.
- Егер сен өзiңнiң Маркстiк үйiрмеңе бармасаң, онда сен сәрсенбi және жұма күндерi өз әйелiңе кiм келетiнiн бiлген болар едiң.

Атасы мен немересi Мавзолейге келедi.
- Ленин қандай адам болып едi? - деп сұрайды немересi.
- Жақсы адам едi.
- Сталин ше?
- Жаман.
- Ал Хрущев ше?
- Өлген соң бiлемiз.

ТАРИХИ РОМАНДАРДАН ҮЗІНДІЛЕР

Н.Г.ЧЕРНЫШЕВСКИЙ, НЕ IСТЕУ КЕРЕК? романы, Жазушы баспасы, Алматы, 1978 жыл.

318-320 беттер. ...Өмiрiн бағдарлы өткiзетiн адамның уакыты үшке бөлiнедi: еңбек ету, рахаттану және демалу, яғни көңiл көтеру. Рахаттану да, еңбек ету сияқты, демалуды тiлейдi. Еңбек еткенде, рахатттанғанда жалпы адамға тән қасиет жеке адамның басындағы ерекшелiгінен басым болады: еңбек еткенде адамды көбiнесе сыртқы рационалдық тiлек-қажеттер жетектеп отырады: рахаттанғанда адам екiншi бiр, ол да адам табиғатынан туатын, жалпы-тiлектердiң арасынан шыға алмайды. Ал демалу, көңiл-көтеру кезiнде адам күнделiктi өмiрде қорын тауысып отыратын өмiрге қажет материалдың есесiн толтырып, бойына күш-қуат жинауды iзденедi: бұл, адамның өмiрге өз бетiмен енгiзетiн, оның өзiне тән ерекшелiктерiнен туатын, өз басына қолайлы жағдайды iзденумен шығатын нәрсе. Еңбек ету де, рахаттануда адамды адамға жуыстырып, оларды бiр-бiрiне тартатын сыртқы бiр жалпы күш болады, рахаттану да ол күш организмнiң барлығына бiрдей тiлектерден туады: адамның жеке басындағы ерекшелiктерiнен - еңбектен пайда iздеуiнен бұл күш әрi басым, әрi жоғары тұрады. Демалуда олай емес. Адамның жеке басындағы ерекшелiктердi бiр қалыпқа келтiрiп отыратын сыртқы жалпы күштiң бұған қатысы жоқ: адамның нағыз жеке өз басына тән iсi осы демалу болады, демалғанда адам барынша еркiншiлiктi тiлейдi, оның ерекшелiктерiнiң де, мiнез құлқының да ең айқын байқалатын жерi осы оның қалайша демалып, ненi ұнататындығы болады.
Осы жағынан қарастырғанда адам үлкен екi топқа бөлiнедi. Бiр топқа жататын адамдар өзiнiң демалысының көппен бiрге өткiзiп, басқа адамдармен бiрге жүрiп, көңiл көтерудi сүйедi. Кiм болса да оңаша болуды тiлейдi: бiрақ бұл топқа жататын адамдар үшiн ондай оңашалық оқта-текте ғана керек, олардың жалпы ережесi - өмiрдi басқа адамдардың екiншi топтiкiнен анағұрлым көп, ал екiншi топқа жататындардың тiлегi бұған тiптi қарама-қарсы болады: олар көп ортасындағылардан гөрi оңашада бой жазып, емiн-еркiн қанат жаяды. Бұл айырмашылықты жұрт та байқаған, бiреулердi көпшiл деп, бiреулердi саяқ жүретiн тұйық адам деп келедi. Мен саяқ жүретiндерге жататын, ал Вера болса – көпшiлiктi тәуiр көретiн адам. Бiздiң оқиғамыздың бар сыры мiне осында. Екеумiздiң қайсымызды болса да бұл жөнiнен сөгуге болмайтындығы анық сияқты. Бұл жағдайды болдырмауға ешқайсымыздың да шамамыз келмегендiгiн ешбiр сөгуге болмас: адам өзiнiң табиғатын өзгертуге дәрменсiз.
Кiмге болса да өзге адамның басындағы ерекшелiктi түсiну қиын тиедi: кiм болса да өз тұрғысынан қарайды. Маған керек болмаған нәрсе, менiң ойымша, басқаларға да керек емес, адамды өзiнiң түсiнiгi, мiнез-құлқы осылай ойлауға жетектеп отырады: басқаша ойлайтын болу үшiн тым көзге түсiп айқын бiлiнiп тұратын белгi болу керек. Адамның осылайша ойлауынын табиғи болып көнуi - Вера екеумiздiң жаратылысымыздағы айырмашылықты кеш байқауыма кешiрiм болар. Бұл қатенiң ұласып кетуiне себеп болатын тағы бiр нәрсе - екеумiз бiрлесiп өмiр сүре бастаған кезде, ол менi өзiнен тым жоғары ұстады: ол менi өте құрметтеумен болды: менiң өмiрiм оған бiр үлгi өнеге болып көрiнедi, жеке басым ғана тән нәрсенi ол жалпы адам баласына тән қасиет деп бiлдi, бiраз уақыт соған елiктеп, менiң әуенiме түсiп кеттi. Мұнан басқа да, анағұрлым күштi тағы да бiр себеп бар едi. Ой-санасы өсiп жетiлмеген адамдар кiсiнiң iшкi өмiрiне қол сұкпау дегенге жөндi мән бермейдi. Үй-iшiндегiлер, әсiресе үлкендер, сiздiң iшкi өмiрiңiзге қымсынбастан-ақ сөлекет қолын сұққыш келедi. Мұндағы мәселе сiздiң құпия сырыңыз ашылатындығында емес: құпия сыр деген адамның азды көптi артық бағалайтын нәрсесi, оны көзге түсiрмей сақтай да, тасалай да бiлесiң: және құпия сыр дегеннiң өзi елдiң бәрiнде бiрдей бола бермейдi де көпшiлiк адамның жақындарынан жасырарлық та ешнарсесi болмайды. Бiрақ әркiмнiң-ақ бiр өзiне ғана арналған бөлмесi болғанын жақсы көретiнiндей, iшкi өмiрiнде де көрiнген кiрiп шыға бермейтiн бiр бұрыштың болғанын тәуiр көредi. Санасы жетiлмеген адам оған да қарамайды.

