Еңбекті қорғау
ПӘНІ БОЙЫНША
050604-Физика мамандығы үшін
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Еңбекті қорғау пәні бойынша 050604-Физика мамандығы студенттерғе арналған оқу-әдістемелік құжат.
Еңбекті қорғау пәні бойынша қарастырылып отырған оқу-әдістемелік құжат физика факультетінің 050604-Физика мамандығы бойынша кредит жүйесінде оқитын студенттеріне арналған; оқу сабақтарының түрлері және тақырыптары бойынша оқу уақытын бөлуді анықтайды; аудиториядағы және аудиторыядан тыс уақыттағы суденттердің өзіндік жұмыстарының мазмұнын анықтайды; студенттердің танымдық және творчестволық білімін нығайтады және оқу мен зерттеу процестерінің арасында байланыс тудырады. Оқу-әдістемелік кешені 2006 ж. ҚР МЖБС 3.08 және 2006 ж. типтік оқу бағдарламасына сәйкес келеді.
Еңбекті қорғау оқу әдістемелік пәні бойынша 050604-Физика мамандығы студенттеріне арналған оќу-єдістемелік кешен Дайынд. Ж.К..Смағулов, Ү.С.Кубаева - Карағанды: ҚарМУ баспасы, 2009 ж. қайта шығарылгаң. – 83 б.
1. ПӘНІНІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ– SYLLABUS
1.1. Оқытушылар туралы мәліметтер:
Оқу жоспарының көшірмесі:
Оқу түрі
Оқу мерзімі
Семестр
Несиелер
Лекциялар
Семинарлар
СОЖ¤Ж
С¤Ж
Барл-ығы
Бақылау түрі
күндізгі
4 жыл
8
2
15
-15
30
30
90
емтихан
1.3. Пререквизиттері:
Еңбекті қорғау пәннең тақырыбы сәйкес заңшығармалық және басқадай мөлшерлік актілер негізінде тіршілік үрдісінде адамнынң қауіпсіздігін, денсаулығын сақтауды және қабілеттілігін қамтамасыз ететін социалдық-экономикалық, ұйымдастырушылық, техникалық, гигиеналық және емдеу-профилактикалық шаралар мен құралдардың жүйесі.
Негізгі дағдылары: еңбек жағдайларының салауаттылығын және қауіпсіздігін ұйымдастыру бойынша өз бетінше жұмыс жүргізе алуға мүмкіндік беретін еңбек қорғау жөнендегі негізге алатын білімді қалыптастыру.
1.4. Постреквизиттері:
Басқа ғылымдармен төмендегі пәндер бойынша байланысты:
1. құқық негіздері;
2. адам анатомиясы және физиологиясы;
3. метрология, стандарттау және техникалық өлшеу;
4. өндірістік токсикология;
5. инженерлік желі және жүйелер;
6. өлшеуді бақылау әдістері мен құралдары;
7. жоспарлау және басқаруды ұйымдастыру.
1.5. Пәннің қысқаша мазмұны:
Пәнді оқытудың мақсаты – студенттерде өндірісте еңбек жағдайларының салауаттылығын және қауіпсіздігін ұйымдастыру бойынша өз бетінше жұмыс жүргізе алуға мүмкіндік беретін еңбек қорғау жөнендегі негізге алатын білімді қалыптастыру.
Пәнді оқыту міндеттері мемлекеттік жоғары базалық білім стандартына (бакалавриат) сәйкес болашақ мамандарың білімдері мен біліктіліктеріне қойылатын талаптарынан шығады.
050604 мамандығының бакалаврлары білулері керек:
еңбекті қорғау бойынша негізгі заңшығарма актілері мен мөлшерлерін, еңбек жағдайларын бағалау және өндірістік жарақаттану мен кәсіптік сырқаттардың себептерін талдау әдістерін, өрт және апат, кауіпті және зиянды өндірістік факторлар туралы мағлұматтарды, энерго-және радиоқондырғылар объектілеріндегі олармен күресу әдістері мен құралдырын;
шаруашылық объектілерінің тұрақты жұмыс істеу шарттарын, халықты және өндірістік персоналды мүмкін катастрофалардан, апаттардан, төтенше жағдайлардан қорғау жөніндегі, сонымен бірге олардың салдарын жою барысында болжаулармен дұрыс шешімдерді қабылдауды.
Физиканың болашақ бакалаврлары келесі жұмыстарды істей білулері керек:
еңбек жағдайын бағалауды және тиімдеуді; төтенше жағдайлардың, өндірістік жарақаттану мен кәсіптік сырқаттардың себептерін талдауды және болжауды, заттар мен құрылмалардың өрт қауіптілігінің, өндірістік қауіпті және зиянды фактордың негізгі параметрларын есептеу немесе кәзіргі өлшеу әдістері арқылы анықтауды, осы факторлардан қорғану шараларын жасауды және ұйымдастыруды.
1.6. Пән бойынша тапсырмаларды орындау жєне өткізу кестесі
№
Жұмыс түрлері
Тапсырма мазмұны және мақсаты
Пайдалануға ұсынылған әдебиеттер
Орындаумерзімі
Бақылау түрі
Балдар
Есеп беру түрі
Тапсыру уакыты
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1.
Реферат
Теория негіздерімен танысу
2
А
4
Реферат
1
2.
Реферат,
үт, лж
Оќу-єдістемесін конспектілеу, мєлімет беру, ќателерді есептеу.
Оқу әдістемесіне сәйкес (ОӘ).
2,2
жұмы-сты қорғау, А,Ү.
8
Реферат
2
3
4
3.
Реферат
Теориялыќ негіздерімен танысу
Негізгі және қосымша әдебиеттер
2
А
4
Реферат
5
4.
Реферат,
Бж, ‡т
Теориялыќ негіздерімен танысу, есеп шығару, бақылаулар
¦сынылѓан єдебиеттер
2, 4
А,Ү
4
Реферат
6
5.
Реферат
Теориялыќ негіздерімен танысу
2
А
4
Коллоквиум
7
6.
Реферат, коллоквиум
Теориялыќ негіздерімен танысу, есеп шығару
Тізімдегі єдебиеттер
2
А,Ү
8
Коллоквиум
8
9
7.
Реферат, ‡т
Теориялыќ негіздерімен танысу, есеп шыѓару
Тізімдегі єдебиеттер
2,4
А,Ү
4
Есеп
10
8.
Бақылау жұмысы
Машықтау сабақтарындағы білімдері бойынша баќылау ж‰ргізу
Тізімдегі єдебиеттер
2
М
5
Есептер
11
9.
Реферат, Үт
Теория мен танысу, есеп шығару
Тізімдегі єдебиеттер
2,2
М,А
5
Реферат
12
10.
Теориямен танысу, есеп шығару баќылау
Тізімдегі єдебиеттер
2,1
М.А.Ү
5
Реферат
13
11.
Реферат, ‰т, коллоквиум
Теориямен танысу, есеп шығару
2,1
М.А.Ү.
5
Реферат
14
12
Үй жұм.
Есеп шыѓару
Тізімдегі єдебиеттер
1
Ү
5
15
Қолданылуы:
А – аралық бақылау, Ү – үй жұмысы, М – мерзімаралық бақылау.
1.7. Әдебиеттер тізімі:
Негізгі
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы.
2.Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі.
3.Өрт қаіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының заңы.
4.Азаматтық қорғаныс туралы Қазақстан Респуликасының заңы.
5. Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар туралы Қазақстан Респуликасының заңы.
6.Основы организации охраны и безопасности труда в Республике КазахстанСост.В.И.Скала,Н.В.Скала.-Алматы,ТОО Издательство
LEM,2007.
7.Коллективті келісім шарттар туралы Қазақстан Республикасының заңы.
8.1000 В кедергісі бар электрқондырғылар үшін Тұтынушы электрқондырғының техникалық эксплуатациясының ережелерінен және Тұтынушы электрқондырғының эксплуатациясы кезіндегі техника қауіпсіздігінің ережелерінен үзінділер, М.,Энергоатомиздат, 1990г.
9.Раздорожный А.А.Охрана труда и производственная безопасность:Учебник.М.2005.
10.Алексив С.В., Усенко В.Г. Гигиена труда. М.: Медицина, 1988.
11.Фролов А.В.,Бакаева Т.Н.Безопасность жизнедеятельности.Охрана труда.-Ростов нД.: Феникс,2005.
12. Безопасность жизнедеятельности. Учебное пособие, книга 1 и 2.- Алматы: Республиканские курсы ЧС и ГО 2002-2003 гг.
Қосымша
1.Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности: Учебник для ВУЗов.-М., Высш. Шк. 2002г.
2.Павлов С.П., Губонина З.И. Охрана труда в приборостроении: Учебник для ВУЗов.-М.: Высш.шк., 1986.
3.Батенков В.А. Охрана труда: Справочные материалы.-Барнаул.Изд-во Алт.ун-та,2001.
4.Козлов В.Ф. Справочник по радиационной безопасности.-М.: Энергоатомиздат, 1987.
5.Кобевников В.Ф. Учебник для ВУЗов.-Киев.: Высш.шк., 1990.
6.Демиденко Г.П. Защита объектов народного хозяйства от оружия массового поражения. Справочник.-Киев: Высш.шк., 1989.
7.Строительные нормы и правила РК В.1.2-498; Алматы, 1998г.
8.Кондратьев А.И., Местечкина Н.М. Охрана труда в строительстве: Учеб.пособие для инженерно-экономич.спец.вузов.-М.: Высш.шк., 1985г
9. Сафонов В.В., Диденко Л.М. Охрана труда при изготовлении металлических конструкций: Учеб.для техникумов.-Л.: Стройиздат, Ленингр.отд-ние, 1990.
10.Прихотько Н. Безопасность жизнедеятельности: Курс лекций.-Алматы: ВШП Әділіт, 2000.
1.8. Баѓа туралы аќпараттары:
Баќылау ±пайлары:
Бақылау т‰рі
¦пайлар
Мерзімдік бақылау (лабораторялық жұмыстар)
20
Мерзімаралық бақылау (коллоквиумдар, семестр барысындаѓы баќылау ж±мыстары)
30
Үйге берілетін тапсырмалар (реферат)
10
Қорытынды бақылау
40
Барлығы
100
Студенттердің білімін анықтау ‰шін дењгейлік баќылау ж‰йесі ќолданылады. КарМУ–да, студенттердіњ білімін аныќтау ‰шін 100-±пайлық дењгей пайдаланылады. Мұндай ж‰йе єр студенттіњ білімін д±рыс аныќтауѓа м‰мкіндік береді. Семестр бойында студенттердіњ білім дењгейлеріне сєйкесті ±пайлар мына тµмендегілер арќылы аныќталады:
- сабаққа жақсы қатысу және с±раќќа толыќ жауап беру;
зертханалық жұмыстарды жасауды және қорғауды уақытында ж‰ргізу;
үй жұмыстарын орындау;
дєрісті ынтамен тыњдау;
оқу сабақтарына толығымен қатысу.
Студенттердіњ семестр барысындаѓы білім дењгейін аныќтауда мына тµмендегілер ескерілу керек: пікірталастар, µз ойларыныњ-т±жырымдарыныњ д±рыстыѓын дєлелдей білу, ѓылыми конференцияларда-жиындарда баяндама жасау т.б.
Семестр барысында студенттіњ білім дењгейін тексеру кезінде студенттер мен оќытушылар ќоян-ќолтыќ араласу нєтижесінде студенттердіњ алѓан білімдерініњ сапалылыѓы, білім алу кезінде жіберілген кемістіктер, шешуге ќажетті мєселелер толыѓымен аныќталады. Семестр бойындаѓы студенттердіњ мењгерген білімдерін пєнді ж‰ргізетін оќытушылар аныќтау керек. Студенттердің білімдеріне сєйкесті ±пайларды аныќтауда пєнді ж‰ргізетін оќытушыныњ тєжірибесіне тікелей байланысты.
Аралыќ баќылау арќылы оќытушы студенттердіњ семестр барысындаѓы µзіндік ж±мыстарын, олардыњ тиімділігін тексере алады. Аралыќ баќылау пєнді ж‰ргізетін оќытушыныњ тікелей басќаруымен іске асады.
Аралыќ баќылау арќылы студенттердіњ білімін тексеріп, сєйкесті ±пайларын шыѓару ‰шін мына тµмендегі мєліметтер пайдаланылады:
- колоквиумдарѓа ќатысу;
топтыќ жєне жеке-дара консультацияларына қатысу;
жазба жұмыстарын уаќытында орындау;
өзіндік жұмыс;
ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысу;
курстық жұмыстарды сапалы жасап, уаќытында қорғау;
- семестр барысында берілген тапсырмаларды уаќытында орындау.
Пєнді оқып-‰йрену аяќталѓаннан соњ емтихан түрінде қорытынды бақылау ж‰ргізіледі.
Ќорытынды баќылауѓа жіберуді аныќтайтын ±пай саны семестр бойындаѓы жєне аралыќ баќылауларѓа сєйкесті ±пайлардыњ ќосындысымен аныќталады.
Қорытынды-аќтыќ баќылауда, баќылаудыњ барлыќ басќа т‰рлері дәстүрлік (ауызша емтихан) және иновациондық (тестілеу, сұхбаттасулы кездесулер және т.б) түрде өткізіледі.
Студенттердіњ білім дењгейлеріне сєйкесті ±пайлар олардыњ баѓдарламада кµрсетілген мєліметтерді мењгерулеріне тєуелді.
1.9. Курстың саясаты мен процедурасы:
Барлық студенттер міндетті түрде бақылаулардың барлық түрінен өтуі керек. Сабақтан кешігу, себепсіз босату, ж±мыстар бойынша мєліметті кеш тапсыру, аралық және қорыту бақылауларѓа ќатынаспау, үй жұмыстарын орындамау т.т. ±пайды 20%-ѓа дейін төмендетеді. Курсты оќып-‰йрену жолдары:
1. Дєрістерге, машықтану және зертханалық жұмыстарына міндетті қатысу;
2. Ќатынаспаѓан оќу сабақтарына сєйкесті мєліметтерді конспектілеп, өњдеу;
3. Өзіндік жұмыстарды орындау (с±лба бойынша);
4. Зертханалық жұмыстарды қорғау (с±лба бойынша);
5. Коллоквиумдарды тапсыру (с±лба бойынша);
6. Тесттен өту (с±лба бойынша);
7. Семинарда баяндама жасау;
8. Емтиханды тапсыру (уақытында);
Әріптік жүйедегі баға
±пайлар
мазмұнныњ пайызы
Дәстүрлі түрдегі баѓа
A
4.0
100
Өте жақсы
A-
3,67
90-94
B+
3,33
85-89
Жақсы
B
3,0
80-84
B-
2,67
75-79
C+
2,33
70-74
Қанағаттандырарлыќ
C
2,0
65-69
C-
1,67
60-64
D+
1,33
55-59
D
1,0
50-54
D-
0,67
F
0
0-49
Қанағатсыздандырарлыќ
Студенттерге қойылатын талаптар:
Рефератты уақытында тапсырмау - 5 ±пай кемітеді. Аралық бақылаудың талаптарын орындамау ( коллоквиумѓа ќатынаспау –5 ±пай кемітеді, бақылау жұмыстарын орындамау –5 ±пай кемітеді, баќылауѓа қатыспау – 5 ±пайѓа кемітеді) – 5 ±пай кемітеді. Сабаќты жіберу немесе оѓан кешігу семестр бойында алѓан ±пай санын кемітеді.
2. ПЄН БОЙЫНША ОЌУ - ЄДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
2.1. Кундізгі бөлімнің тақырыптық жоспары.
Барлыѓы - 2 кредит
Таќырып аттары
Дєріс
Семинарлар
Лаборат.
сабаќтар
СОЖ¤Ж
С¤Ж
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.
Кіріспе. Негізгі түсініктер және Еңбекті қорғау мағынасы.
1
1
2
3
2.
Кіріспе.Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғау заңдары
1
1
3
3.
Электр тоғымен жұмыс істегендегі еңбекті қорғау
1
2
3
3
4.
Сәулеленуден қорғану
1
4
5
3
5.
Механикалық әрекеттерден қорғану. Еңбек қорғаудың психофизиологиялық негіздері.
2
2
4
3
6.
Шудан,иефрадыбыстан,ультрадыбыстан, тербелістен қорғану
2
2
4
3
7.
Жоғары қысымдағы жүйелермен жұмыс істеу қауіпсіздіктері
1
1
3
8.
Өндірістік жарық. Химиялық активті заттардың әсерінен қорғану
2
2
4
3
9.
Шаңнан қорғану. Жеке компьютерлерді пайдаланушыларды қорғау
2
2
3
10.
Өрт қауіпсіздігі
2
2
4
3
БАРЛЫҒЫ (сағат)
15
15
30
30
2.2. Лекциялық сабақтар тезистері
№1 - Тақырып
Кіріспе. Негізгі түсініктер және Еңбекті қорғау мағынасы.
Еңбекті қорғау зерттеу тақырыбы жұмысының өзгешелігінің анализы, технологиялық әр түрлі барысыны, материал мен конструкция қолдану және кәсіпорыныдарының істің қауіптілігінің және зиядылық пайда болуы қөрсету. Осы анализ бойынша ен басты кәсіпорының учаскесі, жұмыстың мүмкін қауіптілік ситуациясыны көрсету және барлық шараларды қолдауы еске салу.
Еңбекті қорғау – бұл заң шығырушы акты жүйсі және әлеуметтік-экономикалық, техникалық, гигиеналық және ұйымдастырылған шаралар, қаупсіздікті, денсаулықты қорғауы және адамның жұмыс барысында қабілеттінің қамтамасыз етуы.
Қалапты жұмыс режимі және қауіпсіздік техникасының талап бұзған кезде жұмысшылардың денсаулығы нашарлап кетеді.
Еңбекті қорғау мақсаты - минимум болуы ықтимал іске асыру жұсыскерлердін аурлары және олардың жарақаттар, толық жабдықталғанмен қамтамасыз ету және максималдық еңбек өнімділігімен жұмыс істеу. Айқын өндірістін жағдайлар қауіптілікпен және зияндылықпен бейнеленеді.
Өндірістік қауіптілігі – жұмыскерлерге мүмкін болатын әсерлі ету қауіп-қатерлер және өндірістің зиянды факторлар.
Қауіпті өндірістін факторлар – бұл факторлар жұмыскерлерге зақым келтіреді.
Зиянды өндірістін факторлар – бұл факторлар жұмыскерлерге денсаулыққа зияң келтіреді.
Жұмыскерлермен бір оқиға қауіпті фактор байланыс болса ол қайғылы оқиға болады. Адамның денсаулығы қайғылы оқиғадан бұзылса оны зақым деп атайды.
Құбылыс, жиынтық өндірістін зақыммен бейнеленсе өндірістін жарақат атайды.
Кәсіби ауру – бұл соңдай ауру жұмыскерлерге зияңды еңбек жағдайлармен әсер етеді. Құбылыс, жиынтық кәсіби аурулармен бейнеленсе кәсіби ауру деп атайды.
Ұйымдастыру және техникалық шаралар жуйесі мен құралдар, жұмыскерлерге қауіпті өндірістін факторлар болмауы қауіпсіздік техника деп атайды.
Өндіріс санитария - ұйымдастыру, гигиеналық және санитария-техникалық шаралардын және құралдардың комплесы, жұмыскерлерге зияңды өндірістін факторларды болмауы әсер етеді.