276-277 беттер: Рахметов 16 жасында Петербургке келгенде, ұзын бойлы, дене бiтiмi мықты бала жiгiт болатын, бiрақ айта қаларлықтай күштi екенi сезiлген жоқ: он құрбсының екеуi оны оп-оңай жеңiп кете беретiн едi. 17 жасқа аяқ басқан кезде ол күш байлығына ие болуды көздеп, денесiн шынықтыра бастады. Гимнастикамен жан-тәнiн салып шұғылданды, бұл жақсы ғой әрине: бiрақ гимнастика, бар болғаны материалды ғана шындайды, ал Рахметовке алдымен сол материалдың (қайраттың) өзi керек қой, сондықтан ол бiраз уақытқа дейiн күнiге бiрнеше сағат күшке келетiн қара жұмысқа түстi: су тасыды, отын әкелдi, отын жарды, жер қазды, темiр соқты: iстемеген жұмысы қалмады, сол жұмыстардың түрiн жиi-жиi өзгертiп отырды, өйткенi жұмыстың әрбiр жаңа-түрiне көшкенде, жаңа бiр бұлшық ет шыңдала түспек қой. Ол боксер iшетiн тамақты iштi: өзiн-өзi күштеп, тек дене күшiн шынықтырарлық тағамдарды iштi, көбiнесе бифштекс жедi. Шынында да ол өзiн өзi аямай жүрiп, керемет күшке ие болды, сол күштi шыңдай түстi. Ең жақсысы - осы, - дедi ол: - сонда ғана қарапайым адамдар сенi жақсы көрiп, кұрметтейтiн болады. Мұның пайдасы да көп, бiрде болмаса бiрде кәдеге жарап кетуi мүмкiн.
Бұл оның басына 16 жарым жасында мықтап орнаған ой едi, өйткенi сол кезден бастап оның өзгешелiгi де өсе бастаған. 16 жасында Петербургке келгенiнде ол курс бiтiрген қарапайым ғана қайырымды, адал жасөспiрiм гимназист едi, жас студенттер сияқты, алғашқы үш-төрт айда да сол қарапайым қалпында жүрiп өткiздi. Бiр кездерде ол студенттердiң арасында басқалардан өзгеше ойлайтын, өзгеше ақылды жiгiттердiң бар екенiн есiттi, сондай адамдардың бесеуiнiң аттарын да бiлiп алды, ол кезде ондай студенттер тым аз болатын. Рахметов соларға қызығып, қайткенде де танысудың орайын iздедi: ақыры Кирсановпен жақын-жуық болып алды, сөйтiп оның болашақ Никитушка Ломовка, ригориске, өзгеше адамға айналуы басталды. Алғашқы түнi ол Кирсановтың айтқан сөздерiн бар ықыласымен тыңдады, ара-тұра жылап алды, күнi өшетiн, өлетiн нәрсенiң бәрiне қарғыс айтып, өмiр сүретiн нәрсенiң барлығына алғыс айтып, Кирсановтың сөзiн одағай сөздермен бөлiп отырды. – Қандай кiтаптарды ең алдымен оқығаным жөн - деп сұрады: Кирсанов оқуға тиiс кiтаптарын айтып бердi. Келесi күнi ертеңгiсiн сағат 8-ден ол немiстiң, я француздың қандай кiтап магазинi бұрын ашылар екен деп, Нева проспектiсiнде, Адмиралтейский мен Полицей көпiрдiң арасында арлы берi кезiп жүрдi, ақыры керек кiтабын сатып алып, қатарынан үш тәулiк бойы оқыды, бейсенбi күнгi ертеңгi сағат 11 ден жексенбi күнгi кешкi сағат 9 ға дейiн, небәрi 82 сағат кiтаптан басын алған жоқ: алғашкы екi түнде мүлде көзiн жұмған емес, үшiншi түнде ең уытты деген кофенiң сегiз стаканын iштi, төртiншi түнге ешқандай кофе медет бола алмады, жантайып еденге құлай кеттi де, сол жатқаннан оянбай, 15 сағат ұйыктады. Бiр апта өткесiн ол Кирсановқа қайтадан келiп, тағы да жаңа кiтаптар көрсетуiн, кейбiр түсiнiктер беруiн сұрады: Кирсановпен дос болып алды, сол арқылы Лопуховпен де достасты. Жарты жылдан кейiн, Рахметовтың жасы 17 де ғана, ал өздернiң жасы 21 де екенiне қарамастан, Кирсанов пен Лопухов оны жасөспiрiм деп санауды қойды, сөйтiп Рахметов өзгеше адам болды.

СОФЫ СМАТАЕВ, ЕЛIМ-АЙ Жазушы баспасы, Алматы, 1978, 348-бет.
Күн артынан күн өтті. Кешегi соғып өткен қасiрет дауылынан кейiн қайта бас көтерген қазақ халқы елдiгiн, бiрлiгiн қорғап қалу үшiн жорыққа дайындала бастады. Сай-сайдан тарам-тарам боп ағып келiп бiр жерде қосылып, ұлы, арналы өзенге айналар қуат пен қажыр ел құдiретi деген ат тапқан. Ендi мiне, найзаларының үшкiр масағы мен дулығаларын күн көзiнде жарқыратып лек-лек кетiп бара жатқан қол ұшы-қиыры жоқ кең далада шалқыған кек шалқарындай сезiледi. Осы қасиеттi кегінің ширығуындай болып, қол үстiнде аң қалықтайды. Ұрпақтан ұрапаққа жетер, ел бiрлiгiн, iргелiлiгiн дiттеген жiгерлi Елiм-ай қалың әскердi майдан даласына бастап барады.
Қаратаудың басынан көш келедi,
Көшкен сайын бiр тайлақ бос келедi.
Ел-жұртынан айырылған жаман екен,
Екi көзден мөлтiлдеп жас келедi, Елiм-ай! Елiм-ай!.