Қауіпсіздік және еңбекты қорғау аймағының негізгі принциптар:
Жұмысшының өмірдін және денсаулығының артықшылық өнідіріске келтіретің пайдасы
1) Жарамайтын зияңды өнідірістін факторлардың әсері өмірге және денсаулығына болуы керігі жоқ
2) Мемлекеттің кепілді жұмысшының еңбек жағдайларының құқық қорғауы, қауіпсіздік және еңбекті қорғау талапқа сай
3) Біртұтас қауіпсіздік және еңбекті қорғау талаптардың орналастыру, өндеу көмегімен және нормативтық құқықтық акты қабылдауы
4) Қауіпсіздік және еңбекті қорғау сұрақтарды мемлекет реттеу керек
5) Қимыл бірлігі қауіпсіздікті және еңбекті қорғауда уәкілдік мекемелер, жергілікті бөлікшелер арасында және жұмыс беретің өкілімен және жұмыскерлермен қамтамасыз ету
6) Жариялық, толықтық және ақпараттың дұрыстығы қауіпсіздік және еңбекті қорғау жағдайы көрсету
7) Қаржыландыру мемлекеттік бағдарламаны, нормативтық құқықтық акты өндеу, ғылыми жұмыстардың өткізіу және қауіпсіздік және еңбекті қорғау аймақты зерттеу
8) Жұмыскерлердің өкілі қатысу және қауіпсіздік пен еңбекті қорғау мемлекеттік бағдарламада қалыптасу, нормативтық құқықтық акты өндеу, оның ішінде қауіпсіздік және еңбекті қорғау мөлшелерді болуы, ҚР қауіпсіздік және еңбек туралы заң шығарушылықты сақтау.
Еңбек жағдайлары жақсарту, қауіпсіздікті және зиянсызды өсеуі экономикалық мағынасы өте үлкен. Осы жағдайлар экономикалық нәтижелерге – еңбектін өнімділігіне және өнімнін өзіндік құнына дұрыс әсер етеді.
Еңбек өнімділігі өсетін себептері: деңсаулығыны сақтау және ерлердың жұмыс қабіліттілікпен , ңақтылы еңбекті үнемдеу жұмыс ауқытты жолымен көбейту, еңбек қызметың ұзарту, қоғамдық еңбекті үнемдеу, өнімнің сапасын жақсарту жолымен, өндірістіктің қорды жақсарту, апатты жағдайларды азайту.
Сонымен, еңбекті жағдайларың жақсарту және қауіпсіздіктін өсеуі өндірістін жарақаттарды азайтуына, кәсіби ауруларды, мүгедектікті азайтуына келтіреді. Осы жағдайлар еңбекшінін денсаулығың сақтайды және жеңілдікті төлеу шығынды азайтады, зиянды еңбек жағдайларында жұмыскерлерге компенсацияны азайтады, емдеуге төлеу, жұмыскерлерды қайта дайындау.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
№2 - Тақырып
Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғау заңдары
ҚР Енбекті қорғау заң бойынша, 1-ші мақала – еңбекті қорғау бұл әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастыру, техникалық, гигиеналық, емдік-профилактикалық шаралар және қауіпсіздік қамтамасыз ету құралдар, денсаулықты және адамның жұмыс қабілеттін еңбек кезінде сақтау.
Еңбекті қорғау басқару ҚР үкіметімен және арнап даярланған мемлекеттік мекемелер және оның жергілікті шағын бөліктері өткізеді.
Мемелекеттік еңбекті қорғау басқару жасалады: ҚР-да ұлттық саясатты принциптарды жүзеге асыру, заң және нормативтық актілерін шығару, өндіріс құралдарының талаптары, технология, еңбекті ұымдастыру, мемлекеттік қадағалауды ұымдастыру, еңбекті қорғау жағдайларды тексеру, салааралық нормативтық актылерін, ережелерін өндеу және нығайту.
Мемлекеттік саясат қауіпсіздік және еңбекті сақтау аймағына бағытталады:
1) ҚР-ның нормативтық актылерін өндеу және қабылдау, мемлекеттік стандарттарын, ережелерін қауіпсіздік және еңбекті сақтау аймағында
2) Мемлекеттік, салалық және аймақтық бағдарламаларын қауіпсіздік және еңбекті сақтау аймағында өндеу
3) Экономикалық жүйесін өндеу және жүзеге асыру, еңбек жағдайларың жақсарту, қауіпсіздік техникасың және технологиясын өндеу және нығайту, жұмыскерлерды жеке және ұжым қорғау
4) Қауіпсіздік және еңбекті сақтау аймағында мониторингі;
5) Ғылыми зерттеулер қауіпсіздік және еңбекті сақтау аймағында өткізіледі
6) Қайғылы оқиғалар және кәсіби ауруларды тіркеу
7) Мемлекеттік қадағалау және бақылау, ҚР еңбек туралы заң шығарушылық талапты сақтау
8) Қоғамдық бақылау еңбек туралы заң шығарушылық талапты және енбекшілердін мүддесін сақтау
9) Жұмыскерлердін заңды мүддесіні және олардың жанұя мүшелеріне өндірістен зиян шеккендер және кәсіби аурулардан қорғау
10) Жұмыскерлерге ауыр, зиянды және қауіпті жұмыс үшін компенсация белгіленеді
11) Отандық және шетел тәжирибесіні тарату
12) Дайындау және қауіпсіздік және еңбекті қорғау мамандықтардың біліктілігі көтеру
13) Жұмыс жағдайларың мемлекеттік статистикалық есебін ұйымдастыру және өндірістін жарақаттардың, кәсіби аурулардың салдары
14) Бірынғай ақпараттық жүйесіні қауіпсіздік және еңбекті қорғау аймағында қамтамасыз етуі
15) Халықаралық қауіпсіздік және еңбекті қорғау аймағында ынтымақтастығы.
Қауіпсіздік техникасының заңдар және мөлшелер организмды жарақаттан және техникалық құралдардан сақтау назарына бейімделген.
Өндірістін санитариясы және гигиена заңдары және мөлшелер организмды шаршатудан, химиялық, атмосфералық ықпалдан сақтауна бейімделген.
Осы заңдар және мөлшелер аймақтық ұйымдастыру талаптарды, өндірістін және тұрмыстық бөлмелерді қондырату, жұмыс орыны жабдықтау және т.б. Қауіпсіздік техникасының және өндірістін санитариясы заңдар және мөлшелер жоспарлау кезінде, өнеркәсіпті орнықты жүзінде сақтайды.
Қауіпсіздік және таза жұмыс жағдайлардың талаптары әкімшілікке және жұмыскерлерге міндетті. Осы ҚР-ның заңдарды бұзған кезде айыпты әкімшілік, тәртіптік, материалдық және қылмыстық жауапты деп бөледі. Әкімшілік жауабы – қылмыстан ҚР-ның заң бойынша штраф салу. Әкімшілік жазаны тексеру және қадағалау мемлекеттік мекемелерге жүктеледі.
Тәртіптік жауабы – ескіртпе, сөгіс жасау әлде қызметты төмендету және қылмысты жұмыстан шығару.
Материалдық жауабы – лауазымды адам апат және жазым пайда болса, ол шығынды төлеу керек.
Өндірістен зиян шеккендерге әлде жұмыскер өлген кезде материалдық жауабын кәсіпорын атқарады.
Қылмыстық жауабы – белгілі мерзімге бас бостандығынан айыру. Қылмыстық жауабы лауазымды адам атқарады және қайсы қауіпсіздік техникасының заңдарға жауапты.
Жұмыскерлерге еңбекті жарамдылықты жоғалған кезде әлде өлген кезде кәсіпорын ҚР-ның заң бойынша біржолғы жәрдем төлейді.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
№3 – Тақырып
Электр тоғымен жұмыс істегендегі еңбекті қорғау
Электр энергиясы өнеркәсіптін барлық саласында кеңінен қолданылады. Қазіргі өндіріс құрылғылары (машиналар, механизмдер, аспаптар) электр двигательдермен және жылыту құралдарымен жабдықталған. Кең көлемде қол электр саймандары пайдаланылады. Электр энергиясы пісіру, жарық беру тағы басқа қажеттерге жұмсалынады. Сонымен өндірісте электр энергиясымен (тоғымен) азды-көпті болсын барлық қызыметшілер байланысты болады.
Элекрт энергиясын пайдалану адам еңбегін женілдетіп, оның өнімділігі мен сапасын арттырады. Бірақ білімсіздікпен, тәжіримен өміріне үлкен қауіп туғызады. Тоқ соғу қауіптін жоғарлататын жағдай-адам өзінен сезім мушелерімен электр қондырғыларында тоқтын бары-жоғын алдын ала айыра алмайды. Сондықтан тоқтын астына қалған қондырғыларға адам байқаусыз тиіскен жағдайда, оны электр тоғы соғып, зақымдану мүмкін.
Электр тоғымен зақымдану көбінесе өндірісте жұмыс бабымен тоқпен жиі қатысатын қызметшілердің арасында кездеседі, олар: электр слесарлар, электр пісірушілер, электр жөндеушілер, электр құралдарымен жұмыс істейтін адамдар т.б. Электр жабдықтарды пайдалану барысында тоқ соғып, зақымдану оқиғалары негізінде қауіпсіздік техникасынын ережелерін орындамаудын салдарынан пайда болады.
Электр тоғынын адам денесінен өткен кезде оған тигізетін әсері әр түрлі болады: термиялық (қыздыру), электролиздік, биологиялық, механикалық әсері. Бұл жағдайларда адам денесінін басты мүшелерінін (ми, жүрек, өкпе т.б.) жұмыс істеу әрекеті бұзылуы мүмкін.
Термиялық әсер – денеден өткен тоқтын әсерінен нерв жүйесі, қан тамырлары, бұлшық еттер, сүйектер тағы басқа органдарың қазуынан және дененін кей жерлерінін күюінен тұрады. Электролиз әсері – электр тоғының қынды, тұз ерітінділерін және басқа органикалық сұйық заттарды ірітіп, бұзуымен байланысты болады. Биологиялық әсер – денгеніміз электр тоғының нерв жүйесіне әсерін тигізіп, дененің жанды ткандарын қоздырып, бұлшық еттерінің еріксіз дірілдеп, тартылуы болады. Бұл жағдайда жүрек пен өкпе еттері де тартылып, олардың жұмыс істеу әрекеті тоқталады. Механикалық әсер – бұл бұлшық еттер үзіліп, жартылып, сүйектер сынып тағы басқадай жараланудан болады.
Сонымен адам денесінен өткен электр тоғының әсерінен организмде әртүрлі ауыр бұзылыстар болып, адам қатты зақымданып, өлім қауіпті тууы мүмкін.
Бұл көрсетілген электр тоғының организмге тигезітін әр түрлі әсерін біріктіріп негізгі екі топқа бөлуге болады: электр зақымдары (жарақатары) және электр соққызы.
Электр зақымдары денгеніміз дененің әр жерінде анық білінген жарақаттар, оларға жатады электр күйіктері, терінін металлдануы, электр офтальмиясы, механикалық зақымдар.
Күйіктер денеден үлкен тоқ өткен жағдайда немесе тоқ өткізгішке тиіскенде электр дугасының әсерінен металл балқып, оның бөлшектері мен буы терінің астына кіруі мүмкін. Бұл жағдай пісіру жұмысы, рубильникті щиттан ажырату, токтың қысқа тұйықталу кезінде пайда болады.
Электр офтальмиясы деп электр дугасынын ультракүлгін сәулелерінін әсерінен көздін сыртқы шырышты қабығының қабынуын (істенуін) айтады.
Механикалық жарақаттар токтың әсерінен бұлшық еттерінің еріксіз қатты дірілдеп, тартылып, қысқаруынан болады. Бұл жағдайларда ет жыртылу, қан тамырлары үзілу, сүйек сыну, буындар орнынан шғу зақымдары пайда болады.
Электр соққысы деп токтын әсерінен дене еттерінін қозып, дірілдеп, еріксіз тартылуын айтады. Бұл жағдайда анық көрінетін жарақаттар болмайды, тек барлық организм біртұтас зақымданады, оның жұмыс істеу әрекеті бұзылып, қан айналысу және дем алу процестері тоқталуын мүмкін.
Электр соққысының төрт дәрежесі болады:
1. адам естен танбайды, бұлшық еттер ерексіз дірілдеп, құрысып, тартылады.
2. адам естен танады, бұлшық еттер дірілдеп тартылады, бірақ жүрек пен жұмыс істейді.
3. адам есінен танып, жүрек өкпенің жұмыс істеу әрекеті бұзылады.
4. клиникалық өлім (4-8 мин), қан аналысы және дем алу процестері тоқталады.
Өндіріс бөлмелерінін электр қауіптілігі бойынша топтасуы. Электр тоғымен зақымдану қауіптілігі көбінесе айналадағы ортанын жағдайымен байланысты болады. Бұл жағдайлар: ылғалдық, тоқ өткізгіш еден мен тозаннын барлығы, жермен қосылған металл заттардын көптілігі, бөлменін ыстықтығы, ауада электризоляциясын бүлдіретін агрессивті заттар болуы т.б.
Бұл көрсетілген қолайсыз жағдайларда электр жабдықтардын әншейінде электр тоғы жұрмейтін метлл бөлшектеріне тоқ пайда болып, адамдарды тоқ соғып, зақымдану қауіпті тууы мүмкін.
Сондықтан айналадағы ортанын сипатына және жағдайына қарай тоқ соғу қауіптілігі бойынша барлық өндіріс бөлмелері үш топқа бөлінеді: қауіптілігі төмен бөлмелер, қауіптілігі жоғары бөлмелер, қауіптілгі өте үлкен бөлмелер.
Қауптілігі төмен бөлмелерге жатады: құрғақ, ауа ылғалдығы 75% артық емес; жылы, бірақ ыстық емес (t≤+350C); тоқ өткізгіш едені және тозаны жоқ; жермен қосылған металл заттары көп емес.
Қауіпілігі жоғары бөлмелерге жатады: дымқыл, ауа ылғалдығы 75% артық; құрғақ, бірақ от жағылмайтын; тоқ өткізгіш едені мен тозаны бар; ыстық (t≤+350C); жермен қосыолған металл заттары көп.
Өте қауіпті бөлмелерге жатады: өте дымқыл, ауа ылғалы 100% дейін, электр изоляциясы мен тоқ өткізгіштерді бүлдіретін агрессивті заттар бар, қауіптілігі жоғары бөлменін екі және одан көп белгілері бар.
Автотранспорт кәсіпорындарында бірінші топқа жататын бөлмелер: кенсе, диспетчер, әкімшілік, құрал-сайман тұратын тағы басқалары. Екінші топқа жататын бөлмелер: ұста, влканизациялау, автомобилдерді жөндеу және куту зоналары, токарлық, агрегаттық тағы басқа бөлмелер. Үшінші топқа жататын бөлмелер: аккумулятор, сырлау, автомобильдерді жуу тағы басқа бөлмелер.
Сыртта ашық ауада пайдаланылатын электр қондырғылар қауіптілгі өте үлкен бөлмелерде қолданылатын электр жабдықтарға тенеледі.
Сонымен тоқ соғу зақымдарын болдырмау үшін бөлмелердін қауіптілік дәрежесіне сәйкес тиісті қорғаныш шараларын қолдану керек.
Электр тоғынан қорғану құралдыры. Электр тоғынан болған зақымдардың ауыртпалығы бірнеше факторлармен байланысты болады. Бұл факторларға мыналар жатады: денеден өтетін тоқтын күші, тоқ кернеуінің шамасы, тоқ әсерінің ұзақтығы, токтың түрі, айнымалы токтын жиілігі, адам денесінін электрлік кедергісі, организмнен тоқ ету жолдары, айналадағы ортаның жағдайы, адам организмінін дербес өзгешіліктері т.б.
Электр қондырғылары пайдалану барысында тіпті оларды мұлтіксіз жетілдіріп жасалғанының өзінде кейбір жағдайларда қызметшілердің қауіпсіздігін толық қамтамасыз етуге мүмкіндік болмай, әр түрлі арнайы қорғану құралдарын пайдалануға тура келеді.
Барлық қорғану құралдары олардың неге арналғанына байланысты бірнеше түрге бөлінеді: оқшаулайтын, қоршаулайтын және көмекші түрінде.
Оқшаулайтын қорғану құралдары негізгі (басты) және қосымша болып бөлінеді. Негізгі деп тоқтын толық кернеуіне күмәнсіз төтем беретін, сондықтан тоғы бар электр өткізштерге сеніммен тиісуге және олармен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін, қорғаныш құралдарын айтады. Негізгі қорғану құралдарына жататындар: оқшаулағыш штангілер, оқшаулағыш және тоқ өлшеуіш тістеуіктер, кернеу көрсеткіштер, тұтқасы оқшауланған саймандар.
Қосымша деп өздігімен қауіпсіздікті қамтамасыз ете алмайтын бірақ негізі құралдарың қорғау әрекетін күшейтетін, сондықтан солармен бірге қолданылатын, қорғаныш құралдарды айтады. Оларға мыналар жатады: диэлектрикалық қолғаптар, ботылар, кебістер, резенке кілемдер және ұзын төсеніштер, оқшаулағыш бастырмалар.
Қоршаулайтын құралдар тоқ өткізгіш бөлшектерді қоршау, жансақ (қате) әрекеттерді болдырмау үшін тағы басқа жағдайларда қолданылады. Оларға жататындар: әр түрлі тасымалды қоршаулар (қаоқан, тор, шарбақ), тасымалды уақытша жержалғыныстар, ескерту плакаттары.
Көмекші қорғану құралдры әр адамды жарық, жылу, механикалық тағы басқа тоқтын зиянды әрекеттерінен жеке дара қорғауға арналады. Оларға жатады: противогаздар, көзілдіріктер, арнайы қолғаптар киімдер, монтерлық белбеулер, басқыштар т.б.
Барлық қорғану құралдары олардын пайдалануға жарамдылығы анықтау үшін белгіленген мерзімде бақылау мен сныудан өтіп отыру керек. Жарамсыз деп табылған қорғану құралдарын әрі қарай жұмыста қолдануға болмайды.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
№4 – Тақырып
Сәулеленуден қорғану
Казіргі кезде иондағыш сәулелердін кездері халық шаруашылығының әр түрлі салаларында көп пайдаланылады, мысалы, өндіріс процестерін автоматтау және бақылау; шығарылған бұйымдардың сапасын анықтауғда, бақылау және өлшеу аспаптарында; ғылыми зерттеу жұмыстарында; металлургия, медицина, құрылыста тағы басқа жағдайларда кең қолданылады.
Иондағыш сәулелердің қолдану салары жылдан жылға көбейген сайын, олармен жұмыс істейтін адамдардың санында көбейіп келеді. Бұл сәулелердің көздерімен жұмыс істеу адамдарға өте қауіп туғызады, өйткені олардың шамадан тыс көп әсері организмді ауруға шалдықтырады. Сондықтан, иондағыш сәулелердің зиянды әсерінен қорғану мәселелеріне ерекше көңіл бөлу керек.
Барлық иондағыш сәулелердің ішінде өндірісте олардың бес түрі көбірек қолданылады: α, β, n (нейтрон) сәулелері (бұлар корпускулды сәулелер) және γ, p (рентген) сәулелері (бұлар биік жиілікті электромагниттік толқындар).
1. Альфа сәулесі (α) – кейбір заттардың ядроларының радиактивтік ыдырауы кезінде пайда болатын гелий ядроларының ағыны болады. Бұл сәуленің ішке кіру қабылеті өте аз, ал ондау қабылеті өте үлкен болады. Ауада оның жүру жолы 2-12 см болады, тығыз заттарда одан аз, биологиялық тканда иллиметрден кем болады. Бір α - өлшектен ауада бір см жолында 50 мын пар иондар пайда болады. Сондықтан, α – бөлшектері организмнің ішіне кірген жағдайда улкен қауіп туғызады. Альфа сәулесінің жүру жолы өте аз болғандықтан одан қорғану үшін жай қағазды ғана радиоктивтік ыдрау.
2. Бета сәулесі (β) – ядролардың радиоактивтік ыдырау кезінде пайда болатын электрондардың немесе позитрондарың ағыны. Бета бөлшектердің α – бөлшектерге қарағанда заттардың ішіне кіру қабылеті көбірек, ал иондау қабылеті азырақ болады. Бұл бөлшектің жүру жолы ауада 160 см дейін, биологиялық тканда – 2,5 см, қорғасында – 0,04 см болады. Бір β – бөлшек ауада бір см жолында 50 пар иондар туғызады.
3. Нейтрон сәулесі (n) – ядролардың заряды жоқ нейтралды бөлшектерінің (нейтрондардың) ағыны. Бұл сәуленің өте үлкен ішкі кіру қабылеті болғандықтан ол заььардың терең қабттарына дейін өте алады, иондау қабылеті де жоғары.
4. Гамма сәулесі (γ) – жоғары жиілікті электромагниттік толқындар болады, оның өте үлкен ішке кіру және өте аз иондау қабілеттері бар. Бұл сәуле адам денесінен, басқа заттардан емін-еркін өте алады. Гамма сәулесі бір см жүретін жолында 1-2 пар ион туғызады.
5. Ренген сәулесі (p) – гамма сәулесі сияқты өте үлкен ішке кіру және өте аз иондау қабілеті бар электромагниттік толқындар болады.
Жоғары көрсетілген сәулелерді иондағыш сәулелер деп айтатыны, олар қай затпен болмасын әрекеттескенде сол затта иондау құбылысын туғызады, яғни заттың молекулярлық байланысы бұзылып, зарядталған атомдар мен молекулалар (иондар) пайда болады.
Заттарды иондау барысында сәулелер өзінін бір шама энергиясы шығындайды, яғни әр зат сәуле энергиясын сініріп, оның мөлшерін азайтады. Сонымен, заттардың иондау дәрежесі олардың сінірген сауле энергиясының мөлшеріне тең болып, иондағыш сәулелер мен заттардың өзара әрекеттестігінің өлшемі болып есептеледі.
Иондағыш сәулелердің организмге биологиялық әсері тірі тканды иондау арқылы орындалады, оның барысында организде молекулалық байланыстар үзіліп, әртүрлі химиялық қоспалардың труктурасы өзгіреді. Тірі организмнің құрамында 75-80% су болғандықтан, иондағыш сәулелер негізінде су молекулаларына әсер етіп, диолиз (радиациялық ыдырау) реакциясын туғызады.
Бұл жағдайда су молекуласы (Н2О) сутек атомы (Н+) мен гидроксил тобына (ОН-) бөлінеді. Бұл бос радикалдарды химиялық әрекеті (активтігі) өте зор болғандықтан, олар басқа заттардың (белок, фермент т.б.) молекулаларымен қосылып, адам организміне тән емес, жат химиялық жаңа қоспаларды туғызады. Мұнын сандарынан организмде физиологиялық процестердің барысы өзгеріп сәуле ауруы пайда болып, клеткалар мен органдар өліп, одан әрі адам өліміне әкеліп соғады.
Иондағыш сәулелердің әсерінен адам организмінде пайда болатың сәуле ауруы жергілікті және жалпылама, ауыр жән созылмалы түрлерінде өтеді. Егер организм аз уақыттың ішінде үлкен дозамен сәулеленсе, аурудың ауыр түрі пайда болады, ал сәулелену ұзақ уақыт бойы үздіксіз аз дозамен сәулеленсе, онда ауру созылмалы түрінде өтеді. Жалпылама сәулелену барлық организмді зақымдаса, жергілікті сәулелену әр органдарға зиян келтіреді.
Адам организміне иондағыш сәулелер сырттаң және іштен тигізуі мүмкін. Сыртқы сәулелену сырттағы сәуле кездерінің әсерінен болады, ал ішкі сәулелену организмнің ішіне түскен радиоактивті заттардың әсерінен пайда болады (радиоактивті шаң, газ, бу т.б.).
Адам организмінде иондағыш сәулелердің әсерінен мынындай өзгерістер болуы мүмкін: шаш түсу, тырнақ сынғақтану, көзде катаракта ауруы пайда болу, қан ағару (лейкемия), тері аурулары, қателі ісіктер, бас ауыру, әлсіздік, нерв жүйесі мен ас қорыту органдары зақымдану, тұқым функциясынын бұзылуы т.б.
Иондағыш сәулелердің өзгешелігі сонда, олардың организмге тигізеті зиянды әсері бірден білінбейді, оның жасырын (латенттік) мезгілі болады, зиянды зардабы кейіннен пайда болады. Организмнің зақымдану түрі және ауырлығы бірнше факторлармен байланысты болады, мәселен, сінірген дозаның мөлшері, әсер ету уақыты, сәуленің түрі, қандай мүшенін сәулеленуі, организмнің сезімталдығы, радиактивті заттардың физикалы-химиялық қасиеттері т.б.
Адам органдары сәулелерге сезімталдығына қарай үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа ең сезімтал мүшелері жатады: гонадалар, жілік майы, т.б. Одан кейін екінші топқа жататындар: бұлшық еттер, көк бауыр, дмалақ бездер, май еттері, бауыр, бұйрек, өкпе, ішек-қарын, көз жанары т.б. Үшінші топқа жатады: тері, сүйек, білек, сирақ, табан т.б.
Адам организміне әр түрлі дозалардың (Р – рентген өлшемімен) тигізетін әсері мынандай:
1. 25 Р дейін – организмде айқын зақымдану білінбейді.
2. 25-50 Р – маңызды зақымдану жоқ, бірақ қанда өзгірістер болуы мүмкін.
3. 50-100 Р – организмде ерекше өзгерістер болады, бірақ еңбекке қабылеттілік сақталады.
4. 100-200 Р – еңбекке қабылеттілік жартылай кемиді, кей кезде өлім жағдайы болуы мүмкін.
5. 400 Р – 50% өліммен аяқтайды.
6. 500-600 Р және одан артық - өлтіретін доза.
Иондағыш сәулелердің қауіптілігін ұлғайтатын жағдай – адам олардың айналадағы ортада бар-жоғын сезім мүшелері арқылы айыра алмады. Сондықтан, адам көп уақыт бойы қауіпті радиацияның ортасында бола тұрып, оның зиянды әсерін сезбейді. Бұл жағдай және зиянды сәулелердің келтіретін ауыр зардабына көңіл бөлмеушілік адамның қырағылығын кемітіп, қауіпсіздік ережелерін бұзуға жағдайларды қамтамасыз ету үшін арнайы нормаларға (НРБ-7688) және ережелерге (ОСП-7288) сәйкес ауада (суда) иондағыш сәулелерді ақырғы шекті дозасы (АШД) және радиоактивті заттардың шекті концентрайиясы (ШК) белгіленген.
Ақырғы шекті доза деп оргаизмге 50 жыл бойы біркелкі әсерін тигізіп, адамның денсаулық жағдайында ешқандай жағымсыз өзгерістер туғызбайтын жылдық дозаның ең үлкен мөлшерін айтады.
Радиоактивті заттармен байланысу шамасына қарай адамдар үш категорияға бөлінеді:
1. Категория А – иондағыш сәулелердің көздерімен тікелей жұмыс істейтін адамдар (профессионалды қызыметкерлер).
2. Категория Б – иондағыш сәулелердің көздерімен тікелей жұмыс істемейтін, бірақ қызымет немесе басқа жағдайлармен оларды әсерінде болатын адамдар (халықтың шамалы бөлігі).
3. Категирия В – халықтың қалған бөлігі. Әр категорияның адамдары үшін организмнін жалпы сәулеленуінің (ішкі және сыртқы сәулелену) ақырғы шекті дозасы белгіленген: категория А адамдары үшін 5 бэрж, категория Б адамдары 0,5 бэрж, категория В адамдары үшін 0,17 бэржыл.
Радиоактивті заттармен тікелей жұмыс істейтін адамдардың жалпы оранизмінін сәулелену дозасы аспа керек
, бэр
Мұнда N – адамның жасы, жыл.
Бірақ 30 жасқа дейін организмнің алған дозаның жалпы мөлшері 60 бэр ден аспау керек.
Біздің елде табиғи радиациялық фон орта есеппен алғанда 125 мбэрж тен болады. Табиғи радиациядан бөлек адам организміне тағы басқа сәулелер әсер етеді, мысалы, өкпені ренгенге түсіргенде 0,15-0,2 Р, асқазанды түсіргенде 1,3-3 Р, тісті түсіргенде 3-5 Р, телевизор экранының алдында 0,5 мРсағ.
Иондағыш сәулелерден қорғану шаралары. Өндірісте иондағыш көздерін пайдаланып, жұмыс жүргізген кездерде қауіпсіз жасау жағдайларды жасау үшін әртүрлі қорғану шаралары қолданылу керек
1. Ара қашықпен қорғану. Бұл қорғану әдісі сәуле көздерін адам организімінен керегінше алыс ұстауға негізделген, дозасы аз сәулелерден қрғану үшін қолданылыды. Ара қашық үлкейген сайын сәуленін дозасы кемиді.
2. Уақытпен қорғану. Бұл әдістің мақсаты адамның радиациялық ортада болу уақытын шектеу, сөйтіп организмнің алған дозасын белгіленген нормадан асырмау.
3. Экранмен қорғану. Бұл әдіс радиациясы үлкен сәулелерден қорғану үшін қолданылады. Ол заттарда сәуленің әлсіреу заңына енгізелген. Сәулелерді экрандау мағнасы – экран оған түскен сәулені бойына сініреді немесе кейін шағылыстырады. Экрандар конструкцтясы жағынан әртүрлі болады: тұрақты, жылжымалы, жиылмалы тағы басқа. Экранның материалы мен қалындаға сәуленің түрі, энергиясы және әлсіреу есесі арқылы анықталады.
Альфа сәулені экрандау қиынға соқпайды. Киім, қағаз, жұқа қаңылтыр, ауаның бірнеше сантиметр қабаты α – сәулесінен толық қорғай алады.
Бета сәулені экрандауда онша қиын емес. Ол үшін онша қалын емес алюминий, плексиглас, қорғасын, чугун тағы басқа заттарды пайдалануға болады.
Гамма, рентген, нейтрон сәулелерінен экрандау қиындау болады, ұйткені оның ішке кіру қабылеті өте зор. Бұл сәулелерденқорғану үшін қалың қабатты қорғасын, вольфрам, су, болат, чугун, бетон тағы басқа заттарды қолдану керек.
4. Бөлмелерді дұрыс жоспарлау. Сәулелермен жұмыс жүргізетін бөлмелерді басқа бөлмелерден оңашалап, оларды үйдің бір жерінде шоғырландыру керек. Бөлмелердің орналастыру реті жүргізілетін жұмыстардың ерекшелігімен байланысты болады және олардың көп зонаға жоспарлануын қолданған жөн.
5. Бөлмелерді арнайы жабдықтау. Бөлмелердің қабырғасы, едені, төбесі радиоактивті заттар жиналмау үшін жарық, тесік болмай тептегіс болу керек. Сәуле кездерімен жұмыс істейтін бөлмелерде зақымдану қауіптін азайту үшін арнайы құралдар мен аспаптар орнатылады, мәселен, сору шкафтары, қорғаныш камералары, бокстар, кожухтар, дистанциялық ұстағыштар, перископтар т.б.
6. Механикалық вентиляцияны ортану. Бөлмеде сорып-үрлегіш вентиляция болу керек, ол ауа алмасуы 3 еседен кем болмалуы қамтамасыз өткен жөн. Вентиляция ауасының ағынын таза бөлмелерден ластагған бөлмелер жағына бағыттау және оның кейін қарай ағасын болдырмау керек. Сорылған ауаны атмосфераға шығару алдында зиянды қопаларынаң тазалау керек.
7. Радиоактивті заттарды дұрыс сақтау. Бұл заттар арнайы қоймаларда сақталынады. Олар басқа үйлерден алыс, жердің астында болған жөн. Қоймалардың қабырғасы, төбесі, есігі сәуле өтпейтіндей болып жасалынады. Сәуле көздері арнайы сейфтерде қойылып, контейнерге салынып, тасымалданады.
Радиоактивті заттарды қабылдауда, сақтауда, босатуда мұқият есеп болу керек. Оларды пайдалануға босату акт бойынша орындалады, жоғалту деген мүлде болмау керек, ол үшін жауапқа тартылады.
8. Дезактивация жүргізу. Дезактивация деп бөлмелерді, құрал-саймандарды, киімдерді тағы басқа бұйымдарды радиоактивті заттардан тазартуды айтады. Бөлмені күн сайын сумен жуып, айына бір рет толық жиыстырып отыру керек. Дезактивацияның бірнеше әдістері болады: сумен, механикалық, физикалық, химиялық тағы басқа әдістер.
9. Сәулелерлің көздерімен істелінетін жұмыстарды механикалау және автоматтау, бұл жұмыстарды алыстан басқару.
10. Радиоактивті заттарды онашалау. Бұл заттарды герметикалық ыдыстарда сақтау керек. Ол үшін пробирка, ампула, колба, пенал, контейнер тағы басқа сауыттар колданылады.
11. Дербес қорғану құралдарын қолдану. Бұл құралдары пайдалану қосымша қорғану шара болып есептеледі. Олар тыныс органдарын, көзді, терін қорғау үшін пайдаланылады, α – сәулесінен толық қорғап, β – сәлесінен жартылай қорғай алады.
Тыныс органдарын қорғайтын аспаптар: противогаз, респиратор, пневмокостюм, пневмошлем, пневмомаска тағы басқалар. Көзді қорғайды – арнайы әйнегі бар жабық көзілдіріктер. Денені (теріні) қорғау үшін халат, комбинезон, бас киім, қолғап, етік, алжапқыш, шаобар, бәтенке, галош тағы басқа бұйымдар қолданылады.
12. Гигиена ережелерін сақтау. Шылым шегу және тамақтану алдында қолды жуу; жұмыстан кейін шомылу; қолды, бетті арнайы крем, паста басқа заттармен майлау; жұмыс орнында шылым шегіп, тамақ жемеу; физкультурамен шұғылдану, сауықтыру процедураларын алу тағы басқа шараларды қолдану.
13. Адам организмінің және айналадағы ортаның радиациялық дозасын бақылап отыру.
14. Жұмыскерлердің енбек, демалыс және тамақтану режимін дұрыс ұйымдастыру.
15. Әрдайым медициналық бақылау жүргізу. Еңбек қорғау жөнінде нұсқаулар мен жүргізіп отыру.
Негізгі әдістер: [7,8,13]
Қосымша әдістер: [1-5,7,8,9]
№5 тапсырма.
Механикалық әрекеттерден қорғану. Еңбек қорғаудың психофизиологиялық негіздері.
1. Машина, қондырғы механизмдері, инструментер т.б. конструкциялардың ақаулары.
өндірістік қондырғылардың, транспорт құрылғыларының, автомобиль транспорттының, транспортты – техникалық қондырғылардың, инструментердің, сақтаушы және шектеуші құрылғылардың конструкциялық ақаулары;
Сиганализация құрылғысының жетілмеуі немесе болмауы, автоматты қорғаудың және тежеу құрылғысының істен шығуы, басқару құрылғыларының жетілмеуі, жерлендіру үшін құрылғыны орнату, көлем, өңделетін материалды дайындау және алмастыру;
Қосу қондырғысы құралы мен өңдеу аумағын қоршау арасындағы блокировканың болмауы;
2. Машина, механизмдер, қондыррғылар т.б. ақаулары.
Эксплутация кезінде конструкцияның бұзылуы;
Басқару құрылғысының қажалуы;
Электр сымдарының изоляцияланбауы;
Сақтандырғыш және қорғау құрылғыларының сынуы немесе бөлшектерінің істен шығуы;
3. Ғиматартар мен олардың элементерінің техникалық жағдайының қанағаттандарылмауы.
4. Технологиялық процестердің жетілмеуі.
Технологиялық процестерді дайындау барысында жұмыс қауіпсіздігіннің жүйесіне жеткіліксіз және берілмеуі;
Ауыр және қауіпті операциялардың механизмдерінің жетілмеуі;
Ауыр бөлшектерді ауыстыру, жөндеу және монтаждау үшін көтеру – транспортты құрылғысының болмауы;
Агрегаттық сұйық құю, бөлшектерді алу немесе дайындау, орнату кезінде документте келтірілген механизм құрылғыларының сәйкес келмеуі:
Психофизиологиялық зияндылықтар еңбек үрдісіндегі физикалық (енбектің кернеулігі, оның ауырлығы) және жүйке психофизиологиялық жүктемелерінен білінеді.
Өндірістік ортаның метеорологиялық жағдайы деп ауаның температурамы, дымқылдығы, қозғалыс жылдамдығы арқылы қалыптасатын физикалық күйін айтады. әр өндіріс бөлімшесінің өзіне тән метеорологиялық жағдайын өндірістік микроклимат деп атайды.
Метеорологиялық факторлар адамның функционалдық әрекетіне, көніл күйіне, денсаулығна үлкен әсерін тигізеді. Ауаның доғары температурасы адам денесінің қазуын көтереді, мол терлетеді, дем аласын және пульсын жиілетеді, адамда демікпе пайда болады, бас айналып ауырады.
Дене өте қызып кетсе дірілдеу, ыстық соғу, естен тану тағы басқа жағымсыз туады. Бұл адам өліміне әкеліп соғуы мұмкін. Дене температурасының көтерілуі организмді әлсіретіп, сақсыздық пен бейқамдық туғызады, бұл травматизм туғызуы мүмкін.
Ауаның төмен температурасы дененің жылуын азайтса, тондырады, дене дірілдеп, тері ағарады, тыныс алу және пульс азайады, дененің кей мүшелері үсінуі мүмкін. Дене тоңғанда оның өзін-өзі қорғау қабілеті аза ып, бірнеше ауруларға шалдығуы мүмкін (тұмауға, ангина, ревматизм т.б.).
Соңбықтан санитарлық нормаға сәйкес жұмыс орындарына ауаның температурасы мынандай мөлшерде болу керек:жылы мезгілде (сыртқы ауаның температурасы t +10 0С) 18-250С, суық мезгілде (сыртқы температура t ≤ 0С) 16-23 0С тең болу.
Ауаның жоғары дымқылдығы да жағамсыз метеорологиялық жағдай туғыжады. Ыстық кезде ауаның жоғары дымқылдығы дененден жылу шығу процессін азайып, оның қызыуы шамадан тыс көтерілуі мүмкін, содан адамның хал-жайы нашарлап, жұмысқа қабылеттілуі төмендийді. Ал суық кезде. Адамның хал-жағдайын нашардатады.
46-бап. 1. Қызметкерлердiң жекелеген санаттары үшiн жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы:
1) он төрт жастан он алты жасқа дейiнгi қызметкерлер үшiн - аптасына 24 сағаттан; он алтыдан он сегiз жасқа дейiн - аптасына 36сағаттан аспайтын; 2) ауыр дене жұмыстарында және еңбек жағдайлары зиянды (өтe зиянды) жұмыстарда iстейтiн қызметкерлер үшiн - аптасына 36 сағаттан аспайтын болып белгiленедi.
2. Жұмыс iстеу жұмыс уақытының ұзақтығын қысқартуға құқық беретiн өндiрiстердiң, цехтардың, кәсiптер мен қызметтердiң тiзiмiн, сондай-ақ еңбек жағдайлары зиянды (өте зиянды) және (немесе) ауыр (өте ауыр), қауiптi (өте қауiптi) жұмыстардың тiзбесiн еңбек жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейдi.
50-бап. Мерзiмнен тыс жұмыстардың шектi мөлшерi
Әрбiр қызметкер үшiн мерзiмнен тыс жұмыстар бiр күнтiзбелiк күн iшiнде екi сағаттан (ауыр дене жұмыстарында және еңбек жағдайлары зиянды және (немесе) қауiптi жұмыстарда - бiр сағаттан) аспауға тиiс. Бұл ретте мерзiмнен тыс жұмыстардың жалпы ұзақтығы аптасына төрт сағаттан, aл ауыр дене еңбегі мен еңбек жағдайлары зиянды және (немесе) қауiптi жұмыстарда аптасына екi сағаттан аспауға тиiс.
Еңбек жағдайлары өте зиянды және өте қауiптi кезде мерзімнен тыс жұмыстарға тыйым салынады.
53-бап. Демалуға және тамақтануға арналған үзiлiс
1. Күнделiктi жұмыс (ауысым) ішінде қызметкерге демалу және тамақтану үшін жинақтап алғанда ұзақтығы бiр сағаттан кем болмайтын үзіліс берілуге тиiс. Бұл үзілiс жұмыс уақытына енгізілмейдi және қызметкер оны өз қалауы бойынша пайдаланады.
54-бап. Арнаулы үзілістер
Жылдың суық мезгілiнде ашық далада, жылу берілмейтін жабық үй-жайларда жұмыс iстейтін, жүк тиеу-түсіру жұмыстарымен айналысатын қызметкерлерге жылыну және демалу үшін арнаулы үзілістер беріледi. Арнаулы үзілістер жұмыс уақытына қосылады.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
№6 – Тақырып
Шудан,иефрадыбыстан,ультрадыбыстан, тербелістен қорғану
Өндірісте қолданалатын көптеген машиналар, механизмдер, құралдар кей жағдайларда біркелкі иеңестіріліп құрылған агрегаттар болып келе бермейді. Соңдықтан олардың жұмыс істеу барысында әдетте шу мен дірілдер пайда болады.
Шу мен діріл зияндылық болып есептеледі, организмге ұзақ уақыт пайда болады. Қатты шу (шуыл) бас ауыруы, қорқыныш сезім, ұйқы қашу, ашушандық, тұрақсыз эмоциялық күй тағы басқа тағамсыз жағдайлар туғызады. Шу адамның сергектігін, психикалық реакциясын, зерделігін азайтады, жұмыс кезінде қателіктерді көбейтеді, бұның бәрі сәтсіз оқиғалар туғызуы мүмкін.
Қатты шудың салдарынан құлақтын есту қабілеті кемиді, біртіндеп санырлаулық пайда болады, кейде адам тіпті керең болуы мүскін.
Шудың әсерінен адам организмінде бірнеше функционалдық өзгірістер болады: нерв жүйесінде, жүрек-тамыз жүйесінде, тыныс алу және ас қорыту органдарына, заттар алмасу процсінде т.б.шулы жұмыстарды істейтін адамдардың арасында гастрит пен язва аурулары көп кездеседі. Сонымен шу адам организміне патологиялық өзгерістер туғызып, кәсіби аурулар-пайда болады, бұл ауруларды шуыл аурулары деп атайды.
Дірілдердің салдарынан қажығандық, бас айналып ауыруы, нерв қозуы, жүрек-тамыр жүйесінде өзгірістер, қан тамырларынын қысылуы буындардың ауруы, кол мен аяқтың жаны кетуі, ұйқы қашуы, бұлшық еттердің зақымдануы, сүйектердің сырқырауы, ішкі мүшелердің орнынан қозғалуы тағы басқа патолгиялық өзгірістер туады. Бұл ауруларды тербеліс аурулары деп атайды. Олар тез жазылмайтын, созылмалы аурулардың қатарына жатады, ауыр түрінде адамның мүгедектігін туғызуы мүмкін.
Сонымен өндіріс шуы мен дірілдеге қарсы күрес кәсіпорындарыда санитарлы-гигиеналық жағдайларды жақсарту проблемасының манызды мәселелерінің бірі болып есептеледі.
Дыбыс деп серпінді ортада (ауада) таралып, адамның естуі мүшесі арқылы (құлақпен) қабылданатын толқынды тербелгіш қозғалысты айтады. Дыбысты сипаттайтын факторлар: тербеліс жиілігі f , дыбыс қарқыны (күші) J, дыбыс қысымы P . Шу дегеніміз әр түрлі жиілігі мен қарқыны бар бірнеше дыбыстардың қосындысы болады.
Дыбыс тербелісінің жиілігі деп 1 секундта болатын тербеліс санын айтады (Гц). Жиілігі жағынан тербеліс үш диапазонға бөлімені: 20 Гц дейін – инфрадыбыс, 20 дан 20000 Гц дейін – естіліетін дыбыс, 20000 Гц артық ультрадыбыс дейді. Адамның есту мүшесі тербелісті дыбыс ретінде тек дыбыс диапазонына ғана қабылдап естиді, ол одан кем немесе артық болса, яғни инфрадыбыс және ультрадыбыс тербелісті адам естімейді.
Серпінді ортамен, мәселен ауамен, дыбыс толқындары таралғанда ортаның бөлшектері тербеліс қозғалыстар туғызып, энергия пайда болады, бұл энергияны дыбыс энергиясы деп атайды. Дыбыстың таралу бағытына перпендикуляр жазықты бірлігі арқылы уақыт бірлігінде өтетін дыбыс энергиясының мөлшерін дыбыс қарқыны (күші) деп атайды (J Втм2 немесе Нс*м2).
Дыбыс толқындары ауадан өткен кезде онда қысымы көбейген және азайған зоналар туғызады. Бұл жағдайда ауа қысымына қосымша айнымалы қысым пайда болады, бқл қысымды дыбыс қысымс деп атайды (Р Нм2 немесе Па).
Адам құлағы дыбыс тербелісін 400 ден 3000 Гц деін диапазонда өте сезімтал болады. Сондықтан дыбыстардын көрсеткіштерін анықтау үшін барлық дыбыстар эталог жиілікте (1000 Гц) зерттеледі.
Дыбыс қарқынының (күшінін) және қысымының екі шекті деңгейі белгіленгені есту сезім табалдырығы және ауру сезім табалдырығы. Есту сезім табалдырығы деп адамның алғашкы дыбыс сезісін туғызатын дыбыс қарқынының және қысымынын ең кіші мөлшерін айтады. 1000 Гц жиілікте бұл мөлшердің шамасы тен болады: қарқыны J0=10-12 Втм2, қысымы Р0=2*10-5 Па.
Ауру сезім табалдырығы деп адамның құлағында алғашқы ауырғандық сезім туғызатын дыбыс қарқынының және қысымынын ең үлкен мөлшерін айтады. 1000 Гц жиілікте бұл мөлшердің шамасы тен болады: қарқыны J0=102 Втм2, қысымы Р0=2*102 Па.
Сонымен дыбыстын қырқыны мен қысымы есту сезім табалдырығынан ауру сезім табалдырығына дейін өте кең диапазонда өзгереді – қарқыны 1014 рет, ал қысымы 107 рет. Бірақ мұндай өте үлкен сандарды акустикалық есептерде қолдануға қолайсыз болады. Сондықтае акустикалық зерттеу жүргізгенде логарифмдік шкаланы (өлшемді) пайдаланады. Бұл шкала дыбыс қарқыны мен қысымының денгейін өлшеу бірлігі бел (Б) болады.
Лагарифмдік шкаланың көлемінде дыбыстың қарқыны есту сезім табалдырығының қарқынынан 10 есе көп болса оны 1Б тенейді, 100 (102) есе көп болса 2Б тең, 1000 (103) есе көп болса 3Б тең, 1014 есе көп болса 14Б тең болады. Адамның есту мүшесі дыбыс өзгерістін белдың 0,1 мөлшерінде айыра алады. Сондықтан акустикалық зерттеулер жүргізгенде негізігі өлшем ретінде белдың оннан бір бөлігі децибел (дБ) өлшемі қолданылады. Сонымен лагарифдік шкала бойынша адамның дыбыс сезу диапазоны (есту сезім табалдырығынан ауру сезім табалдырығына дейін) 140 дБ тен болады.
Дыбыстын қарқыны мен қысымының денгейін мынадай тендіктермен аңықтауға болады
дБ, дБ
Децибел өлшемімен жүргізілген акустикалық есептер дыбыс қарқыны мен қысымының абсолютік мөлшерін ғана анықтайды, яғни әр дыбыстың нақтылы мөлшері есту сезім табалдырығының мөлшерінен неше есе көп екендігін көсетеді.
Діріл (вибрация) деп қатты заттың тее-тендігі айналасында механикалық тербелгіш қозғалысын айтады. Дірілдің сыпаттау парметрлері: жиілігі f (Гц), жылжыу амплитудасы А (м), дірілдеу жылмандығы υ (мс), дірілдің үлдеуі ω(мс2).
Дірілдеу жылдамдығының нөлдікмөлшерін 5*10-8 мс тең деп белгіленген, ал діріл үдеуінің нөлдік мөлшері 3-10-3 мс2 тең деп есептеледі. Сондықтан дірілдін мөлшері оның жылдамдық пен үдаудун денгейі арқылы мына формулалармен анықталады
дБ, дБ
Адам организміне тигізетін өзгешелігіне қарай діріл жергілікті және жалпылама болып келеді. Жергілікті діріл дененін әр мүшелеріне әсер ететін болса, жалпылама діріл барлық денеге әсерін тигізеді.
Адам организмі үшін жиілігі 6-9 Гц дірілдер, өте-мөте қауіпті болады. өйткені адамның ішкі органдарының өзімдік дірілдеу жиліші осыған тең. Сондықтан осындай жиілігі бар дірілдер ішкі органдарда резонанс құбылысын туғыщып, олардың орнынан қозғалу қауіпі пайда болады.
Дірілдің алғашқы сезімі оның үдеуі 0,1 мс2 тең болғанда білінеді, ал оның жағымсыз әсері удеу 0,5 мс2 шамасына жеткенде пайда болады.
Өндірісте адам организміне шу мен дірілдің зиянды әсерін тигізбеу үшін санитарлық нормаға сәйкес олардың шекті мөлшерлері белгіленген. Ол жөнінде арнайы нормативтік документтер қабылданған.
Шуды туу кездерінде азайту шаралары:
1. Шулы құралдары шусыз құралдармен, металл бөлшектерді басқа түрлі бөлшектермен, тозған деталдарды жаңа деталдармен, тісті және шынжыр берілісті басқа түрімен айырбастау.
2. Машиналардың айналатын бөлшектерін дұрыс иеңгеру (балансирлау).
3. Қажалатын бөлшектерді уақытында сайлап отыру.
4. Механизм бөлшектерін жасауда дәлдік класын жоғарлату.
5. Бөлшектердің қосылыс жерлерінде серпімді төсем заттарды қолдану.
Шуды таралу жолдарында азайту шаралары:
1. Дыбыс сіңіру – бұл дыбыс толқындары ауада таралған кезде жолында кездескен заттар оның біршама энергиясың сіңіріп алады. Материалдардың дыбыс тіңіру қабылеті олардың дыбыс сіңіру коэффициенті арқылы сипаталады. Бұл коэффициент материал сіңінген дыбыс энергиясы мен сол материалға түскен энергиясының қатынасына тең болады. Дыбыс сіңіргіш материалдарға коэффициенті 0,2 артық заттар жатады. Ең үлкен дыбыс сіңіру коэффициенті болбыр, жқмсақ, кеуекті заттарда болады. Сондықтан шудың деңгейін азайту үшін бөлменің төбесін, қабырғаларын дыбыс сіңіргіш заттармен өндеу немесе арнайы дыбыс сорғыштары ауамен таралған.
2. Дыбысты экрандау – бұл дыбыс толқындары ауамен таралған кезде жолына қойылған бөгетке (қалғанға) шағылысып, кейін қарай ағады. Сондықтан дыбыс энергиясы көп тойтарылуы үшін экранның беті тегіс, өзі қатты заттан жасалуы керек.
3. Дыбыс оңашалау (бөлектеу) – бұл шулы агрегаттарды бөлек бөлмелерде, кабинада, кожухта тағы басқаша оңашалау арқылы орындалады.
4. Шу басатын құралдардың шуын басуға пайдаланылады.
Жоғарында көрсетілген шараларды пайдалану нәтижесі аз болып, шудың деңгейін төмендетге мүмкіндік болмаған жағдайларда дербес (жеке) қорғану құралдарын қолдану қажет болады. Бұл құралдарға мыналар жатады: құлақтың тесігін жабатын мақтадан, резиңкеден, жарғағын жабатын құлақшы (наушни); басқа киетін каскалар, шлемдер.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
№ 7 тақырып.
Жоғары қысымдағы жүйелермен жұмыс істеу қауіпсіздіктері
Әртүрлі өнеркәсіп салаларында қысыммен жұмыс істейтін құралдар кеңінен қолданылады. Оларға жататыны: су қыздыру және бу қазандары, компрессор қондырғылары, газ балондары, автоклавтар вулканизация аппараттары т.б.
Бу және су қыздыру қазандары әртүрлі технологиялық қажеттерге керек су буы мен ытық суды дайындауға қолданалады, үйлерді жылыту үшін және басқа керек жағдайларда ұсталынады. Газ баллондары сығылғын, сұйылған, ерітілген газдарды сақтау және пайдалануға қолданылады. Компрессор қондырғылары әртүрлі машиналарды, механизмдерді, құрал-сайламандарды жүргізуге энергия көзі ретінде керекті сығылған ауаны алу үшін пайдаланылады.
Автоклавтар қатты қысыммен темір-бетон бұйымдарын буландыру алғаштарға өрттен қорғаушы заттарды сіндіру тағы басқа қажеттарге қолданылады.
Жарылыс кезінде ыдыстағы сығылған газдың адиабаттық кенею жұмысының мөлшері мынаған тең болады
Мұнда А – кеңейген газдын жұмысы, Дж.
V – ыдыстың көлемі, м3
P1, P2 – ыдыстағы газдың алғашқы және ақырғы (атмосфералық) қысымы, Па.
m – адиабата көрсеткіші (ауа үшін m=1,41)
Жарылыс қуаты тең болады
Мұнда N – жарылыс қуаты, кВТ.
t – жарылыстың үзақтығы, с.
Жарылыс кезінде өте көп мөлшерде энергия пайда болып, айналадағы үй және құрылыстарды үлкен бүліншілік туғызады. Мысалы, көлемі 1 м3, ішіне қысымы 1 МПа дейін сығылған газы бар ыдыс жарылған кезде жарылыстың қуаты 10 МВт дейін жетеді.
Бу қазандарын қауіпсіз пайдалану. Бу және су қыздыру қазандары өндірісте көп қолданылады. Оларды дұрыс пайдаланбау, қауіпсіздік ережелерді бұзу апат (жарылыс) туғызуы мүмкін. Қазан жарылысынын басты себептері мынада:
1. Жасалу конструкциясынын кемістіктері.
2. Бу қысымының шектен тыс көтерілуі.
3. Қазанның ішкі қабырғаларында қаспақ пайда болуы және оның қатты қызыу.
4. Қазан және оның бөлшектерінін тозуы.
5. Бақылау және өлшеу аспаптарының жарамсыздығы немесе жоқтығы.
6. Қазанның суы азайып, денгейі өте төмен түсуі. Жөндеу және жабдықтау ережелерінін орындалмауы.
Қазанның жарылыс күшінен көзі ретінде ішіндегі бу емес, өте қызған су болып табылады. өйткені мұндай су ауамен шектелсе, қызған су лезде буға айналып, көлемі үлкейіп (1 м3 қызған судан 1700 м3 бу шығады), қысмы көтеріліп, қазанды жарп жібереді. Сондықтан бу қазандарын пайдалану барысында міндетті қауіпсіздік шараларын мүлтіксіз орындау керек.
Қазан басқа бөлмелерден бөлек, аулақты тұрған, отқа жанбайтын қабырғалары бар, төбесі жеңіл материалдан жасалған, кемінде екі сыртқа ашылатын есіктері бар, бір қабат үйге орналасады. Бөлменің іші жарық, құрғақ, желденетін болу керек.
Қазан қауіпсіз жұмыс істеу үшін керекті бақлау, өлшеу және реттеу аспаптарымен (монометр, термометр, сақтық клапаны, су денгеін көрсеткіш т.б.) жабдықтанады. Қазандарға құйылатын су таза және жұмсақ болу керек.
Қазандар мезгілінде техникалық куәландырумен өтіп отыру керек. Оған жатады: сырт байқау (жыл сайын), ішін байқау (4 жылда бір рет), гидравликалық сынау (8 жылда бір рет), механикалық сынау.
Гидравликалық сынау жүргізгенде сынау қысымы жұмыс қысымынан 1,5 есе артық болады, егер температура t2000С кем болса; температура t2000С артық болса, сынау қысымы арнайы формалаен есептеліп табылады.
Сынау кезінде қазан сынау қысыммен 5 мин уақыт бойы түру керек. Бұнан кейін қазанның барлық бөлшектерін байқап қарайды, егер ешқандай бұзылыс (ақау) болмаса, қазан келесі кезекті сынауға дейін пайдалануға жарамды деп есептеледі.
Бу қазанымен жұмыс істеіге 18 ден асқан, арнайы оқу және аттестациядан өткен, куәләгә бар, қауіпсіздік нұқаулар алған адам ғана жіберіледі. Оның білімі жылында бір рет тексеріліп отырылады.
Жұмыс істеп тұрған қазанды ешқашанда бақылаусыз тастап кетуге болмайды, бөлмеде бөтен адамдар болмалуы керек. Жұмыс кезінде қазаннын, оның бөлшектерінің, бақылау-өлшеу аспаптарының жағдайын байқап отыру керек. Егер апат болар жағдай туса, серекті шараларды қолданып, қазанның жұмысы тоқтатылады.
Газ балондарың қауіпсіз пайдалану. Өндірісте баллондар әртүрлі сұйықталған, сығылған немесе ерітілген газдарды сақтауға; тасымдалдауға және пайдалануға көп қолданылады. Баллонның ішінде қандай газ болмасын (жанатын, жанбайтын), қатты қысымы болғандықтан, оның жаралысы ұлкен қауіптілік туғызады. Газ баллондарының жарылу себептері мынандай болады: баллон кұлап, қатты нәрсеге соғылуы; баллон қазап, ішіндегі газдың кенеюі; сұйықталған газбен баллон дық толтырылуы; баллонның мойын ойынғы мен вентильдін кемістігі; баллон конструкциясының ақаулығы; оттек балонының вентіліне майдың түсуі; баллондарды қауіпсіздік ережелерін бұзып, дұрастықпен қолданбау.
Әр газға өзіне арналған баллондары болу керек, бір газдың баллоның басқа газға қолдануға болмайды. Сондықтан баллондарды ауыстырып алмау үшін әр газдың баллоны арнайы түске боялып, оның қабырғасына сол газдың ата жазылады. Мысалы, оттек баллоны көк түске боялып, Оттек деген жазу жазылады; ацетилен баллоны ақ туске боялады, ацетилен деген жазу бар; ауа балоны қара түске боялады, сығылған ауа деген жазу бар; жанатын газдардың баллоны қызыл туске боялып, қабырғасына газдын ата жазылады т.с.с.
Барлық баллондар газ қысымын төмендету үшін редуктормен жабдықталады. Оның екі манометр болады – біреуі баллон ішіндегі газдың қысымын, ал екіншісі шыққан газдың қысымын көрсетеді. Газ баллондарымен жұмыс істеуге арнайы оқуы бар, аттестация және қауіпсіздік нұсқау алған адамдар жіберіледді. Олардың білімі дыл сайын тексеріліп отырылады.
Баллондарды тасымалдау кезінде олардың құлауын, соғылуын болдырмау үшін тиісті сақтық шараларды орындау керек. Оларды қолмен көтеріп тасуға болмайды, екеуден артық қылмай кішкене арбаға салып тасиды. Автомобилмен тасығында баллондар стеллажда көлненен жатқызылып орналастыралады.
Газ баллондарын сақтайтын қойма бір қабат болу керек, төбесі женіл, қабырғасы отқа жанбайтын материадан болады. Газға толық баллондар тік түріп, құламайтындай болып бекітілу керек. Бір бөлмеде оттек және жанатын газдар шығатын болса, олардын жарылғыш қоспа пайда болып, жарылыс қауіпті туады.
Газ баллондарын күн сәулесінен және басқа жылу көздерінің әсерінен сақтау керек. Баллондар жылыту аспаптардан 1 м алыс, ашық оттан 5 м аулақ орналастырылған жөн. Бөлмеде жақсы табиғи және жасанды вентиляция орнатылу керек. Баллон қоймалаоының маңында 10 м ден жақын жерде жанатын заттар болмау және отпен жұмыс жүргізілмеу керек.
Комперессорларды қауіпсіз пайдалану. Әр түрлі өнеркәсіп салаларында технологиялық қажеттерге керекті сығылған ауаны өндіру үшін стационарлық және жылжымалы компресср қондырғылары көп түрде қолдынылады. Қатты қысымман байланысты болғандықтар олар жарылыс мүмкіншілігін туғызып, үлкен қауіптілік көздері болып табылады.
Компрессодың жарылу себептері: сығылған ауаның температурасы шектен тыс көтерілуі; ауаның қысымы шектен көп асуы; бақылау және өлшеу аспаптарының кемістігі немесе жоқтығы; компрессор конструкциясының ақаулығы және тозуы; майлай және салқындату жүйелерінің жұмыс істеу нәтижесінің төмендігі; компрессордың дұрыс орнатылмаы және дұрыс пайдаланыллмалу; жарылғыш газдар және статистикалық электрдің пайда болуы.
Компрессор бөлек, бір қабатты, кең, жарық, құрғақ, жақмы желдендірілетін, төбесі жеңіл, отқа төзімді материалдан жасалған үйде орнатылуы керек. Ашық қозғалатын бөлшектері қаптамен жабылатын жөн. Компрессор керекті бақылау және өлшеу аспаптармен жабдықталады (манометр, термомент, сақтандырғыш қақпақ, сигнал және автомат аспаптары т.б.).
Ауа сығылғын кезде оның температурасы өте жоғары көтеріледі, оны мына формулармен аңықтауға болады
Мұнда Т1, Т2 – ауның сығылу алдындағы және сығылғаннан кейінгі температурасы, К.
Р1, Р2 – ауның сығылу алдындағы және сығылғаннан кейінгі қысымы, Па.
n – политрол көрсеткіші, ауа үшін ол тен n=1,41.
Мәселен, 0 ден 1 МПа қысымға дейін сығылған ауанын температурасы 20 дан 3000С дейін көтеріледі, 5 МПа қысымда ауаның температурасы 5630С тен болады.
Қатты сығылған ауа компрессоры қыздырып, оның конструкциясының тезімділігін кемітеді. Сонымен қатар жағын майы іріп, жарылғыш газдар пайда болады. Бұл жағдайлар жарылыс мүмкіндігін туғызып, апат болуы мүмкін. Сондықтан жағын майдын тұтану температурасы 216-2420С кем болмау керек. Барлық жағдайда жағын майдын тұтану температурасы шығатын газдардың температурасынан 700С артық болу керек. Компрессорда майлау шамасы техникалық талаптарға сәйкес шектелетін болады.
Компрессор қондырғыларды қазуын төмендету үшін үздіксіз және қарқынды жұмыс істейтін салқындату жүйесін болу керек. Өнімділігі аз, қысымы төмен компрессорларда ауамен салқындату әдісі қолданылады, ал өнімділігі үлкен, қысымы жоғары компрессорларда сумен салқындату әдісі қолданылады. Салқындату жүйесінде температура шектен артық көтерілген жағдайда компрессорды автоматтық ретпен тоқтататын аспап орнатылу керек.
Компрессорға сорылатын ауа алдын ала фильтр арқылы өткізіліп, механикалық қоспалардан мұқият тазартылады. Барлық компрессорлар пайда болатын статикалық электр зарядтардан арылу үшін сым өтгізгішпен жерге қосылуы керек.
Компрессорлар мезгілінде техникалық куәландырудан өткізіліп отырылады. Әр 10 күн сайын жұмыс істеу к.ні тексеріліп, әр 2 ай сайын компрессорларды жақсылап тазартып отыру керек.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
№ 8 тақырып.
Өндірістік жарық. Химиялық активті заттардың әсерінен қорғану
Жарық адам организмін айналадағы ортамен тығыз байланыстырады. Адам миына сыртқы дүние туралы хабарлардың 90% онын көздері арқылы келеді.
Жарық көз арқылы орталық нерв жүйесіне әсер етіп, одын барлық организмге ықпалын тигізеді. Жұмыс орындарында қолайды жасалған жарық еңбек ету жағдайын дақсартады, адамнынң тыныс алысын ұлғайтады, организмде заттардың алмасу процессін жақсартады, көз талуын азайтады, айналадағы заттардың және істелетін бұйымдардың көрінісі жақсарады, еңбек өнімділігі мен сапасын арттырады. Жарық барлық организмнін әрекетін күшейтеді, ал қараңғылық оны төмендетеді. Адамның көніл-күйі және белсеңділігі көтерінкі болу жұмыс орындарының жарықтылығына байланысты болады.
Жұмыс орындарында жарық аз болған жағдайда көздін көргіштігі (жітілігі) кемиді, соқырлық пайда боланы, көз талып бас аурады, адамның жұмыс істеу қабылеті төмендейді, айналадағы заттардың көрнісі нашарлайды. Екінші жағынан өте үлкен жарықтында пайдасы болмайды. Бұл жағдайда көз шығылысып аурады, көзді сығырайтып жұмуға мәжбүр етеді, ақырында сәтсіз оқиғаға әкеліп соғуы мүмкін. Сонымен, жұмыс орындарында жағамсыз жарық өндіріс травматизмінің басты себептерінің бірі болыпесептеледі. Сонымен қатар сәтсіз оқиғалар және апаттар жарықтың жоқтығынан немесе жарық беретін аспаптар мен қондығылардың ақаулығынан пайда болады. Сол себепті өндірісте жұмыс орындарына қолайлы жарықтылықты үйымдастыру мәселесіне ерекше көніл бөлу керек.
Дұрыс жобаланып, қолайлы орнатылған өндіріс жарығынын мақсаты мынада: жұмыста кқру жағдайын жақсарту, көз талуын болдырмау, еңбектің өнімділігі мен сапасын арттыру, адамдарға жағымды психологиялық әсерін тигізу, еңбек қауіпсіздігін жоғарлатып, өндіріс травматизмін төмендету.
Сонымен, өндірісте үтымды (қолайлы) орнатылған жарық травматизмен күресу маңызды фактор болып есептеліп, оған зор техникалы-экономикалық және гигиеналық талаптар қойылады.
Адам көздері қабылдайтын электромагниттік сәулелерді керінетін сәулелер деп атайды. Көрінетін сәулелер толқындарының қзындығына байланысты 380 нм мен 780 нм арасында болады, 1нм (нанометр) 10-9м тең болады. Көрінеітн сәулелер зонасы бір жағынан ультракүлгін (380нм ден 10нм дейін) және гамма (10 нм кіші) сәулелерімен шектесе, екінші жағынан инфрақызыл сәулесі (780 нм ден 340000 нм деін) эәне радио толқындарымен (340000 нм артық) шектеледі.
1. Көрінетін сәуленің энергиясы оның адам көзінде туғызатын жарық сезім бойынша бағаланады, ол жарық сәулесі деп аталады. Мұндай жарық сәулесінің қуатың жарық ағыны (F) деп атайды. Жарық ағының өлшем бірлігі люмен (лм) болады.
2. Барлық жарық кездерікеністікке жарық сәулелерін бір келкі таратпайды. Сол себептен әр бағытта жарық ағанының қарқындылығын (үдемесін) сипаттау үшін оның кеңістік тығыздығы деген көрсеткіш қолданады. Ол көрсеткіш жарық күші (J) деп атанады, оның өлшем бірлігі кандела (кд) болады.
Жарық күші деп жарық ағыны мен оны таратанын кеңістік бұрышының қатынасып айтады
, кд
3. Кеңістік (денелік) бұрыш тең болады
, ср
Денелік бұрыштың өлшем бірлігі үшін ω=1 ср радиусы R=1 м тен шарды4 бетінде S=1 м2 тең ауданды бөлетін кеңістік бұрыш аланған.
4. Жұмыс істейтін жердін бетіне неғұрлым көп жарық ағыны түссе, соғұрлым онда жарықтылық көп болады. Жұмыс істлелінетін беттін жарықтану дәрежесі жарықтылық (Е) көрсеткішімен сипатталады. Жарықтылықтың өлшем бірлігін люкс (лк) деп атайды. Жарықтылық деп біркелкі болып таралған жарық ағынының жарықталған беттің ауданына қатынасын айтады
лк
Мұнда S – жарықталған беттің ауданы, м2;
R – жарық өзі мен беттің аралығы, м.
Егер жарық ағаны заттардың бетіне көлдеу тұсетін болса, онда жарықтылық тен болады
лк
Мұнда α – жарық ағынының түсу бұрышы, град.
Сонымен, жарықтылық жарық күші мен жарық түсу бұрышынын косинусына тура пропорционал болса, жарық көзі мен жарық түскен беттін аралығының квадратына кері пропорционаял болады.
5. Жарық көрсеткіштерінің ішінде маздысының береуі жарықтық (В) болып есптеледі.
Оның өлшемінін бірлігі kgм2 болады. Жарықтық бір бағытта жарқыраған беттің сәуле таратуын (шығаруын) сипаттайды және адам көзінде туатын жарық сезімін анықтайды. Жарықтық депберілген бағыттағы жарық күшінін жарқыраған беттің ауданына қатынасы айтады.
kgм2
Жарықтық шамасын сипаттау үшін мамандай мәліметтерді келтіруге болады.
1. Айсыз түнің жарықтығы – 10 kgм2
2. Ай бетінің жарықтығы – 2500 kgм2
3. Шырақжалынының жарықтығы – 5000 kgм2
4. Ашық күнде ақ қар бетінің жарықтығы – 30000 kgм2
5. Күннін жарықьығы – 1500000000 kgм2.
Жарық 30000 kgм2 артық болса көзді шағылыстырып аштырмайды, оның жайлы шамасы 5000 kgм2 дейін болады.
6. Шағылу коэффициенті әртүрлі заттар бетінің оған түскен жарық ағының шағылыстыру қабілетін сипаттайды. Бұл коэффициент беттен шағылған жарық ағыны мен сол бетке түскен жарық ағының қатынасына тен болады.
Сәуле шағылу коэффициенттің шмасы беттің түсімен байланысты болғандықтан 0,02 ден 0,95 дейін өзгереді.
7. Объекті мен фоннын контрасты көрінетін заттын жарықтығы мен фоннын жарықтығының ара қатысын сипаттайды, ол тең
Мұнда ВФ, ВЗ – фон мен заттың жарықтығы.
Объекті мен фонның контрасты үлкен (0,5), орташа (0,2-0,5), кіші (0,2) деп бөлінеді.
Табиғи жарық күн сәулесінін энергиясынан пайда болады. Өндірісте жұмыс орындарында қолайлы жағдайлар жасау үшін табиғи жарықтың өте нанызды зор. Ол жұмыс бөлмелерінде жақсы және біркелкі жарықтылық болуын қамтамасыз өтеду. Табиғи жарық адамға үйреншікті, биологиялық және гигиеналық құны жоғары, үлкен психологиялық әсері тигізеді. Сол себептен тибиғи жарықты өндіріс бөлмлерінде жұмыс орындарын жарықтандыруға кеңінен қолданған жөн.
Бөлмелерді табиғи жарықпен жарықтандырудың үш түрі бар:
1. Бүйір жарығы – қабырғалардығы терезелер немесе қабырғанын шыны бөліктері арқылы.
2. Жоғарғы жарық – төбедегі терезелер (фонарлар) немесе тебенің шыны бөліктері арқылы.
3. Аралас жарық – бүйір және жоғарғы жарықтың бірге пайдалану.
Жарықтың қандай түрін қолдануы бөлменің көлесіне, оның пайдалар арналғанына, қай жерже орналақанына, жарыққа қоятын талаптарға тағы басқа факторларға сәйкес анықталады.
Табиғи жарықтың өзгешелігі сонда, оның бөлмелерде туғызатын жарықтылығы өте кең мөлшерде өзгереді. Бұл өзгерістер сөтке, жыл мерзімдері және метеорологиялық факторлармен байланысты болады. Сондықтан бөлмелерде табиғи жарықты абсолюттік мөлшермен нормалауға болмайды.
Табиғи жарықты нормалау үшін салыстырмалы көрсеткіш қолданылады, ол табиғи жарықтылық коэффициенті (ТЖК) деп аталады. ТЖК сол мезгілдегі сыртқы жарықтылыққа қатынасын айтады
%
Бөлме ішінде табиғи жарықтылық әдетте сырқы жарықтылықтан аз болады, ал ТЖК оның сес аз екендігін көрсетеді.
Көру ісінін сипаты мен дәлдегі, жарықтың түрі және үйлердін орналасу территориясына баланысты ТЖК нормаланған мөлшерін формалармен анықтайды.
Мұнда - ТЖК шамасы (үшінші поястікі), %
m – жарық климатының коффициент,
с – күн климатының коэффициенті.
Өндіріс бөлмелерінің табиғи жарықтылығын көру ісінің сипаты бойнша есептеу үшін арнайы метоликаларды қолданалы.
Жасанды жарық бөлемлерде табиғи жарық аз болғанда немесе оның жоқ кезінде қолданылады. Ол орындалған конструкциясына қарай үш түрге бөлінеді:
1. Жалпы жарық – бөлменің барлық ауданын біркелкі жарықтандыруға арналған.
2. Жергілікті жарық - әр жұмыс орнын жеке дара жарықтандыруға арналған.
3. Қосынды жарық – жалпы және жергілікті жарықтын бірге қолданылған түрі болады. Жасанды жарықтың бұл түрі тиімді болғандықтан өндірісте кенінен пайдаланады.
Неге арналғанына байланысты жасанды жарықтың 5 түрі болады:
1. Жұмыс жарығы - өндіріс бөлмелерінде күнделікті жұмыстарды ойдағыдай жүргізу үшін қажетті жарықтылықты қамтамасыз етуге арналған.
2. Авариялық (апат) жарық – жұмыс жарығы кенеттен сеніп қалған жағдайда жұмысты әрі қарай жүргізе беру үшін қолданылады. Сондықтан бұл жарықтың өзінің бөлек электр тоғынын болуы керек.
3. Эвакуациялық жарық – жұмыс жарығы өлшіп қалғанда бөлмелерден адамдарды аман-есен, қауіпсіз шығаруға арналған.
4. Кезекші жарық – бөлмелерді жұмыс істелмейтін мезгілде жарықтандыруға қолданылады.
5. Күзетші жарық – түнде жарық территориясыны (аманды) жарықтандыруға қолданылады.
Өндіріс бөлемелерінде қолданылатын жасанды жарықтың негізгі көздері болып қазу және газоразоядтық шамдар пайдаланылады. Бұл шамдардың өзіндік артықшылығы мен көмшіліктері болады. Қазу шамдардың артықшылығы: жасалу оңай, пайдалануда ыңғайлы, электр желісіне қосылуы қиын емес т.с.с. Кемшілігі мында: пайдалы әсер коэффициенті (ПӘК) өте аз (0,05-0,1), жұмыс істеу мерзімі кіші (≤1000 сағат), жарық берілісі кем (7-20 лмВт), өте қатты ысиды, көзді шағылыстырады т.с.с. Кейінгі жылдары галогенді қызу шамдары шығарлып жүр, олардың жұмыс уақыты 3000 сағатқа дейін болады, жарық берілісі 40 лмВт дейін жетеді. Қызу шамдары кемшіліктеріне қарамай әліде болса көп жағдайларда кең қолданылып жүр.
Қазірігі кезде газоразрядтық шамдар өндірісте кеңінен пайдаланады. Олардың ішінде люминесценттік шамдар көбірек қолданылады. Бұл шамдардың артықшылығы: үнемділігі, жұмыс істеу мерзімі үлкен (8000-12000 сағат), жарық берілісі 50-100 лмВт, жарық спекторы табиғи жарық спекторына жақын, жарықтығы аз болғандықтан көзді шағылыстрмайды, жарық түсін өзгертуге болады т.с.с. Кемшілігі мында: стробоскопиялық эффект – көрініс түйсігінің бұрмалануы, шамның жыпықтауы, электр желісіне қосылу жүйесінің күрделілігі төмен температураларда жұмыс істеуінің нашарлау және т.б.
Газоразрядтық шамдардың жаңа түрлері қоланылып жүр: натрий, галоид тағы басқа шамдар, олардың жарық берілісі 110-130 лмВт дейін болады.
Жасанды жарық электр шырақтарын пайдалану арқылы орындалады. Шырақ деп жарық беретін электр аспабын айтады. Ол шам және арматурадан тұрады. Арматураның қажеттілігі:
1. Жарық арналған көректі бағытта үнеммен тарату.
2. Адамның көздерін шамның шағылыстыру әсерінен қорғау.
3. Шамды кірлену және сынудан сақтау.
4. Шамды орнату және электр желісіне қосу.
Шырақтардың негізгі сипаттамалары мыналар болады: кеністікте жарық ағынынын таралу түрі, қорғаныш бұрышының шамасы, пайдалы әсер коэффициенті.
Жарық ағанын таралу өзгешелігіне қарай шырақтар мынандай болады:
1. Тура жарық беретін – олар жарық ағынының 90% арттығын тікелей жұмыс істейтін жердің бетіне түсіреді.
2. Шағылған жарық беретін – олар жарық ағынының 90% арттығын төбеге түсіріп, одан шағылған жарық ағынын жұмыс істейтін жерге түсіреді.
3. Аралас жарық беретін – олар тура және шағылған жарық ағынын жұмыс орындарына түсіреді.
Өндіріс жарығына қойылатын негізгі талаптар. Өндіріс жұмыс орындарына еңбек етуге қолайлы, қауіпсіз жағдайлар жасау үшін қажетті жарықтылықты қамтамасыз етуге зор көніл бөлінуі керек. Соңдықтан өндірістік жарыққа мынандай талаптар қойлады.
1. Жұмыс орындарында жарықтылық гигиеналық нормаларға байланысты заттардың көріну жағдайына сәйкес болу керес. Егер жарықтылық үлкен болса заттардың көрінісі жақсарып, оларды тез ажыратуға болады, жұмыстын өнімі артады. Мәселен, жарықтылықтын 50 лк тең 1000 лк дейін жоғарлауы еңбек өнімділігін 25% дейін арттырады. Бірақ жарықтылықты үлкейтудін шегі бар, одан асса нәтижеі азайып, кей жағдайда үнамсыз әсерін тигізуі мүмкін.
2. Жарық жұмыс орындарында және айналадағы кеңістікте біркелкі таралуы керек. Бұл жағдай болмағында, адам көзін өте жарық жерден көмескі жерге немесе көрісіншеауысырғанда, оның көзі өте жарық жерден көмескі жерге немесе көрісінше ауыстырғанда, оның көзі талап, ауруы мүмкін.
3. Жарық адамдардың көз алдында керексіз жарқыл туғызбау керек. Өйткені жарқыл адамнын көзін шағылыстырып, оның тез шаршауына, жұмысқа қабылеттілігінін төмендеуіне, травматизмнін тууына себеп болуы мүмкін.
4. Жұмыс зоналарында өте қаранғы көленкелер болмалуы жөн. Өйткені олар заттардың көрінісін азайтып, формасы мен өлшемін өзгертіп, қолайсыз жағдайлар туғызады.
5. Жұмыс орындарында жарық ағанын қолайлы бағыттаулуын қамтамасыз ету керек.
Бұл жұмыс жағдайын жақсартып, адамның жұмысқа қабылеттілігін көтереді.
6. Жарықтылықтын мөлшері әрқашан түрақты, біркелкі болу керек. Оның қобалжуы (құбылуы) белгіленген шектен шықпауы жөн.
7. Жарық қондырғылары пайдалануда сенімді, үздіксіз, ұзақ уақыт мерзімде жұмыс істейтін болу керек.
8. Жарық қондырғылары ешқандай қауіптілік пен зияндылықты туғызбайтын болу керек (жылу шығу, тоқ соғу, өрт шығу, жарылыс болу және т.б.).
9. Жарық қондырғылары құрылыста арзан, пайдалануда ыңғайлы, қарапайым болу керек.
10. Табиғи және жасанды жарық қондырғыларын үнемі күтіп, жабдықтап отыру кере: жиі тазалап, жанып кеткен шамдарды жанасына ауыстырып, сыңған жерлерін жөндеп т.с.с.
Өндірісте травматизмнің пайда болу себептерінің бірі жұмыс орындарында қолайсыз жарықтылық болып есептеледі. Соңдықтан оларда қолайлы жарықтандыру мәселесі дұрыс шешілу керек.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
№ 9 тақырып.
Шаңнан қорғану. Жеке компьютерлерді пайдаланушыларды қорғау
Көптеген технологиялық үрдістер кезінде ауа ортасына шаң бөлінеді. Шаң – бұл ауада немесе өндірістік газдарда біраз уақыт бойы қолқып жүретін ұлаң қатты заттар.
Шаңдар химиялық құраммен, бөлшектердің өлшемі мен пішінімен, олардың тығыздығымен, электрік, магниттік және басқа да қасиеттермен сипатталады.
Шаңның ұсақтану дәрежесі оның дисперстілігі деп атайды. Дисперстік құрам – бұл жалпы массадан пайыз (%) түрінде белгіленген белшілі бір өлшемді бөлшектер массаларының қосындығы. Бұл кезде бүкіл шаңның массасы бөлек фракцияларға бөлінеді. Фракция деп өлшемдері төмнгі және жоғарғы шектер ретінде қабылданған мәндердің анықталған бір интервалында жататын бөдшектердің мөлшерін атайды.
Бөлшектердің қалқып ұшу жылдамдығы деп олардың тынық ауада аурлық күші әсерінен тұну жылдамдығын атайды. Қалқып ұшу жылдамдықты шаң ұстауша аппаратарды есептеген кезде қолданады. Шаң бөлшектерінің пішіні дұрыс емес болғандықтан, бөлшектердің өлшемі ретінде олардың эквиваленттік диаметрік қабылдайды. Эквиваленттік диаметр – бұл қалқып ұшу жылдамдығы нақты шаң бөлшегінің қалқып ұшу жылдамдығына мең шартты шар тәріздес бөлешктің диаметрі.
Шаң адам ағзасына өте зиянды болып келеді. Шанның әсерінен пневмоканиоздар, экземалар, дерматиттер, конъюктевиттер және т.б. сияқты аурулар пайда болады. Шаң ұсақ болған сайын оның адамға қауіпті жоғары болады. Бөлшектерінің өлшемі 0,2-7 мкм аралығында жататын шаң адам азғасына ең қауіпті болып келеді, өйткені олар дем алған кезде өкпеде қалып қойып, жинақталғаннан соң аурудың себебі болады. Шаң адам ағзасына тыныс алу органдары, ішек-қарын жолы және тері арқылы түседі.
Өндірістік бөлмелердің әуе ортасының шаңмен ластануының алдын алу және жұмыскерлерді шаңның әсерінен қорғау үшін келесі шаралардың кешенін жүргізу қажет:
Өндірістік үрдестерді максимальді механизациялау және автоматтандыру. Бұл шара интенсивті шаң бөліну зоналарында болатын адамдардың санын не төмендетеді, не мүлде жолды.
Шаңдалатын материаларды тасымалдау үшін герметикалық құрылғыларды, герметиалық жабдықтарды қолдану. Мысалы, сорғыш түріндегі пневматикалық көліктің құрылғыларын қолдану көліктік мәселелермен қоса санитарлық-гигиеналық мәселелерді шешеді, өйткені өлмелердің ауа ортасына шаң бөлінбейді. Осындай ұқсас мәселелерді гидрокөлікте шешеді.
Дымқылдатылған сусымасы материалдарды қолдану. Ең жиі форсункалар көмегімен суды шашырату қолданылады.
Тиімді аспирациялық құрылғыларды қолдану. Құрыдыс материалдарын өндірістік завотарда мұндай құрылғылар газобетонды, ағашты, пластмасы және басқа да материалдарды механикалық өңдеген кезде пайда болатын қалдықтар мен шаңды жоюға мүмкіндік берелі. Аспирациялық құрылғыларды құрылыс материалдарын үгіткен, тасымалдаған, араластырған кезде, бұйымдарды дәнекерлеген, кескен тб.б кездерде қолданады.
Вакуумдық құрылғалар (жылжымасы немесе стационарлық) көмегімен бөлмелелердің шаңын және жүйелі түрде жинап отыру. Ең тиімдісі стационарлық құрылғылар, олар бөлменің шаңын өте сапалы жинайды.
Бөлмеге берілер және ауаға лақтырылар алдында вентиляциялық ауаны шаңнан тазалау. Бұл жағдайда лақтырылатын вентиляциялық ауаны атмосфераның жоғарға қабаттарына әкеткен жоқ, онда ол жақсы таратылады және қоршаған ортаға кері әсері төмендейді.
Шаңнан жкеке қорғану құралы ретінде респираторды, көзілдіріктерді және шаңға қарсы арнайы киімді қолдану.
Ауаны шаңнан тазалау үшін шаң ұстағыштар мен фильтлерді қолданады.
Келесі шаң ұстағыш аппараттар бар:
құрғақ механикалық шаң ұстағыштар (қалқып дүрген бөлшектер газдар сыртқы механикалық күштің көмегемен бөлінеді);
дымқыл шаң ұстағыштар (қалқып дүрген бөлшектер газдар сұйық жуу арқылылы бөлінеді);
электрлік шаң ұстағыштар (шаң бөлшектері газ ағынынан электр күштері әсерінен бөлінеді);
комбинерленген шаң ұстағыштар (бір уақытта тазалаудың әртүрлі принциптері қолданылады).
Функционалдық міндеттері бойынша шаң ұстағыш аспаптар екі түрге бөлінеді: 1) желдету және кондиционерлеу жүйелеріндегі сорып әкелген ауаны тазалау үшін; 2) өнеркәсіптік желдету түйелерімен атмосфераға лақтырылатын ауа мен газды тазалау үшін.
Шаң ұстағыштар мен сүзгіштердің өнеркәсіптік қолдануын сипаттайтын негізігі техника-экономикалық көрсеткіштері келесі:
уақыт ірлігінде шаңнан тазартылатын ауаның көлемімен анықталатын өнімділігі (немесе аппараттың өткізу қабілеті) (м3сағ, м3с);
тазартылған ауаның өтуіне аппараттын аэродинамикалық қарсыласуы (Па). Ол аппаратқа кіуіндегі және одан шығуындағы толық қысымдардың айырымымен анықталады, атап айтқанда:
тазалаудың жалпы коэффициенті немесе шаң ұстаудың жалпы тиімділігі. Ол аппаратпен ұсталған шаң массасының сол аппаратқа ластанған ауамен бірге түскен шаң массасына қатынасымен анықталады, ол салыстырмалы бірліктерде немесе %-да өлшенеді:
тазалаудың фракциялық коэффициенті, апат айтқанда аппараттың шаң ұстануының ірілігі әртүрлі фракцияларға қатынасы (бірлік бөлшектерінде немесе %-да өлшенеді):
Мұндағы Фкірі, Фшығу – аудағы шаң фракцияларының болуы (сәйкесінше шаң ұстаушыға кірудегі және одан шығудағы).
Құрылымы және пайдалануы бойынша ең қарапайым болып келетіні – шаң тұңдырғыш камералар, оларда ауадан шаң бөлшектерінің бөлінуі сол камерадан ауа өткен кезде ауырлық күшінің әсер етуінен жүреді. Бұл құрылғылар шаңды дөрені тазалайды, олардың шаң ұстау тиімділігі 50-60% құрайды. Камерадағы ауаның қозғалу жылдамдығы ламинарлы қозғалысты қамтамасыз ету шартынан тандалады және әдетте 0,2 ... 0,8 мс құрайды. Камералардың аэродинамикалық кедергісі жоғары емес 80 ... 10 Па тең.
Шаң ұстағыштар камераларының тиімділігін жоғарлату мақсатында оларды биіктігі бойынша үлкдіріктермен (тақталармен) блінеді, олар тұнған қаннан қағылып тұрады. Осы мақсат үшін лабиринт тәріздес шаң тұндырғыш камералар қолданылады.
Орталықтан сытқа тебуші шаң бөлгіштер циклондар кеңірек қолданылады, олардың құрылымы қарапайым болғандығымен ауаны шаңнан тазарту дәредесі жоғары болады (80 ... 90%).
Циклонның құрылымы: цилиндрлік корпус, оған тангелнциальдік әдістер кіретін құбырша жалғанған; төменгі конустық бөлігі; шығатын құбырша. 16-20 мс жылдамдықпен циклонға кіретін шаңдалған ауа айналмалы қозғалып, төменге түседі. Бұл жағдайда шаң бөлшектері инерция куштерінің әсерінен аппараттың іргелеріне лақтырылады және олардан тайғанап, ьунгерге түседі. Тазаланған ауаның ағымы жоғарыға қарай бұрылып, шығатын құбырша арқылы циклоннан шығады.
Шаң ұстау тиімділігі циклонға кірер ауның жылдамдығыжоғарлаған сайын өседі, бірақ өте үлкен жылдамдық кезінде ауа ортасының турбуляциясы жоғарлайды да циклонның тиімділігі төмендейді. Ауаның максимальді жылдамдығы 20 мс-тен аспау керек. Осы аппаратардың тиімділігі олардың диаметрлеріне де байланысты: диаметр ұлғайған сайын тиімділік төмендейді, сондықтан циклондарың диаметрі 1 м-ден аспу керек.
Циклондардың гидравликалық кедергісі 500 ... 1100 Па шамасында болады, ол аппараттың құрылымы мен оған кіретін ауаның жылдамдығына байланысты.
Жеңдік сүзгіштер құрғақ жабыспайтын шаңдарды ұстау арналған. Олардың негізгі жұмыс істейтін элементтері – мата жеңдер, олар сілкитін құрылғыға ілініп, герметикалық металл корпуста орналасады. Жеңдердің төменгі ашық шеттері бункермен жалғанған. Жеңдердің маталары арқылы өтетін ауаның шаңы солардың бетінде қалып, тазартылған ауа вентилятормен сүзгішпен шығарылады. Матанын бетіне жинаоған шаңның өзі де сүзгіш болып келеді де, шаң ұстау тиімділігі жоғарлайды. Жеңдер матасын шаңнан тазарту оларды сілку арқылы орындалады, ол үшін автоматты түрде жұмыс істейтін сілкитін механизм орналыстырады. Фильтрлердің көбісінде жеңдерді сілку мен қоса оларды қайта үрлеу орындалады – шаңнан жақсырақ тазарту үшін.
Фильтрлер көп секциялы болып орындалады. Бір секция ағытылған кезде басқалары жұмыс істей береді. Фильтрлер сорғыш және үрлегіш типті болады.
Жеңдік сүзгіштердің шаң ұстау тиімділігі 90...99%. Матаға келетін ауа жүктемесі 50...80м3(м2*сағ) шамасында болады. Сүзгіштің гидрвликалық кедергісі жеңдердің шаңдалу дәрежесіне қарай 1...2,5 кПа шамасында болады.
Электрік сүзгіштер құрылыс өнеркәсібінің мекемелерінде кең тараған. Бұл аппатарда шаң бөлшектерінің ауадан бөлініу кернеулігі жоғары статикалық электлік өрістің әсерінен жүреді. Іргелері жерге жолғанған және тұндыру электродтары болып келетін металдық корпуста тұрақты тоқ көзімен жалғанған корондаушы электродтар орналасқан. Түзетілген тоқтын кернеуі 30...100 кВ.
Кері зарядталған электродтар айналасында электр өрісі пайда болады. Электр сүзгіш арқылы өтетін шаңдалған ауа иондалады, оның салдарынан шаң бөлшектері кері зарядталады, олар сүзгіш іргелеріне қарай жүреді де соларға тұңады, тығыз қабат пайда болады. Тұндарғыш электродтар қазу немесе діріл арқылы тазартылады, кейде сумен жуылады.
Электр сүзгіштердің щаң ұстау тиімділігі өте жоғары – 99,9%, бұл сүзгіштер өлшемдері әртүрлі бөлшектерді ұстайды. Бұл аппараттардың артықшылықтары: төмен гидравликалық кедергі 100...150 Па, пайдалану үнемділігі, газдардың жоғары температуралары кезінде оларды тазалау мүмкіндігі (4500С дейін).
Дымқыл шаң ұстағыштар терең тазарту аппараттары болып келеді, олардың шаң ұстау тиімділігі өте жоғары. Бұл аппараттарды ұсталатын шаң сумен жақсы араласып, қатаймай, қатты тұньаларды пайда болдырмайтын кезде қолдану керек.
Осындай типті аппараттардың ішінен ең жиі қолданылатыны су қабыршығы бар циклон (ЛИОТ). Оның тік цилиндрлік корпусы бар, бұның төменгі тағына тангециальдік жлмен тазартылатын ауа әкелінеді, одан ол шығу құбыршасы арқылы атмосфераға лақтырылады.
Ауа ағыны айналған кезде одан ортадан тебуші күштер әсерінен шаң бөлшектері бөлінеді, олар аппараттың ігелерінен үстіден ағып тұрған сумен жулады. Су аппараттың іргелеріне су беруші сақина және бірнеше тангенциальдік орналысқан құбыршалар арқылы беріледі, және аппараттың іргелерімен жатпай су қабыршығы реінде ағады. Пайда болатын қоқыс (шлам) бункерге жиналады. Бұл аппаратардың тиімділігі 99,0...99,5%, қысым шығындары 400-800 Па. Аппараттың метал ігелерін бұзатын агрессивті газдарды шаңнан жазалаған кезде, іргелер ішкі жағынан қышқылға тұрақты заттармен жабылады.
Көбіктік шаң ұстағыштардында пайдалану көрсеткіштері өте жоғары. Мұндай аппарттар цилиндірлік метал корпустан тұрады, оның ішінде көлденең тор орналасқан. Торға су беріледі, оның астынан тазартылатын ауа өтеді. Бұл кезде торде көбік пайда болады, оның биіктігі ағызу іргешенің биіктігіне байланымты, әдетте оның биіктігі 80-100 мм. Су тамшысы ретінде аз кетуі үшін, аппараттың үстінгі жағында тамшы ұстаушы орналасады, ол лабиринттік каналдары бар тор ретінде орындалған.
Сүзгіштің сүлтесі:
1- кіріс түтігі; 2- қабылдағыш;
3-қабылдағыш ұсталы; 4- қаққыш механизм; 5- шығыс түтігі; 6- қабылдау бункері
Электр сүзгіштің сүлтесі:
1- кіріс түтігі; 2- электр сүзгіштің қорабы (осадительный электрод); 3— тәж тинті электрод; 4- оқшаулама; 5- шығыс түтігі; 6- жоғары вольтты ток түзеткіш; 7- қабылдау бункері
Су қабыршағы бар циклонның сүлтесі:
1- кіріс түтігі; 2- қорап; 3-
шығыс түтігі; 4- суды беру құралғысы
Көпіршікті тозоңұстағыштың сүлбесі:
1- қабылдау қорабы; 2-қорап; 3- тор; 4- ағып кету шегі; 5-ағу қорабы
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
№ 10 тақырып.
Өрт қауіпсіздігі.
Жану дегеніміз көп мөлшерде жылу шыгуы мен жарық сәуле бөлінуі қоса жүретін күрделі физикалы-химиялық процесс. Жану пройесінін пайда болуы және дамуы үшін үш факторлдын бар болуы қажет: жанғыш зат, тотықтырғыш (ауаның оттегісі) және тұтану көзі. Мұнымен қатар жанғыш зат пен тотықтырғыш бірімен бірі белгілі сандық ара қатыста болу керек және жанғыш заттын температурамын көтеру үшін тұтану көзінің қажетті жылу энергиясы болуға тиіс.
Жанғыш деп оттегімен қосылатын заттарды айтады. Бірақ кейбір заттардың жануы оттегімен ғана емес басқа газдармен де қосылу арқылы болады, мәселен, хлормен, күкіртпен, броммен т.б. Жанғыш заттар қатты, сұйық, газ (бу) күнінде болады. Әдетте жану процесі заттын газ (бу) күйінде жүреді. Сондықтан қатты және сұйық заттар жану барысында физикалы-химиялық реакция арқылы жанғыш газдарға (буларға) айналып, жану процсінің үздіксіз жүруін қамтамасыз етеді.
Жанғыш заттардың көпшілігі ауада оттегінің концентрациясы 12-14% жоғары болса ғана жанады, ал кейбір заттар одан төмен концентрацияда да жануы мүмкін. Жану процесі басталу үшін тұтану көзінін жылу энергиясы жанғыш затты тұтану температурасына дейін қыздыра алатындай мөлшерде болу керек. Тұтану көздеріне жалын, ашық от, ұшқын, қызған дене, химиялық реакцияның жылуы, сәуле энергиясы, найзағай тағы басқалары жатады.
От алу температурасы жанғыш заттардын өрт қауіптілігі жөнінде негізгі көрсеткіш болып есептледі. Осыған сәйкес барлық жанатын сұйық заттар өрт қауіптілігіне қарай екі топқа бөлінеді: тез тұтанғыш сұйықтар (от алу температурасы Т0≤610С) және жанғыш сұйықтар (от алу температурасы Т0610С).
Жану денгеніміз тұтандыру көзінің әсерінен туатын жану процесі, тұтану деп жалын пайда болатын жану процесі атайды. Тұтану температурасы – тұтанғаннан кейін жанғыш заттын тұрақты жануна қажетті жанатын газ бен будын шығу жылдамдығын қамтамасыз ететін сол заттың температурасы болады. Бұл температура тұтандыру көзін аулақьағаннан кейін жану процесі тоқталмай әрі қарай жалғаса беретін заттын ең төмен температурасына тен. Сонымен зат тұрақты жану үшін оның булану жылдамдығы будың жану жалдамдығынан артық ьолатындай температурасы болу керек. Тұтану температурасы от алу температурасынан біршама градусқа жоғары болады.
Өздігінен жану деп жанғыш заттардың сыртқы тұтандыру көзісіз ақ пайда болатын жану процесін атайды. өздігімен жану процесі заттардың химиялық, микробиологиялық және жылулық факторлардың әсерінен өзінен-өзі қызуының салдарынан туады. Химиялық өздігінен жану процесін заттардың өзара әрекеттестігінен шығатын жылудын әсерінен болады. Микробиологиялық өздігінен жану процесі микроорганизмдердін тіршілк әрекетінен туады. Жылулық өздігінен жану процесі заттын жасырын не сыртқы қыздыру көзінін әсерінен пайда болады.
Өздігінен тұтану деп жалын пайда болатын өзінен-өзі жану процесін айтады. Заттын тұтануына дейін өзінен-өзі қызып, жалынды жану процесін туғызатын ең төмен температурасын өздігінен тұтану температурасы деп атайды.
Жарылу деп орасан зор жылу және газ заттарын шығарып, қирату гүшін туғызатын өте тез жану процесін айтады. Жанғыш заттар газ, бу, шаң түрлерінде болады. Бұл заттар ауада олардың тек белгілі концентрациясы болғанда ғана жарылады. Сонымен әр жарылғыш заттың төменгі және жоғарғы концентрациялық тұтану (жарылғыштық) шегі белгіленген.
Құрылыс метериалдары мен конструкцияларының тұтануға қарсы тезімділігі және жану процессінін тоқталуы жөнінде өдәуір айырмашылықтары болады. Материалдардың бұл қасиеттері олардың жанғыштығын, яғни өрт туғызу қауіптілігін сипаттайды.
Сонымен материалдар мен конструкциялардын жанғыштығы деп олардың от және жоғары температураға төзімділік (қарсылық) көрсету қабылеттілігін айтады. Барлық құрылыс материалдары мен конструкциялары жанғыштық дәрежесі бойынша үш топқа бөлінеді: жаңбайтын, баяу жанатын және жанатын болып.
1. Жаңбайтын материалдар от не жоғары температураның әсерінен тұтанбайды, бықсымайды, көмірленіп күймейді. Оларға жататындар: барлық табиғи және жасанды органикалық емес материалдар, құрамында органикалық масса 8% дейін гипс және гипс талшықты плиталар, құрамында синтетикалық, битумдық не крахмалдық біріктіргіш зат 6% дейін минерал талшықты плиталар, құрылыс металлдар. Жанбайтын материалдан жасалған конструкцилар жанбайтын деп аталады.
2. Баяу жанатын материалдар от не жоғары температураның әсерінен әрен дегенде тұтанып, бықсып, көмірленіп тек от көзі бар болғанда ғана жанады, ал егер оны алып тастаса, жану тоқталады. Бұларға құрамында жанбайтын және жанатын бөліктері бар материалдар жатады, мәселен, құрамында органикалық толтырғыш массасы 8% артық асфальтобетон, гипс және бетон материалдары, итм біріктіргіш массасы 7-15% минералды плиталар; цемент фибролиті; антипирен сіндірілген ағаш; кейбір полимерлік материадар; балшық-сабан материалдары т.б.
Баяу жанатын және жанбайтын заттармен өнделген жанатын метериалдардан жасалған клнструкциялар баяу жанатын деп аталады.
3. Жанатын материалдар от не жоғары температуранын әсерінен тұтанып немесе бықсып, ао от көзін алғаннан кейінде әрі қарай жана береді. Бұларға барлық органикалық материалдар жатады: ағаш, толь, киіз, резенке, қағаз, картон т.б.
От пен жоғары температурадан қорғалмаған жанғыш материалдан жасалған конструкциялар жанатын деп аталады.
Құрылыс материалдары мен конструкцияларының жанғыштық дәрежесі үйлердің отқа төзімділік дәрежесін аңықтауда есепке алынады.
Өрт сөндіру материалдары. Өрт сөндіру үшін қолданылатын материалдарды от сөндіргіш заттар деп атайды.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
2.3 Семинарлық сабаќтар жоспары
Семинар сабақтарына дайындалған кезде студенттер сәйкесті теориялық материалдарды оқулары керек.
1 сабақ.
Тақырыбы: Қазақстандағы еңбекті қорғаудың мемлекеттік жүйесі.
Сұрақтар.
1. Еңбекті қорғаудың түсініктері мен терминдері.
2. Еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік бақылау.
3. Еңбекті қорғауды ұйымдастыру жүмыстары.
4. Еңбекті қорғау бойынша негізгі нормативтық құжаттар.
5.Техникалық еңбек инспекторының құқықтары
мен міндеттері.
6. Жұмыс берушілердің тәртіптік және әкімшілік жауапкершілігі.
Тапсырма: Техникалық және құқықтық құжаттарды дайындау.
Әдістемелік нұсқау: ҚР Енбек кодексін еске салу керек.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
2, 3 сабақтар.
Тақырыбы: Өндірістік бөлмелердегі ауа ортасын нормалау. Зиянды заттардың адам ағзасына тигізетін әсері
Сұрақтар:
1. Өндірістік микроклимат және оның адам ағзасына әсері.
2. Өндірістік бөлмелердегі микроклимат көрсеткіштері.
3. Өндірістегі ауа кеңістігінің ластану көздері.
4. Түрлі өндіріс әрекетінің микроклимат ортасына әсері.
5. Ауа алмасу коэффициенті.
6. Өндірісте ауа кеңістігін тазарту шаралары.
7. Зиянды заттардың қауіптілігі бойынша классификациясы
Тапсырма: өндірістік бөлмелердегі қажетті ауа алмасуын нақты көрсеткіштері бойынша есептеу.
Әдістемелік нұсқау: тапсырманы орындау барысында, өндіріс түрін, өндірістен бөлінетін жылу мөлшерін, улы газдарды және т.б. ескеру қажет.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
4, 5 сабақтар.
Тақырыбы: Өндіріс пен қоршаған ортадағы акустикалық ластануды оқып үйрену. Шуылдан қорғау әдістері
Сұрақтар:
1. Өндірістегі шуылдың көздері.
2. Шуылдың адам ағзасына әсері.
3. Шуылдың мінездемесі.
4. Шуылдың классификациясы.
5. Өндірістегі тұрақты шуылдың параметрлерін мөлшерлеу.
6. Өндірістегі тұрақты емес шуылдың параметрлерін мөлшерлеу.
7. Өндірістегі шуылды төмендету жөніндегі жұмыс шаралары.
Тапсырма: дыбыстық қысым деңгейін нақты көрсеткіштері бойынша анықтау және тұрғын үй құрылысының территориясында, өндірісте дыбыс шуын төмендету жолдарын анықтау.
Әдістемелік нұсқау: тапсырманы орындау барысында, өндірістегі жұмыс түрлерін ескеріп, дыбыстық шуылды төмендету жөнінде нұсқаулар жасау керек.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
6, 7 сабақтар.
Тақырыбы: Лазерлік сәулеленуді дозиметриялық бақылау. Лазерлік сәулеленудің адам ағзасына әсері мен қорғану шаралары.
Сұрақтар:
1. Лазерлік сәулеленудің адам ағзасына әсері.
2. Лазерлік сәулеленуден қорғанудың әдістері.
3. Лазерлік қауіпсіздік.
4. Лазерлік сәулеленудің сипаттамалары.
5. Көзге көрінетін спектр аймағының лазерлік сәулеленуінің рұқсат етілген шекті деңгейі.
6. Көзге көрінетін инфрақызыл спектр аймағының лазерлік сәулеленуінің рұқсат етілген шекті деңгейі.
7. Лазер сәулеленуінің адам терісіне рұқсат етілген шекті деңгейі қауіптілік деңгейіне байланысты лазерлердің классификациясы.
Тапсырма: нақты мәлімет бойынша лазерлік сәулеленудің және лазер класының рұқсат етілген шекті деңгейін анықтау.
Әдістемелік нұсқау: лазерлік сәулеленудің көздің шамадан тыс шағылу қауіпінің деңгейін бағалай отырып, аспаптың кірісіндегі (көздің мөлдір қабығында) экспозицияны өлшеу қажет және өлшенген деңгейді нақты көз үшін рұқсат етілген шекті деңгеймен салыстыру қажет.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
8, 9-сабақтар.
Тақырыбы: Өндірістік бөлменің өрт және жарылыс қауіпсіздігін оқып үйрену. Жанғыш заттар, өндірістік орындарының өрт-жарылыс бойынша классификациясы.
Сұрақтар:
1. Жанғыш және жарылғыш заттардың көрсеткіштері.
2. Заттың жану классификациясы.
3. Заттың жануының мінездемесі.
4. Өрт-жарылыс қауіпсіздігі бойынша өндірістік ғимараттарды классификациялау.
5. Өрт-жарылыс қауіпсіздігі бар өндірістік аймақтардың классификациясы.
6. Апат кезінде пайда болатын жарылғыш газ қоспалар көлемінің есептеу нәтижелері.
7. Өндірістегі өрт қауіпсіздігінің шаралары.
Тапсырма: өндірісте өрт-жарылыс қауіпсіздік аймағын нақты көрсеткіш бойынша анықтау.
Әдістемелік нұсқау: жұмысты орындау барысында заттың жану тобын және оның мінездемесін анықтап, жағымсыз уақытта болатын апаттың болу мүмкіндігін ескеру қажет.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
10, 11 сабақтар.
Тақырыбы: Жерге тұйықтандыруды тәжірибе жүзінде есептеу. Электр тоғы көздерімен жұмыс істеу ережелері мен қауіпсіздік шаралары.
Сұрақтар:
1. Электр жарақаттану.
2. Электроқондырғыда жұмыс істегенде электр тоқ әсерінен қорғану әдістері.
3. Жерге тұйықтандыру.
4. Жерге тұйықтандырудың қолданылу аймағы.
5. Үшфазалы тоқ жүйесіндегі нольдендірудің әдісі.
6. Жерге тұйықтандыру түрлері.
7. Жерге тұйықтандыру кедергісін есептеу.
Тапсырма: жобаланатын электроқондырғының нақты параметрі бойынша жерге тұйықтау кедергісін анықтау.
Әдістемелік нұсқау: келесі шарттың орындалуын тексеру керек: жерге тұйықтаудың кедергісі мемлекеттік стандарт бойынша келтірілген шамалардан кіші немесе тең болуы қажет.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
12, 13 сабақтар.
Тақырыбы: Радиожиілікті диапазонындағы электромагниттік өрісінен қорғану шаралары. Электромагниттік сәулеленуден қорғану шаралары.
Сұрақтар:
1. Радиожиілікті диапазонның электромагниттік өрістің адам ағзасына әсері.
2. Электромагниттік өрістің энергетикалық сипаттамасы.
3. Электромагниттік өрістің нормаланған энергетикалық сипаттамаларының аралығы.
4. Электромагниттік өрістің энергия тығыздығының ағынын есептеу.
5. Тұрғылықты аймақтардағы энергия тығыздығы ағынының рұқсат етілген шекті деңгейі.
6. Радиолокациялық станциялар үшін рұқсат етілген шекті мәндер.
7. Электромагниттік өріс әсерінен қорғану тәсілдері.
8. Радиожұтқыш материалдардың негізгі сипаттамалары.
Тапсырма: электромагниттік энергия көзі болып табылатын қондырғымен жұмыс істеген кезде, нақты көрсеткіштер бойынша энергия тығыздығы ағынының деңгейіне рұқсат етілген нормаға сәйкес бағасын беру.
Әдістемелік нұсқау: жұмыс істеу барысында электромагниттік өрістің рұқсат етілген шекті деңгей мәнінің жиліктен және үзіліссіз сәулеленуден тәуелділігін ескеру қажет.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
14, 15 сабақтар.
Тақырыбы: Өндірістегі жұмыс орындарын аттестациялау
Сұрақтар:
1. Еңбек қауіпсіздігі ережелері.
2. Тәуекелге бел байлау, оның түрлері мен көрсеткіштері.
3. Жарақаттану себептері.
4. Адамның еңбекке жарамдылығы мен оның динамикасы.
5. Физика-динамикалық үстеме жұмысын есептеу.
6. Еңбек шарты факторларын бағалау.
7. Еңбек шартын бағалау әдістері.
Тапсырма: өндірістік орнының көрсеткіштері бойынша жұмыс орнының аттестациясын жүргізу.
Әдістемелік нұсқау: жұмыс орнын қауіпсіздік ережелеріне сай зерттегенде келесі факторларға назар аудару керек:
- еңбек жағдайын бағалау критерийлері кандай сандық көрсеткіштеріне сүйенеді;
- өнеркәсіп ортаның санитарлық-гигиеналық сипаттамаларының шекті мәндері;
- еңбек ету қауіпсіздігіне қойылатын жүйке-физиологиялық талаптар;
- зертханалық жұмыс барысында, есептеу кезінде немесе өлшеу құралдарының көрсетулері бойынша алынған өндіріс ортасының нақты шамалары.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
2.4. Зертханалыќ сабаќтар жоспары: (Жоқ)
2.5. Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша өткізілетін сабақтардың жоспары
СОӨЖ өткізу түрлері:
1. Оқытушының студентердің өздік жұмысына шығарылған теориялық сұрақтарды талдау.
2. Оқытушының студентердің өздік жұмысына шығарылған тақырыптар бойынша (лекциялық және семинар сабақтарынан тыс) анализ жүргізу және шығару.
№ 1,2,3-ші тақырыптар. Енбекті қорғау негізгі нормативтік құжаттар.
Тапсырма:
- ҚР Конституциясы;
- ҚР Енбек кодексі;
Енбекті қорғау бақылау жағдайы;
Мемелекеттік және ведомстволық бақылау;
Әкімшілік-қоғамдық бақылау;
Жұмыс орының ұйымы.
Жүргізу жайлы методикалық нұсқаулар:
ҚР зандардың мақалаларды дұрыс қолдану.
Негізгі әдістер: [1-12]
Қосымша әдістер: [1-10]
№ 4,5-ші тақырыптар. Өндірістін жарақаттардың және кәсіби аурулардың себебтер.
Тапсырма:
Жарақаттардың және кәсіби аурулардың мамандығы;
Жарақаттардың және кәсіби аурулардың анализы;
Адамның және машинаның өзара байланысы.
Жүргізу жайлы методикалық нұсқаулар:
Өндірістің технологиялық мазмұны, қауіпсіздіктің техникасының ережелер, енбекті қорғау ұйымшылығы, өнеркәсіптің санитариясыны назарына алу керек.
Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар
1. Жарақаттардың маңызы
2. Бұл не - өнеркәсіптің санитариясы?
3. Кәсибі аурулардың басталған себебтер қандай?
4. Кәсибі аурулардың ауыртапылығының дәрежені анақтауы
Негізгі және қосымша әдебиеттер [8.1-4]
№ 6,7,8,9,10-ші тақырыптар. Өнеркәсіптін санитариясы.
Тапсырма:
Жасанды жарық;
Метеорологиялық жағдайы;
Өнеркәсіптін шандар, буылар мен газдар;
Желдету және атмосфераға шығарындыларды тазарту;
Электромагниттік сәулелену;
Радиоактивтік сәулелену;
Шу және тербеліс;
Өнеркәсіптін кәсіорынын санитаралық талаптар.
Жүргізу жайлы методикалық нұсқаулар:
Өнеркәсіптін санитариясының талаптарың сақтауы.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [1.5]
№ 11,12,13,14-ші тақырыптар. Жұмыс істегенде қауіпсіздік техникасы.
Тапсырма:
Электр қауіпсіздігі;
Арту және жук түсірілетін жұмыстар;
Жылу беретін қондырғылар.
Жүргізу жайлы методикалық нұсқаулар:
ҚР Қауіптілік өндіріс объектінде өнеркәсіптін қауіпсіздігі заңы.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [1.5]
№ 15-21-ші тақырыптар. Өрт қауіпсіздігі.
Тапсырма:
Өнеркәсіптін бөлмелерді өрт сақтауы ұйымдастыру;
Өрттен болдырмау системасы;
Өрттен сақтайтың системасы;
Ғимараттардың отқа төзімдігі;
Ғимараттардың және құрылыстардың нажағайдан сақтандыру;
Электростатикалық тоғынан айырылуы сақтау;
Өрттке қарсы жабдықтау.
Жүргізу жайлы методикалық нұсқаулар:
Дұрыс қауіпсіздігін ұйымдастыру және өрт сақтайтың құралдармен пайдалу.
Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар
1. Жанғыш материалдар бұл не?
2. Өрттке сигнал беретін құралдар
3. Өрт сөндіретін құралдар
4. Профилактикалық әдісі
Негізгі және қосымша әдебиеттер [6.9]
№ 22-26-ші тақырыптар. Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі.
Тапсырма:
Адам – тұратын орта системасы;
Адамның тұратын ортасымен қосылушылығы;
Тұратын ортасының негіздері және қауіптілік денгейлері;
Табиғи қауіптіліктер;
Биологиялық қауіптіліктер.
Жүргізу жайлы методикалық нұсқаулар:
Ласталынған қайнарларды және адамның функционалдық мүмкіндіктеріне назар аударыңыздар.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [6.9]
№ 27-30-ші тақырыптар. Тұрғындарды сақтау.
Тапсырма:
Сақтайтың құрылыстар;
Сақтайтың құралдар;
Құтқарушы жұмыстарды ұйымдастыру;
Төтенше жағдайын жою әдістері.
Жүргізу жайлы методикалық нұсқаулар:
ҚР Азаматтық қорғау заңы, ҚР Табиғи және техногендық өзгешелігінің төтенше жағдайы заңы.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [6.9]
2.6. Студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша сабақтар жоспары (СӨЖ)
1 тақырып. Енбекті қорғау негізгі нормативтік құжаттар. ҚР Конституциясы. ҚР Енбек кодексі.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [1-4]
2 тақырып. Енбекті қорғау негізгі нормативтік құжаттар. Енбекті қорғау бақылау жағдайы. Мемелекеттік және ведомстволық бақылау.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [1-4]
3 тақырып. Енбекті қорғау негізгі нормативтік құжаттар. Әкімшілік-қоғамдық бақылау. Жұмыс орының ұйымы.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [1-4]
4 тақырып. Өндірістін жарақаттардың және кәсіби аурулардың себебтер. Жарақаттардың және кәсіби аурулардың мамандығы. Жарақаттардың және кәсіби аурулардың анализы.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [8.1-4]
5 тақырып. Өндірістін жарақаттардың және кәсіби аурулардың себебтер. Адамның және машинаның өзара байланысы.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [8.1-4]
6 тақырып. Өнеркәсіптін санитариясы. Жасанды жарық. Метеорологиялық жағдайы.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [1-5]
7 тақырып. Өнеркәсіптін санитариясы. Өнеркәсіптін шандар, буылар мен газдар. Желдету және атмосфераға шығарындыларды тазарту.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [1-5]
8 тақырып. Өнеркәсіптін санитариясы. Электромагниттік сәулелену. Радиоактивтік сәулелену.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [1-5]
9 тақырып. Өнеркәсіптін санитариясы. Шу және тербеліс. Тербелістін түрлері.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [1-5]
10 тақырып. Өнеркәсіптін санитариясы. Өнеркәсіптін кәсіорынын санитаралық талаптар.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [1-5]
11, 12 тақырып. Жұмыс істегенде қауіпсіздік техникасы. ҚР Қауіптілік өндіріс объектінде өнеркәсіптін қауіпсіздігі заңы. Электр қауіпсіздігі.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [1-5]
13, 14 тақырып. Жұмыс істегенде қауіпсіздік техникасы. Арту және жук түсірілетін жұмыстар. Жылу беретін қондырғылар.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [1-5]
15, 16, 17 тақырып. Өрт қауіпсіздігі. Өнеркәсіптін бөлмелерді өрт сақтауы ұйымдастыру. Өрттен болдырмау системасы.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [6.9]
18, 19 тақырып. Өрт қауіпсіздігі. Өрттен сақтайтың системасы.
Ғимараттардың отқа төзімдігі.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [6.9]
20, 21 тақырып. Өрт қауіпсіздігі. Ғимараттардың және құрылыстардың нажағайдан сақтандыру. Электростатикалық тоғынан айырылуы сақтау. Өрттке қарсы жабдықтау.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [6.9]
22, 23 тақырып. Тіршілік әрекетінін қауіпсіздігі. Адам – тұратын ортасы системасы. Адамның тұратын ортасымен қосылушылығы.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [6.9]
24 тақырып. Тіршілік әрекетінін қауіпсіздігі. Тұратын ортасының негіздер және қауіптілік денгейлері.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [6.9]
25, 26 тақырып. Тіршілік әрекетінін қауіпсіздігі. Табиғи қауіптіліктер. Биологиялық қауіптіліктер.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [6.9]
27, 28 тақырып. Тұрғындарды сақтау. Қорғайтын құрылыстар.
Қорғану құралдар.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [6.9]
29, 30 тақырып. Тұрғындарды сақтау. Құтқарушы жұмыстардың ұйымдастыру. Төтенше жағдайы жою әдістемесі.
Тапсырмалар
1. Өткен тақырып бойынша дәріс материалдарын өндеу.
2. Тақырып бойынша есеп шығару.
3. Дәріс материалдар орындауымен байланысты теориялық сұрақтарға дайындалу.
Орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
Жұмысты орындау әдістемесі мен қорғауға дайындық үшін ұсынылған сұрақтар дәрісте келтірілген.
Негізгі және қосымша әдебиеттер [6.9]
2.6.1. Курс бойынша жазба жұмыстарының тақырыптары
Рефераттардың тақырыптары
1. Жарақат пен өндірістік ауруды зерттеу, тіркеу және оқып үйрену.
2. Өндірістік санитария мен еңбек гигиенасының тапсырмалары.
3. Жарақат профилактикасы және қоршаған ортаны қорғау бойынша өткізілетін шаралар.
4. Апат теориясы. Жеңіліс ошақтары. Осы ошақтардағы қорғау және апатты қалыптастыру жұмыстары.
5. Табиғи және техногенді сипаттағы күтпеген жағдайлардан көпшілік қауымды қорғау.
6. Апаттар мен күтпеген жағдайларды талдау.
7. Өндірістік қызметті экология және қауіпсіздік және олардың эксплуатациясы жөніндегі қазіргі заман талаптарына сай ұйымдастыру.
8. Адамдарды барлық қажетті заттармен жабдықталған жұмыс орнымен қамтамасыз ету.
9. Еңбек қызметі шартының квалификациясы.
10. Жұмысқа қабілеттілік және оның динамикасы.
11. Негативті жағдай туындаған кездегі жұмыскердің дұрыс емес әрекеттерінің ролі.
12. Қондырғылар мен технологиялық процестердің қауіпсіздігін зерттеу.
13. Күтпеген жағдайлардан көпшілік қауымды қорғау және өмір сүру қауіпсіздігін ұйымдастыру.
14. Күтпеген жағдай салдарын жоюға арналған шаралар ұйымдастыру.
15. Әскери уақыттағы күтпеген жағдай.
16. Өмір сүру қауіпсіздігі туралы заңдарды орындау кезіндегі жұмыскерлердің міндеттері.
2.6.2. Курстік жұмыстар тақырыптары
1. Адам және техносфера.
2. Техникалық жүйелердің кауіптілігі.
3. Күтпеген жағдайлардан көпшілік қауымды қорғау.
4. Өмір сүру қауіпсіздігін басқару.
5. Экономика саласының еңбекті қорғаумен қамтамасыз ету ерекшеліктері.
2.7. Оқу сабақтарына бағдарламалық және мультимедиалық ілеспе (жоқ)
2.8. Өзіндік бақылау үшін тест тапсырмалары.
1. Зиянды өндірістік фактор дегеніміз бұл манаған алып келетін фактор -
А) ауруға
В) еңбекке қабілеттілігінің төмендеуіне
С) еңбекке қабілеттілігінің уақытша немесе ұзаққа уақытқа төмендеуіне
D) өндірістік ауруларға
Е) ауруға және еңбек қабілеттілігінің төмендеуіне.
2. Қауіпті өндірістік фактор дегеніміз бұл манаған алып келетін фактор –
А) еңбекке қабілеттілігінің уақытша немесе ұзаққа уақытқа төмендеуіне немесе өлімге
В) өндірістік ауруларға
С) еңбекке жарамсыздыққа
D) денсаулықтың күрт нашарлауына
Е) жұмыскердің улануына.
3. Еңбекті қорғау жөніндегі инспекторды кім сайлайды?
А) мекеменің администрациясы
В) министерлік
С) қаланың немесе облыстың әкімшілігі
D) мекеменің кәсіби кеңесі немесе жұмыскерлер кеңесі
Е) қалалық немесе облыстық маслихат
4. Мекемеде еңбекті қорғау жөнінде өтетін шаралардың шығындарын кімдер көтереді?
А) мекеме жұмыскерлер
В) мекеменің жұмыскерлері мен жұмыс берушілері тең бөлініп
С) мемлекеттік бөлімдер
D) кәсіподақ ұйымдар
Е) жұмыс берушілер
5. Жұмыскерлерді арнайы киімдермен кімдер қамтамасыз етуі керек?
А) жұмыскердің өзі
В) жұмыс беруші
С) кәсіподақ бөлімі
D) жұмыс беруші мен жұмыскер
Е) кәсіподақ бөлімі мен жұмыс беруші
6. Жеке өндірістерде қауіпсіздік және еңбекті қорғау талаптары бұзылған кезде эксплуатацияны тоқтатуға кімдер құқылы?
А) кәсіподақ бөлімі
В) еңбек коллективінің кеңесі
С) кәсіподақ бөлімі мен еңбек коллективінің кеңесінің келісімі
D) еңбек жөніндегі мемлекеттік инспектор
Е) әкімшілік
7. Гипертермия –
А) жоғары температураның адам ағзасына әсері
В) адамның тұрақты температурасын ұстап тұру үшін жылу бөлгішті басқару процесі
С) ағзаның қажетті деңгейден жоғары қызып кету күйі
D) ағзаның қайта сууы
Е) адам көзі мен терісінің күйіп қалуы
8. Сәулелік аурудың негізгі белгісі
А) тері астындағы қан құйылымы
В) терінің локальды қабынуы
С) қандағы ақ түйіршіктердің азаюы
D) хрустальдың зақымдануы
Е) зиянды ісіктердің пайда болуы
9. Шуыл мен вибрация
А) өндірістік улы заттардың токсикалық эффектін күшейтеді
В) өндірістік улы заттардың токсикалық эффектіне әсер етпейді
С) тек жанғыш газдардың токсикалық эффектін күшейтеді
D) жалпы жағдайда токсикалық эффектті азайтады
Е) токсикалық эффект жоғары қысымда күшейеді, ал төмен температурада әлсірейді
10. Ұжымның экологиялық куәлігі
А) ұжымның жұмыс істеу уақыты өзгерген кезде түзетілмейді
В) өндірістің технологиясы өзгергеннен кейін бір айдан кейін түзетіледі
С) өндіріс технологиясы өзгерген кезде түзетіледі
D) өндіріс технологиясы өзгерген кезде жойылып кетеді
Е) жаңа өндірістік бөлме құру кезінде жойылып кетеді
11. Темірбетонды едені бар бөлмені қандай бөлмеге жатқызамыз?
А) электрлік тоғына түсудің үлкен қауіптілігі жоқ
В) электрлік тоғына түсудің үлкен қауіптілігі бар
С) электрлік тоғына түсудің ерекше қауіптілігі бар
D) А, В, С жауаптары дұрыс
Е) А және В жауаптары дұрыс
12. Өткізуші электрлік қондырғы үшін 36 В қоректендіруші кернеу
А) қондырғының апатсыз ұзақ жұмыс істеуін қамтамасыз етеді
В) жұмысшылардың толық электрқауіпсіздігін қамтамасыз етеді
С) электр тоғына түсу қауіптілігін азайтады
D) қондырғы кедергісін бақылауды іске асыруға мүмкіндік береді
Е) қондырғының электрқауіпсіздігіне зерттеу жүргізбеуге мүмкіндік береді
13. Нейтронды сәулеленуден қорғауға арналған материалдар мыналар болып табылады:
А) атомдық массасы мен тығыздығы жоғары материалдар
В) құрамында сутегі бар материалдар
С) атом массасы аз материалдар
D) бетон
Е) темір, болат.
14. Термиялық күйік кезінде алғашқы көмек көрсету үшін бірінші мынаны жасау керек:
А) терінің күйген бөлігіне май жағу
В) күйген жерге ас содасын себу
С) күйген жерге жабысқан киім бөліктерін алып тастау
D) терінің күйген бөлігіне тазартылған мақта қою
Е) дәрігер келгенше ешқандай шара қолданбау
15. Электр қондырғыларымен жұмыс жүргізіліп жатқан кезде электротехникалық жұмысшыларды бақылаушы
А) белгілі бір жұмыстың орындалуын қадағалауға құқысы бар
В) белгілі-бір жұмыстың орындалуын қадағалауға құқысы жоқ
С) бақылауды басқа адамға тапсырып жұмыс орнынан кетуге құқысы бар
D) бақылауды басқа адамға тапсырып жұмыс орнынан кетуге құқысы жоқ
Е) техника қауіпсіздігі жөнінде жұмыскерлердің білімін жұмыс орнында тексеруге құқылы
16. Адамның жұмыс күні бойына ең жоғары жұмысқы қабілеттілігі қай уақытта көрінеді?
А) ең бірінші жұмыс уақыты
В) екінші және үшінші жұмыс уақыты
С) төртінші жұмыс уақыты
D) жоғары дәрежелі жұмыс атқарған кезде
Е) жұмыс уақытынан тәуелсіз
17. Бейбіт уақыттағы күтпеген жағдай көзі деп нені түсінеміз?
А) қауіпті табиғи құбылыс, қауіпті техногенді жағдай, адамдардың, ауылшаруашылықтағы жануарлар мен өсімдіктердің кеңінен таралған жұқпалы аурулары
В) қауіпті техногенді жағдайлар
С) қауіпті табиғи құбылыстар
D) эпидемия
Е) адамдардың кеңінен таралған жұқпалы аурулары.
18. Ағзаның қандай күйін клиникалық өлім деп түсінеміз?
А) ағза клеткаларының өмір сүруі мен зат алмасуының сыртқы белгілерінің жөқ болуы
В) демнің жоқ болуы
С) көз қарашығының жарыққа реакциясының жоқ болуы
D) тіршілік белгілерінің жоқ болуы
Е) өмір сүрудің сырқы белгілері жоқ, бірақ ағза клеткаларындағы зат алмасу белгілері бар болуы
19. Дөртқауіптілігі категориясына мыналардың қайсысының қолданылуымен байланысты өндірістер жатады?
А) жарылғыш заттар
В) булану температурасы 28-61 С болатын сұйықтықтар
С) булану температурасы 61 С-дан жоғары сұйықтықтар
D) ыстық немесе ерітілген күйдегі затттар
Е) суық күйдегі жанғыш емес заттар
20. Ұжымның қауіпсіздік және еңбекті қорғау қызметі не бойынша жойылуы мүмкін?
А) еңбек коллективінің шешімімен
В) администрацияның шешімімен
С) администратор мен мемлекеттік еңбек инспекторының келісімімен
D) мемлекеттік еңбек инспекторымен
Е) өндіріс қызметінің тоқтатылуы жағдайымен
Жауаптың кілті
Жауаптың номеры
Дұрас жауап (А, B, C, D, E).
Жауаптың номеры
Дұрас жауап (А, B, C, D, E).
1
Е
11
B
2
А
12
C
3
D
13
B
4
E
14
D
5
B
15
B
6
D
16
B
7
C
17
A
8
C
18
E
9
A
19
E
10
B
20
E
Баќылау ±пайлары:
Сұрақтар
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Балдар
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Сұрақтар
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Балдар
22
24
26
28
30
32
34
36
38
40
2.9. Курс бойынша емтихан сұрақтары
1. Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңы.
2. Қазақстан Республикасының қауіпсіздік және еңбекті қорғау туралы заңы.
3. Еңбек шарты бойынша өндірістерді аттестациялау.
4. Еңбек шартының қауіпсіздігі.
5. Еңбек шартының зияндылығы.
6. Еңбек гигиенасы.
7. Еңбек шартының ережелері.
8. Еңбекті қорғау жөніндегі қоғамдық инспектор, оның функциясы.
9. Еңбек шарттарының қауіптілігі.
10. Еңбекті қорғау.
11. Өндірістік санитария.
12. Кәсіптік ауру-сырқау.
13. Жекелеген қорғау құралдары.
14. Еңбек қауіпсіздігінің шарттары.
15. Қауіпсіздік және еңбекті қорғау жөніндегі мемлекет саясатының негізгі бағыттары.
16. Кауіпсіздік және еңбекті қорғау жөніндегі негізгі принциптер.
17. Қауіпсіздік және еңбекті қорғау жөніндегі Қазақстан Республикасының Өкіметі мен өкілетті бөлімдердің хабардарлылығы.
18. Қауіпсіздік және еңбекті қорғау жөніндегі жұмыскердің құқықтары мен міндеттерін кепілдеу.
19. Қауіпсіздік және еңбекті қорғау жөніндегі жұмыс берушінің құқықтары мен міндеттері.
20. Қауіпсіздік пен еңбекті қорғауды ұйымдастыру.
21. Қауіпсіздік пен еңбекті қорғау туралы заңдардың орындалуын бақылау.
22. Еңбек қызметі шартының классификациясы.
23. Еңбекке жарамдылық және оның динамикасы.
24. Микроклимат көрсеткіштерінің гигиеналық ережелері.
25. Техносферада негативті факторлардың пайда болуының себептері.
26. Негативті жағдайлар туындаған кездегі жұмыскерлердің қате іс әрекеттерінің ролі.
27. Негативті фактордың пайда болу құбылысының ролі.
28. Зиянды заттар.
29. Вибрация және акустикалық тербеліс.
30. Электромагнитті толқындар мен сәуле шығарушылар.
31. Иондаушы сәуле шығарушылар.
32. Электрлік естен тану.
33. Зиянды факторлардың әсер ету тіркестері.
34. Техникалық жүйелерге қауіпсіздік мен экология жөнінде қойылатын жалпы талаптар.
35. Механикалық жарақаттан сақтану.
36. Электрлік тоққа түсіп қалудан сақтану.
37. Вибрациядан сақтану.
38. Шуылдан сақтану.
39. Электромагниттік өріс пен сәуле шығарушылардан сақтану.
40. Иондаушы сәуле шығарушылардан сақтану.
41. ПЭВМ эксплуатациясы кезінде сақтану.
42. Атмосфераны зиянды қалдықтардан қорғау.
43. Техногенді апаттар.
44. Стихийялық құбылыстар мен апаттар.
45. Өндірісті салаларды өрттен қорғау.
46. Әскери уақыттағы күтпеген жағдайлар.
47. Күтпеген жағдай кезіндегі өндірістің орнықтылығы.
48. Күтпеген жағдай кезінде халықты қорғау және өмір сүруін қамтамасыз етуді үйымдастыру.
49. Қоршаған ортаны қорғау.
50. Техникалық жүйелер операторларының психофизикалық күйін бақылау.
51. Индивидуальды қорғау құралдары.
52. Өмір сүру ортасының ластануында эканомиканың атқаратын ролі.
53. Техносфераның табиғи ортаға және адамдар денсаулығына негативті әсері.
54. Сәтсіз оқиғаларды тексеру, классификациясы және тіркеу.
55. Жоғары қысымда жұмыс істейтіндерді ыдыспен жұмыс істеу кезінде қорғау.
56. Өндірістік ауаны жаңарту.
57. Лазерлермен жұмыс істеген кезде қорғану.
58. Қауіпсіздік мәселесінің психологиясы.
59. Адамның күрделі техникалық жүйелер ретінде сенімділігі.
60. Қауіп ұғымы.
61. Қауіпсіздік ұғымы.
62. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету принциптері, әдістері және құрылымдары мен қызмет қауіпсіздігін қамтамасыз ету құрылымдары.
63. Өндірістік орта және еңбек шарты.
64. Автоматтандырылған процестердің қауіптілігі.
65. Жұмыскерлерді санитарлы-тұрмыстық қамтамасыз ету.
66. Ұжымдағы еңбекті қорғау қызметі, және оның функциясы мен негізгі тапсырмалары.
67. Әйел адамдардың еңбегін қорғаудағы ерекшеліктер.
68. Жастардың еңбегін қорғаудағы ерекшеліктер.
Мазмұны
1. ПӘННІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ – SYLLABUS ... ..
3
1.1 Оқытушылар туралы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1.2 Пән туралы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1.3 Пререквизиттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1.4 Постреквизиттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1.5 Пәннің қысқаша мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1.6 Пән бойынша тапсырмаларды орындау
және өткізу кестесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.7 Әдебиеттер тізімінің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.8 Баға туралы ақпараттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.9 Курстың саясаты мен процедурасы: ... ... ... ... ...
9
2. ПӘН БОЙЫНША ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК
МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
2.1 Кундізгі бөлімнің тақырыптық жоспары.
11
2.2 Лекциялық сабақтар тезистері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
2.3 Семинарлық сабақтар жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... .
58
2.4 Зертханалық сабақтар жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
2.5 Оқытушының жетекшілігімен орындалатын
студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша өткізілетін
сабақтардың жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
63
2.6 Студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша сабақтар жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66
2.6.1. Курс бойынша жазба жұмыстарының тақырыптары
73
2.6.2. Курстік жұмыстар тақырыптары
73
2.7. Курс бойынша жазбаша жұмыстар тақырыптары ... ...
74
2.8 Өзіндік бақылау үшін тест тапсырмалары ... ... ... ... ... .
74
2.9 Курс бойынша емтихан сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... .
79