IЛИЯС ЕСЕНБЕРЛИН, ЖАНТАЛАС романы, Жазушы баспасы, Алматы, 1973 жыл, 204-бет.
Ел билеу? Ел билеу оңай тисе, халық тiзгiнi қолында болған адамның бәрi де ел аузында қалмас па едi? Қазақ тарихында жүздеген хан менен мыңдаған сұлтандар өттi. Солардың халық жадында калғаны саусақпен санап аларлықтай. Хан тағына жету кейде оңай болғанмен, хан тағында отыру әрқашан қиын түскен. Өйткенi оған тек қана күш емес, ақыл, айла саясат керек. Бұл қасиеттер бiреуде бар, бiреуде жоқ...
Абылай ел билеу iсiнде көбiне Есiм хан тәсiлiне көңiлiн көбiрек аударатын. Тiкелей оның жолын ұстамағанмен, кей тәсiлдерiне өз iсiнде қолданып отыратын. Бұған да себепкер болған бәз-баяғы Бұхар жырау. Ол бiр күнi Абылайдың бесiншi атасы Есiмханның тарихын оған айтып берген:
- Хан тағдыры - халық тағдыры емес, - деген Бұхар жырау, - кейде жауы бiр, тартысы бiр болып, қан майданда бiрге қаза тапқан күнде де, жатар моласы бөлек. Тек тарихтан азды-көптi iсi халық ойынан шықса, сондай ханды ғана қазақ елi есiнде қалдырған. Соның бiрi - Есiм хан.
Хаджири есебi бойынша бiр мың сегiзiншi жылы, яғни бiздiңше бiр мың алты жүзiншi жылы, - деген Бұкар жырау Абылайға, - Тәуекел ханның орнына қазақ елi жиырма екi жасар Есiмдi хан көтердi.

А.НҰРШАЙЫҚОВ, Ақиқат пен аңыз, Жазушы баспасы, Алматы, 1992 жыл, 337-338 беттер.
Ол осылай деп этажеркада тұрған өз кiтаптарын иегiмен нұсқады.
Советтiк коғамның әскери ой қазынасына қосқан өз үлесiм. Баукеңнiң бұл сөзi менiң көз алдыма әбден сарғайып кеткен газет қиындысын елестеттi.
Беттiң жоғарғы жағындағы Полковник Момышұлының әскери жазбалары деген үлкен заголовок көзiме оттай басылды. Әдеттегi тек мақаланың биiктiгi елу жол болады. Ал мынау жалпақ алты бағанның әрқайсысы ұсақ әрiптермен терiлген жетпiс жолдан тұратын шiреме етек мақала екен. Аяғына: А.Кривицкий деп қол қойылған.
...Көк дәптердiң иесi не жазса да, не туралы толғанса да оның ойы әскери тақырыпқа, өзiнiң офицерлiк мамандығына келiп тiрелiп отырады. Мiне, оның әскери тәрбиенiң мақсаттары деген конспектiсi. Мұнда ол Әскери психологиядағы ұлттық сәттер деген жайға тереңдей үңiледi. Ол былай деп баяндайды:
Жауынгердi жау жүрек етiп тәрбиелеуде халықтың өткендегi жауынгершiлiгi де, оның ең мәртебелi ұлттық дәстүрi де маңызды екенiне менiң өз тәжiрибемде көзiм жеттi.
Жас адамды тәрбиелеудiң негiздерi. Үлкендi құрметтеу, борышын бұлжытпай орындау, арын таза сақтау, қоғамдық тәртiптi бұлжытпай орындау, заңга бағыну - жас адамға қажет iзгiлiк белгiлерi осы. Мұны бiз: Отанын, халқын, семьясын сүю деп те атаймыз. Мұндай инабатты тәрбие алған адам - нағыз жауынгер. Оның қасиетi - адалдық, арлылық, тәртiптiлiк.
...Батырлық - табиғат сыйы емес, бұл патриоттық борышыңды орындау үшiн өзiңдi-өзiң қауiпке қарсы саналы түрде зорлап көндiрудiң нәтижесi. Мұндай да адам өз достарым тек игiлiктi ғана емес, сонымен бiрге қатердi де бөлiсе отырып, жауды жою арқылы өзiн және отандастарын қауiпсiздендiруге тырысады, өзiнiң азаматтық ары мен намысын ессiздiктен, масқаралықтан корғайды, өз бойындағы осындай асыл қасиеттерiн ашып көрсете түседi.

БИБЛИОГРАФИЯ
1.Н.С.Ашукин, М.Г.Ашукина, Крылатые слова, Москва,1987
2.М.А.Булатов, Крылатые слова, Москва,1958
3.С.В.Максимов, Крылатые слова, Москва,1954
4.Н.И.Кондаков, Л.А.Кленовская, Крылатые аргументы, Москва,1989
5.А.С.Шофман, Древний мир в лицах и образах, Казань,1991
6.Русские пословицы, поговорки и крылатые выражения, Москва,1988
7.Словарь крылатых латинских слов, Москва,1981
8.Б.Алдамбаев, Халық даналығы,Алматы,1976
9.Н.Төреқұлов, Қанатты сөздер.Алматы,1977
10.Б.Хасанов, Қанатты сөздер,Алматы,1972
11.Н.Төреқұлов, Нақыл сөздердiң тәрбиелiк мәнi, Алматы,1971
12.Словарь античности, Москва,1990
13.Мифологический словарь, Москва,1990
14.Әйгiлi гректер, Алматы,1977
15.А.А.Брагина, Русское слово в языках мира, Москва,1978
16.Э.А.Вартаньян, Путешествие в слово, Москва,1987
17.М.Горбаневский, В мире имен и названий, Москва,1987
18.И.Можейко, Әлемнiң 7 және 37 кереметi, Алматы,1988
19.Ю.В.Откупщиков, К истокам слова, Москва,1973
20.Е.Г.Ковалевская, История слов, Москва,1968
21.Б.Б.Кудрявцев, Биография великана, Москва,1967
22.Н.М.Шаинский, В мире слов, Москва,1985
23.Книга для чтения по истории, Москва,1987
24.Хрестоматия по новейшей истории 1917-1945,Москва, 1987
25.Е.Б.Агибалова, Г.М.Донской, Орта ғасырлар тарихы, Алматы,1980.
26.Х.К.Кожахметова, Р.Е.Жайсакова, Ш.Кожахметова Қазақша-орысша фразеологиялық сөздiк, Алматы, Мектеп, 1988 жыл
27. В.О.Ключевский, Сочинения в девяти томах Москва, Мысль, 1990
28. Көңiлашар,(Кұрастырған !.Есхожин), Алматы, Қайнар, 1993
29. І.Кеңесбаев, Фразеологиялық сөздік, Арыс, Алматы, 2007
30. Саяси түсіндірме сөздік, (Құрастырушылар Е.Саиров, Б.Әбдіғали, Т.Жабелова, Д.Әлібек) Жүйелі зерттеулер институты, Астана, 2007
31. Л.К.Байрамова, П.Н.Денисов, Фразеологический словарь языка В.И.Ленина, Издательство Казанского университета, 1991
32. Н.Т.Бабичев, Я.М.Боровский, Словарь латинских крылатых слов , Издательство Руский зык, 1980)
33. Энциклопедический словарь крылатых слов и выражений, Автор-составитель В.Серов, 2-ое издание, Москва, Локид-Пресс, 2005 г.
34. М.Кемел, Ақыл қалта, Астана, Аударма баспасы, 2007)
35. Ә.Нұршайықов, Ақиқат пен аңыз. Роман-диалог, Жазушы баспасы, 1992 жыл

М А З М Ұ Н Ы
Алғысөз орнына ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қанатты сөздердiң зерттелуi туралы ... ... ... ... ..
Қанатты сөздердiң тәрбиелiк мәнi ... ... ... ... .
Тарихи қанатты сөздердiң тарих сабағында қолданылуы барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақ тарихын оқып үйренуде кездесетiн тарихи қанатты сөздердiң кейбiр хақында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қанатты сөздердiң алфавиттiк жүйе бойынша берiлуi ... ... ... ... ... ...
Латындық қанатты тарихи сөздер ... ... ... ... ... .
Тарихи афоризмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Бауыржан Момышұлының қанатты сөздері ... ...
В.О.Ключевскийдiң ой қазынасынан ... ... ... ... ... ..
Жеке ойлар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тарихи көңiлашар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тарихи романдардан үзіндiлер ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ...