ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты
ПОӘК
ПОӘК 042-18-16.1.55.103-2013
Психология
пәні бойынша оқу-әдістемелік материалдар
№1 басылым 18.09.2013 ж.
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ БОЙЫНША ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
(Психологиялық емес мамандықтарға арналған)
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2013
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық жұмыс (проект)
5. Студенттің өздік жұмысы
1 ГЛОССАРИЙ
1. Абстракция – заттар немесе құбылыстарды зерттеу мақсатындағы оның белгілі бір белгілері мен қасиеттерін ойша бөліп алу.
2. Психология – психиканың даму заңдылықтарын, оны зерттеу әдістерін, ғылыми теориялық ұғымдардың қалыптасу заңдылықтарын зерттейді.
3. Психика – тіршілік дамуының белгілі бір сатысында тірі ағза мен сыртқы ортаның өзара қатынасын білдіретін бейнелеудің айрықша түрі.
4. Адаптация – сыртқы орта заттары мен құбылыстарының ерекшеліктеріне сезім мүшелерінің бейімделуі.
5. Анимизм – жан мен рухтың ауыспалылығы және олардың объективті тірлігі туралы ежелгі ілім.
6. Ассоциация – психикалық құбылыстардың өзара байланысы.
7. Аутагенді жаттығулар – адамның өз психикалық құбылыстары мен әрекет қылығын басқаруға бағытталған өзін-өзі сендіру, бағыттауға арналған арнайы жаттығулардың комплексі.
8. Сана – психиканың жоғары деңгейде дамуы.
9. Бейсана (астар сана) – адамның психологиялық қасиет, процесс және кейіпінің санадан тыс көрнісі.
10. Методологиялық принцип – детерминизм принципі, сана бірлігі мен әрекеттің дамуы.
11. Жеке тұлға - әрекеттің субъекті мен объектісі ретінде.
12. Топ – қоғамдағы адамдардың белгілі сипаттары мен ерекшеліктеріне орай және бірлесіп атқаратын істеріне сәйкес бірлесуі.
13. Темперамент – жүйке жүйесінің тума қаситтерінен туындайтын ерекшелік.
14. Индивид - әлеуметтік қарым-қатнас объектісі және саналы әрекет етуші.
15. Индивидуалдық – психикалық, физиологиялық, әлеуметтік ерекшеліктердің жиынтығы, нақты адамның ерекшелігі.
16. Ассоциация – ол байланыс елестеуі, олардың арасындағы сыртқы механикалық байланыстар.
17. Экстриоризация - әрекет барысында белгілі бір қиындықтардың туындауы.
18. Анализатор – тітіркендіргіштерге орай рефлекторлы түрде қайтадан өзгеріп, жасалып отыруы.
19. Символ – белгі.
20. Ретикулярлық формация – импульстардың төменнен жоғары ми алаптарына жетіп, олардың жұмысына әсерін тигізе алуы.
21. Рефлекс – Сырттан және іштен келетін тітіркендіргіштерге ағзаның жауап беру реакциясы. Латын тілінен аударғанда “бейнелеу” деген мағынаны білдіреді.
22. Тест – сынақ. Психологияда адамның дара басындағы психологиялық ерекшеліктері мен қабілетін, ақыл-ой деңгейін белгілі нормалар тұрғысынан іздестіретін әдіс.
23. Стимул – қозғаушы, жандандырушы әсер.
24. Динамикалық стереотип – шартты рефлекторлық байланыстардың жасалуы және оның тұтастық жүйесінің құрылуы.
25. Интериоризация, экстериоризация – сыртқы болмыс әрекеттерінің ішкі идеалық факторларға, ал адамның ішкі ақыл-ой әрекетінің сыртқы іс-әрекеттерге айналуы.
26. Дедукция – жалпыдан жекеге қарай дамитын ой қорытындысы, логикалық ойлау формасы.
27. Индукция – жекеден жалпыға қарай дамитын логиклық ой қорытындысы.
28. Аналогия – жекеден жекеге қарай дамитын продуктивті ой қорытындысы.
29. Инстинкт – ағзада туа берілетін шартсыз рефлекстер негізінде сыртқы және ішкі жағдайлардың өзгеруіне үйретусіз-ақ бейімделіп тіршілік ету құлқы.
30. Перцептивті әсер – қабылдау поцесіне қатысты әсерлену түрлері.
31. Иллюзия – латын сөзі, мағынасы – алдану. Алдануда қабылданған нәрселер мен заттар бір-біріне сәйкес келмей, бұрмаланады.
32. Галлюцинация – қиялдану, шатасу деген түсінікті білдіреді. Жүйке жүйесінің ауруға шалдығуына байланысты жалған теріс, бұрмаланған бейнелердің тууы.
33. Апперцепция – латын сөзі, қазақша “жан толқуы”.Бұл адамның психологиялық күйініш, сүйініш сезімдері үстіндегі көңіл күйінің айқын көрінісі.
34. Генетикалық әдіс – генетика – шығу тегі “төркін” дегенді білдіреді. Бұл- психскалық құбылыстар мен процестердің шығуы мен пайда болуын және дамуын зерттейтін әдіс.
35. Интероверт – кейбір адамдардың тұйық өзімен-өзі болып, өзінің ой-пікірлерін іштей талдайтын мінез ерекшеліктері.
36. Экстраверт – Адамдардың ішкі дүние сырымен тұйықталып қалмай, жан дүние сырын ашық-жарқын түрде өзге адамдарға білдіріп отыруы.
2 ДӘРІСТЕР
1-тақырып.Психология пәніне кіріспе.
1. Психология – ғылым ретінде.
2. Психологиялық білімнің маңызы.
3. Психологияның басқа ғылымдармен байланысы.
4. Қазіргі заман психологиясының міндеттері.
5. Негізгі психологиялық түсініктер және категориялар.
Психология аймағында қарастырылатын білімге деген қызығушылық өте ертедегі, б.э.д. соңғы ғасырлардағы философиялық ойлардан әлем жаратылысының, оның ішінде жан мен рух мәселелерінің құпияларын ашуға тырысқандықтарын байқауға болады.
Психология ғылым ретінде басқа пәндерге қарағанда ерекше қасиеттерге ие. Психологияны зерттелген, тексерілген білімдер жүйесі ретінде көпшілік біле бермейді. Түрлі ғылыми және практикалық міндеттерді шешу арқылы ғана психологиямен арнайы айналысуға болады.
Ал өмірлік құбылыс жүйесі ретінде психология кез-келген адамға таныс. Адамға психология өз түйсінігі, бейнесі, елестетуі, ойлауы, сөйлеуі, қиялы, қызығушылығы эмоция-сезімі және т.б. түрінде беріледі.
“Психология” термині алғаш ХҮІ-ғасырда пайда болып, ол адамның өз санасында оңай бақыланатын психикалық құбылыстарды зерттеумен айналысса, ХҮІІ-ХІХ ғасырдың ортасы аралығында психологтардың зерттеу сферасы кеңейе түсіп, бейсаналық процестер мен адамның іс-әрекетін зерттей бастады. Одан кейін психологиялық зерттеулердің аумағы кеңейіп, “психология” атауы бастапқы тар мағынасын жоғалта бастады. Дегенмен ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрдің нәтижесінде бұл ғылым саласы өзінің бұрынғы атауын сақтап келеді.
Психологияның басқа ғылымдар жүйесіндегі орнын тануға орай психологиялық деректердің басқа ғылымдарда пайдалану мүмкіндіктерін және керісінше, психологияның оларадың нәтижелерін өзіне қалай қолданатынын жете түсінуге болвды. Әр түрлі тарихи дәуірлердегі ғылымдар арасындағы психологияның жаратылыстану білімдерінің даму деңгейі мен классификациялау схемасынан келіп шығады. Қоғамның рухани даму тарихында бірде-бір білім саласы ғылымдар жүйесіндегі өз орнын психология іліміндей жиі өзгертіп көрген емес. Академик Б. М. Кедров ұсынған сарап бойынша мазмұны жағынан психология көп тарапты байланыстарға негізделген. Олар: жаратылыстану, философиялық ғылымдар, әлеуметтік ғылымдар.
Ғылымдардың негізгі тобының мұндай орналасуы олардың пәні мен әдістерінің психология пәні мен әдістеріне нақты жақындығынан.
Психологияның жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі қызметі – зерттеу объектісі адам болып табылатын барша ғылым салаларының жетістіктерін біріктіріп, байланыстыру.
Психоллогиялық құбылыстардың адам өмірі мен әрекетінің объектив жағдайларымен тәуелдік заңдылықтарын аша отырып, психология осы әсерлердің мидағы бейнелеу механизмдерін де айқындайды. Осыған байланысты, психология физиологиямен , дәлірек айтсақ жоғары жүйке қызметі физиологиясымен өте жақын.
Қоғамдық ғылымдармен байланыс үлкен маңызға ие. Тарих, эконмика, социология, өнертану, заң және т.б. салалардағы зерттелінетін проблемалар психологиямен тікелей байланысты. Психологияның педагогикамен байланысы туралы К.Д.Ушинский: “Адамды жан-жақты тәрбиелеу үшін оны жан-жақты зерттеу қажет”, - деді.
Дербес ғылым саласы ретінде психолгия аймағында өзара байланысы сырт көзге түсе бермейтін бірнеше салалар бар. Егер психологияның алғашында теориялық тарапы басымдау, дүниетанымдық пән болса, қазіргі кезде өзінің танымдық қызметін сақтай отырып өндірістегі, мемлекеттік басқарудағы, білім беру жүйесіндегі, денсаулық сақтау, заң мекемелеріндегі, мәдениеттегі, спорттағы және т.б. кәсіби практикалық іс-әрекеттің бір саласына айналуда.
Психологияның зерттейтін объектісі - өзінде бірнеше көптеген субъективті құбылыстарды енгізетін адам және жануарлар психикасы, психологиялық деректер мен заң, заңдылықтар.
Психика – сыртқы орта заттары мен құбылыстарының адам миында бейнеленуі және соның негізінде адам қылығы мен әрекетін реттестіру. Мысалы, оның бір компоненті ретінде түйсік, ес, ойлау арқылы адам қоршаған ортаны танып біледі. Сондықтан бұларды танымдық процестер деп атайды. Ал кейбір құбылыстар оның басқалармен қарым-қатынасын реттейді, әрекет қылықтарды басқарады. Оларды психиклық қасиет, психикалық кейіптер дейді(қажеттңлік, мақсат, қызығушылық, эмоция ,сезім, икемділік, және т.б..
Адам баласы өзінің танымдық процестері арқылы ортаны танып, біліп қана қоймайды, оған әсер етеді, өзінің түрлі материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады. Адамның бұндай қылықтарын ұғып, түсіндіру үшін біз келесі “жеке тұлға ” ұғымына кездесеміз.
Психикалық процестер, психикалық қасиеттер және қалып негізгі психологиялық категогриялар бола отырып жеке дара зерттелінгенімен, олар өзара бір-бірімен өте тығыз байланыста, және адамның өмір сүру қызметі болып табылады. Адам психологиясын және әрекет- қылығын зерттей отырып, ғалымдар оны бір жағынан адамның биологиялық табиғатынан, екінші жағынанан – оның өзіндік жеке тәжірибесінен, үшінші жақтан – қоғамда қалыптасатын заңдылықтардың негізінде іздестіреді.
Сонымен, қазіргі психологияның зерттейтін негізгі құбылыс типтерін схема түрінде көрсетуге болады:
психикалық психикалық психикалық
процестер кейіптер қасиеттер
жекелік топтық
ішкі сыртқы
(психикалық) (әрекет-қылықтық)
Бұлар, психологияда зерттелінетін құбылыстарды анықтайтын негізгі түсініктер.
Негізгі ұғымдар: психология, психика, психологияның міндеті, психологияя пәні, психикалық процестер, психикалық қасиеттер, психикалық қүйлер, философия, әлеуметтану, педагогика.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Психологиялық білімнің маңызын дәлелдейтін мыслалдар келтіріңіз?
2. Ерте заман және қазіргі заман психологиясының міндеттеріне талдау жасаңыз?
3. Жалпы психологияның негізгі түсініктері мен категорияларын атаңыз, анықтама беріңіз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
2-тақырып. Психологияны зерттеу әдістері.
1. Интроспекция әдісі – алғашқы зерттеу әдісі ретінде.
2. Психологияны зерттеудің негізгі әдістері.
3. Психологияны зерттеу әдістерінің өзіндік ерекшеліктері.
Ғылым- бұл ең бірінші зерттеу. Сондықтан ғылымның мәні – оның пәнге бағыттылығымен анықталмайды.Ол өзінің белгілі бір әдістерін де қажет етеді. Әдіс – танып білу жолы. Әдістер арқылы ғылым пән ретінде танылады. Психология басқа ғылымдар сияқты,бір емес бірнеше әдістемелердің жиынтығынан тұрады.
Жаратылыстану және нақты ғылымдар әдістерін пайдалана отырып, психологияөткен ғасырдың екінші жартысында дербес ғылым болып, жан-жақты дами бастады. Бұл уақытқа дейін психологиялық білім негізінен өзін-өзі бақылау (интроспекция. әдісі арқылы дамыды. Көп уақытқа дейін бұл әдіс негігі ғана емес, психологияның жалғыз әдісі болып келді. Ол негізінен екі тұжырымдамаға байланысты:
1. Сана “жабық” оны сыртқы бақылаушы көре алмайды;
2. Сана субъектінің өзіне ашыла алады (репрезентацияланады..
Бұл тұжырымдама бойынша нақты адамның өзі ғана сааны зерттей алады, басқа оны ешкім зерттей алмайды.
Интроспекция әдісінің идеологі философ Дж. Локк(1632-1704. болды. Ол Декартың танып білу мүмкіншілігі тезисін одан әрі дамытты. Локк бойынша барлық білім алудың екі қайнар көзі бар:
1. Сыртқы дүние объектісі;
2. Өзіміздің ақыл-ой әрекетіміз.
Сыртқы дүние объектісіне адам өзінің ішкі сезімдерін бағыттайды, соның қортындысында сыртқы затар туралы әсер алады. Ал ақыл-ой әрекеті негізінде ішкі сезім-рефлексия жасалады. Локк оны “бақылау”, адамның өзінің іс-әрекетін бағыттау деді.Ақыл-ой Локк бойынша ойлау, тану, тілек, ықыласдеп қарастырылады. Рефлексия іс-әрекеттің ерекше бағыты, сонымен бірге субъектінің кәмілеттігін көрсетеді. Психикалық процестер оның ойынша екі деңгейде өтеді. Бірінші деңгейдегі процеске ол қабылдау, ойлау, ықылас және т.б. кірсе, екінші деңгейге – бақылау немесе қабылданатын образдар мен ойлауды қайта жасау. Интроспекциялық қабілеттілік өздігінен пайда болмайды. Бұл әдісті меңгеру үшін көп жаттығу қажет. Локк материалистік позицияда бола отырып, оның іліміне параллель ассоциативті бағыт дамыды. Оның да қайнар көзі – сенсуалистік материализм болды. Бірақ, егер, бірінші принципке назарын көбірек аударса, ассоциативтік бағыттың өкілдері өздерінің ой пікірлерін екінші принципке негіздей құрды. Ассоциативтік психологияның пайда болуы Д.Юм, Д.Гартли есімдерімен байланысты. Д.Гартли(1705-1757. материалистерге өзін қарсы қойды, бірақ өзінің ассоциативтік теориясын материалистік негізде құрды. Психикалық құбылыстардың себебін вибрацияда деді. Оның ойынша жүйке жүйесі физикалық заңдылықтарға бағынады. Сондықтан оның іс-әрекет өнімінде қатаң себептер қатарын құрайды. Бұл себептер қатары барлық ағзадағы тәртіпті қамтиды: сыртқы ортаның вибрациясы, ж.ж. вибрациясы, бұлшық ет вибрациясы. Вибрация туралы ілімді Д.Юм өзінің ассоциативтік психологиясында одан әрі дамытты.
Д.Юм (1711-1776. негізгі принцип ретінде ассоциацияны енгізді. Оның ойынша , сананың күрделі формаларының пайда болуы, “мен”ұғымымен бірге “елестердің бөлшегі” өзара сыртқы (ассоциациялармен. байланыстармен бірігеді. Психика туралы мәліметті тәжірибе арқылы ғана алуға болады деді. Тәжірибе түйсік, эмоция, идея, әсерлер көшірмесі дептүсіндірді. Юм негізгі эксперименттік психологияның пайда болуына жол ашты. Интроспекция әдісі осы кезеңде ерекше қолданылды. Эксперименттік зерттеулер интроспекция арқылы зерттелінді.
Алайда, интроспекциялық әдісті кеңінен қолдану психологияның дамуына өз кедергісін тигізіп, оны дағдарысқа әкелді. Интроспекцивті психология позициясынан психика сана ға теңестірілді. Бұның негізінде сана өзіне-өзі тұйықталды, сондықтан психиканың объективті болмыс пен нақты субъекті байланысы жойылады. Психолог өзін-өзі бақылайды деген түсінік өзінің рпктикалық ұстанымын таба алмады. Сондықтан практикадапсихологияға деген қызығушылық төмендеді. Алайда сонымен қоса, психикалық ойдың дамуы да байқалды:
Сана элементі теориясы(В.Вундт, Э.Титченер,
Сана актісі психологиясы (Ф.Брентано..
Сана лгі теориясы (У.Джеймс.,
Феноменалды алаң теорисы,
В.Дильтейдің суреттемелі психологиясы.
Интроспекцивті психология негізінде 1879 ж. Лейпцигте В.Вундт алғаш эксперименттік лаборатория ашты.
Қазіргі психологияда өзін-өзі бақылау қолданылады және оның өзіндік ерекшелігі бар.
Психологияны зерттеудің негізгі әдістері.
Кесте 1
Негігі әдіс
Негізгі әдістің нұсқалары
Бақылау
Сырттан бақылау
Өзін-өзі бақылау
Еркінбақылау
Стандартизацияланған
Қосылған
Қосымша
Сауалнама
Жазбаша
Ауызша
Еркін
Стандартизацияланған
Тест
Сауалнама-тест
Тапсырма-тест
Проективті тест
Эксперимент
Табиғи
Лабораториялық
Үлгілеу
Математикалық
Логикалық
Техникалық
Кибернетикалық
Психологтар бақылауды адам психикасын танып білудің бірден бір жолы дейді . Дегенмен, 1968-1980 ж.ж. бақылауды тіптен қолданылмаған кездері де болды. Негізгі әдіс болып стандартизациялау кең қолданылды. Кейбір әдебиеттерде бақылау қосымша әдіс ретінде қабылданды. Алайда 1920-1930ж.ж. көптеген психологиялық жаңалықтар бақылау негізінде жасалды (Ш.Бюллер, В.Штерн, А.А.Люблинская, Л.С.Выготский, Ж.Пиаже және т.б... Жалпы бақылау ғылымға дейінгі психологияда ұрпақтан-ұрпаққа ауызша, іс-әрекетерді бақылаулар арқылы берілді.
Бақылау бірінші, мақсат қоюдан басталады, одан кейін бізді қызықтырып отырған фактіден нені бақылауымыз керек, яғни бақылау пәні анықталады. Екіншіден, әдебиеттер мен бақылау объектісінің тәсілдерімен танысу. Үшіншіден, бақылау объектісін іріктеу, олар бақыланылатын құбылыстардың психикалық негізін ашып көрсетуі тиіс.
Бақылау техникасы:
Алдын-ала регистрациялық парақтарды даярлау;
Жазып алатын техникалық құралдарды тексеру;
Бақылауға енуі мүмкін жағдаяттарды алдын-ала ойластыру;
Орын әзірлеу;
Бақыланушының реалды өмірі мен бақылау кестесін белгілеу.
Бақылау сауалнамамен бірлікте қкарастырылады.
Ауызша сауалнама – сыналушының тәртібі мен реакциясын бақылау кезінде пайдаланылады. Сауалнаманың бұл түрі адам психикасына тереңрек үңілуіне әсерін тигізеді. Зерттеу барысының жүруіне сәйкес қойылатын сұрақтарды коррекциялауға мүмкіндік бар. Бірақ, сауалнаманың бұл түрі ұзақ мерзімді қажет етеді және жауаптың объективтілігі сыналушының жеке бас ерекшелігіне, оның тәртібіне байланысты.
Жазбаша сауалнама – қысқа мерзімде көп адамдарды қамтуға болады. Көп тараған түрі – анкета.Кемшілігі: сыналушының жауап кезіндегі реакциясын алдын алуға болмайды.
Еркін сауалнама – қойылатын сұрақтар алдыы-ала анықталмайды. Сыналушы туралы көптеген хабарлама алуға мүмкідік бар.
Психологиялық құбылыстарды сандық бағалау ХІХ ғ. ІІ-жартысында басталды. Математиканы психологияға енгізу әдістемелерді стандартизациялауға әкелді. Стандартизациялаудың негізгі мағынасы екі немесе бірнеше адамдарды салыстыру барысында психологиялық зерттеулердің қателік, кемшіліктерінің минималдылыққа жеткізу. Бұндай психологиялық әдіске тест жатады. Бұл әдіс кеңінен қолданылады. Себебі: алынған мәліметтерді нақты, сапалы түрде бір-бірімен салыстыруға, практикада қолдануға болады.
Экспериент – объективті әдіс. Зерттелінетін құбылысқа арнайы жасанды жағдаяттар әзірленеді де, сол құбылыс анықталады. Экспериенттің негізгі жетістігі зерттелінетін феноменнің себеп-салдарлық байланысы басқа феномендермен салыстырылады, ғылыми түрде құбылыстардың пайда болуы мен дамуы түсіндіріледі.
Лабораториялық экспериент зертелінетін құбылыстарды тереңірек бағалау үшін түрлі аспаптарды қолдану арқылы жасанды жағдаяттарды әзірлейді. Ал табиғи экспериент қалыпты өмір жағдайында жасалынады. Табиғи экспериентті алғаш қолдануға енгізген А.Ф.Лазурский болды.
Үлгілеу – психологиялық ғылымның келесі бір әдісі. Бұл әдісті басқа әдістерді пайдалануда қиындық келтірген кездері пайдаланған тиімді.Үлгілеу психикалық құбылыстарды зерттеу барысында ол туралы белгілі бір хабарламаны пайдалану кезінде сыналушының өзінің нақты қатысуынсынсыз да жүргізіледі.
Негізгі ұғымдар: зерттеу әдістері, интроспекция, эксперимент, бақылау, тест, әңгімелесу, анкета, лонгитюдті, үлгілеу, табиғи эксперимент, лабораториялық эксперимент.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Психологияның зерттеу әдістерінің классификациясын көрсетіңіз?
2. Негізгі зерттеу әдістерінің қосалқы зерттеу әдістерінен басты айырмашылығын атаңыз?
3. Психологияның зерттеу әдістерінің басқа ғылымдардың зерттеу әдістерінен өзгешелігі неде?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
3-тақырып. Психиологияның жаратылыстану-ғылыми негіздері.
1. Жүйке жүйесі туралы жалпы түсінік.
2. Адамның орталық жүйке жүйесінің құрылысы.
3. Қызметі және қасиетіне сипаттама.
4. Бас миы қабығының қызметі.
5. Писхикалық құбылыстарды ми жұмысымен салыстыру.
Адам әрекет-қылығы сәтті болуы үшін оның ішкі кейіпі мен ол өмір сүріп отырған сытрқы ортаның шарттары және қолданылатын практикалық әрекеттері бір-біріне сәйкес келіп отыруы қажет. Физиологиялық деңгейде бұлардың барлығының фукцияларын біріктіруді қамтамасыз ететін орталық жүйке жүйесі.
Органикалық дүниенің ұзаққа созылған эволюциясында – қарапайым тіршілік иелерінен адамға дейін - әрекет-қылықтың физиологиялық механизмдері үздіксіз жетілуде болды. Мысалы қарапайым жәндіктер түйсік, қозғалыс, ас қорыту сияқты қарапайым қызметті орындай алады. Олардың мүмкіндіктері шектеулі. Ал жоғары дамыған жануарларда арнайы қызмет орындаушы тән мүшелері даралана бастады. Қарапайымдар сигналдарды қабылдау қызметін (рецептор. атқарса, екіншілері – бұлшық еттер мен әртүрлі без секрецияларын (эффектор. іске қосады.
Сонымен, қажеттілікке орай жеке мүшелер мен олардың қызметі жіктелгенімен, организмнің біртұтас тіршілігі мен тән мүшелерінің өзара байланысын орталық жүйке жүйесі (центральная нервная система. қамтамасыз етеді.
Ж.Ж. жалпы түзілімі барша омыртқалылада бірдей. Бұл жүйенің негізгі элементі – жүйке жасушалар немесе нейрондар. Нейрон жасуша тәнінен (дендрит – қозу қабылдау. және өсінділерден (аксон – қозуды жеткізу. құралады. Аксонның дендритпен байланысы синапс деп аталады. Негізінен нейрондар орталық жүйке жүйесінде атқаратын ерекше арнаулы қызметтеріне қарай оларды үш типке бөлуге болады: сенсорлы нейрон – рецептордан о.ж.ж. жүйке импульстарын жеткізуші, қозғаушы нейрон – о.ж.ж. жүйке импульстарын қозғалыс мүшелеріне жеткізуші, локальды байланыс нейроны – жүйке импульстарын о.ж.ж. бір бөлімінен екіншісіне жеткізуші. Осы нейрондардың тарамдала келіп, өзара түйінделіп бітетін жерін жүйке орталықтары дейді.
Ж.Ж. орталық және перифериялық (шеткі. бөлімдерден тұрады. О.Ж.Ж бас миы, аралық ми және арқа миынан тұрады. ЖЖ қалған бөліктері перифериялық бөлімге кіреді. Бұл шеткі жж миға сырттан келетін әсерлерді жеткізіп, сол әсерлерге мидың реакциясын жүзеге асырып отырады. Бұл жүйенің екі түрлі жүйкелік өткізгіш талшықтары бар: 1. сырқы тітіркендіргіштерден алынған қозу толқындарын ми және басқа орталық жж бөлімдеріне жеткізетін афференттік жүйке талшықтары. 2. ми және басқа да бөлімдердің импульстерін бұлшық етке, сезім мүшелеріне жеткізуші эфферентік жүйке талшықтары.
ЖЖ барша бөлімдері өзара тығыз байланыста. Бірақ олардың әрқайсысының ролі бірдей емес. Арқа миы мен мидың бағаналы бөлігі – сопақша ми, орта мимен қосыла тума рефлекстер орталығына бірігеді. Арқа миында ең қарапайым рефлекстер орталығы (тізе рефлексі. бар. Дене мен қол-аяқ бұлшық еттерін реттейтін , ішкі мүшелер жұмысын басқарушы рефлекторлық орталықтар да осы арқа миында. Жоғары психикалық функциялармен, атап айтқанда ойлау мен сананың қызметі бас миы қабығының қызметімен байланысты.
Бас миы дистантты рецепторлық мүшелердің эволюциялық дамуының негізінде қалыптасқан ж.ж. өте күрделі бөлімі б.т. Ерекше рольді бас миында оң және сол жақ жартышарлар, сонымен қатар олардың негізгі тарамдары атқарады.
Ми бөліктері сан алуан жүйке қызметін орындайды. Олардың орналасу деңгейі жоғарлаған сайын, оның қызметі де күрделене түседі. Бәрінен төмен орналасқан арқа миы, оның қызметі - бұлшық ет топтары мен ішкі мүшелер қызметін реттеу.Оның үстінде мишықпен бірге сопақша ми орналасқан.Сопақша ми дененің қызметтерін орайластыра басқарады (дем алу, қан айналу, ас қорыту және т.б... Бұлардан жоғарыорталық жүйке бөлігі – күрделі қозғалыстар менбүкіл дене қалпын реттеуге қатысатын – орта ми орн-ды. Сопақша ми мен орта ми бас миының бағаналы бөлігін құрайды. О.Ж.Ж. ең жоғары бөліктері бас миының үлкен жартышарларына біріккен.үлкен жартышарлардың құрамына қабық асты түйіндері деп аталатын тереңдегі жүйке клеткаларының тұтас жиынтығы кіреді.Жартышарлардың үстіңгі бетінде жүйке жасушалар қабаты – бас миы қабығы көмкерілген. Бұл қабық қыртыс, сай, қатпар күйінде анықталады. К.Бродман ұсынған классификацияға байланысты, б.м.қ. 11 аймақ., 52 өріске бөлуге болады.
Неғұрлым дамыған өрістерінде жүйке клеткаларының 6-7 қабаттары орналасқан және қабат саны сол бөліктердің ескілігіне байланысты. Ескі қабық бір ғана қабаттан тұрады және қабық астынан толықтай бөлінген. Адамның бүкіл б.м.қ. 95,6 % көлемі жаңа қабықтан, ежелгі қабық – 0,6 %, ескі қабық – 2,6 % аумақты алып жатыр.
Үлкен ми сыңарларының бүкіл бет аймағын бірнеше көлемді бөліктерге жіктеуге болады.Бас миы сыңарларының сырқы бөлігі – желке аймақ(қара құс., ол алдыңғы таратпа төбе (еңбек. аймақтарына жалғасады.Алдыңғы, аумағы жағынан ми сыңарларының ең үлкен бөлігі – маңдай аймағы – адамда ғана жақсы дамыған. Осындай жіктеулерге сәйкес көру әсерлерінің анализі мен синтезі – желке аймағының жоғары бөлігінде (есту зонасы.; сезу және ет-сүйек аппараттарындағы тітіркенушілер – төбе (еңбек. аймағының алдыңғы бөлігінде орналасқан.
Күрделі психикалық процестердің мидағы ұйымдастырылуын жете түсіну үшін адам миы қызметі туралы қазіргі заманғы ғылыми деректерді білу қажет. А.Р.Лурия бойынша бас миы аппараттарының қызыметімен байланысты келесі принциптерді білуіміз қажет.
Ақпаратты қабылдау мен өңдеуді қамтамасыз етуші,өз әрекетінің бағдарламасын түзу, олардың өзара әрекеттес қызметте болуын бақылайтын адамның бас миы құрылымдары әрдайым бүтін бірлікте жұмыс атқарады. Бұл аппарат өте күрделі, сондықтан бұл жете дараланғанбірнеше бөліктерден тұрады. Дегенмен,бір бөлігі зақымдалатын болса, бүкіл аппараттың қызметіне зақым тиеді.
Адам бас миында үш негізгі блок дараланады. Біріншісі – ақпарат қабылдап, өңдеуге, сонымен бірге бағдар түзу процесі мен олардың іске асуын қадағалап, қажетті ми қабығының іс-қуатына жәрдем береді. Екінші блок – адамға сыртқы орта мен өз тәні мүшелерінен жететін ақпараттардың қабылдануы, өңделуі және сақталуына байланысты процестерді жүзеге асырады. Үшінші блок - әрекет жоспарын түзейді, оның орындалуын реттеп , іске асырады және табысты нәтижеге жетуін қамтаамасыз етеді.
Адамныңсанлы іс-әрекетін қалыптастырушы осы үш блок бас миының оқшауланған бөліктерінде орналасып, өзара үйлесімді қызмет атқарады.
Бірінші блокқа сипаттама. Бұл блокты – ми қабығына қуат беру (тонус. блогі немесе энергетикалық болок деп те аталады. Түрлі процестердің өз деңгейінде орындалуы үшін ми қабығының қуатын қажетті дәрежеде тұрақты сақтау қажет.Тек тиісті қуатпен қамтамасыз етілген жағдайда ғана, одан тиісті ақпараттытаңдап,қабылдау; олардың ізін жадыда қалдыру, нақты әрекет мазмұны мен бағытын қалыптастырумүмкін болды, яғни қозу мүмкіншілігі жеткілікті болу қажет.1-ші блок қуаты негізінен екі жағдайға тәуелді. 1-шісі, ми қабығының сергек қалпын сақтау үшін оған сыртқы орта ақпараты ізінүзбестен, легімен келіп жатуы қажет. Болмаса, жануар мүлги бастайды немесе адамның сергектігі төмендейді. 1-шісі, сонымен шеткі аймақтардан түсетін тұрақты тітіркендіргіштер. 2-шісі бұл ағзаның ішкі зат алмасу процестері мен биологиялық қуаттар негізін құрайтын – импульстер. Мысалы, қарын ашқанда, ол туралы хабар ми қабығына ретикулярлы формацияның(мидың белсенділік қуатын көтеруші нейрондар шоғы. көмегімен жеткізіледі. Осыдан организм жағдайының импульстері қабық қуатын төмендетпей, оның сергектігінің кепілі болады.
Екінші блок, сезім органдарының сырттан жеткізген сигналдарының анализі және синтезіне байланысты қызмет атқарып, адамға келіп түсетін ақпаратты қабылдайды, өңдейді, сақтайды.Бұл блок аппараттарын талдағыштың (анализаторлар. орталық бөліктері деп те атауға болады.
Үшінші блок, оның құрамына үлкен ми сыңарларының алғы бөліктеріндегі маңдай аппараттары кіреді. Адамның саналы іс-әрекеті ақпаратты қабылдау мен өңдеуден басталып, тиісті іс жоспарын жасап, қажетті ниет қалыптастыру және түзілген іс-әрекеттік бағдарламаға сай сыртқы (қозғалыс., ішкі (ақыл-ой. қызметін орындаумен аяқталады.
Ми қабығы қуатының тұрақтылығын қолдаушы екінші көз – ағзаның ішкі зат алмасу процестері мен биологиялық қуаттар негізін құрайтын – импульстер. М-ы, аштықтан хабар беруші ағза қалпы жоғары баған мен гипоталамус аппараттарымен реттеледі.Ми қабығына ретикулярлы формацияның көмегімен жеткізілген осы ағза жағдайының импульстері қабық қуатын төмендетпей, оның сергектігінің кепілі болып табылады.Ми қабығында тіл, сөз араласуымен тек адамға ғана қатысты ең жоғары ниеттер мен қажеттерді тудырушы ақпараттарға орай туындайтын әрекет- қылық бағдарламасының қуатын сақтауда маңызға ие болатын үшінші көзі – бәсеңдеуші ретикуляциялық формация болып табылады.
Психикалық құбылыстар мен адам миының қызметінің өзара байланысы туралы өте ерте кезде айтыла бастаған (Алкмеон Кротонский, Гиппократ).
ХХ ғ. басында адам миында жүзеге асырылатын органикалық процестер мен психикалық құбылыстардың өзара байланысын зерттейтін арнайы екі ғылым саласы қарастырыла бастады. Олар: жоғары жүйке қызметі физиологиясы және психофизиология.
Біріншілер ағзаның жаңа тәжірибені меңгеруі және дене реакцияларын басқаруға байланысты мида жүріп жатқан органикалық процестерді зерттеді. Ал екінші сала өкілдері психиканың анатомиялық-физиологиялық негіздерін зерттеді. Бірақ ортақ болып, еспен байланысты құбылыстарды енгізетін үйрену (научения) түсінігі. Психологиялық құбылыстар мен әрекет-қылықтың адам организімі және ми жұмысымен байланыстылығын И.М.Сеченев ұсынып, оны И.П.Павлов дамытты. Ол шартты рефлекторлық үйрену құбылысын ашты. Бұл теорияны жалғастырған Н.А.Бернштейн, К.Халл (организм әрекет-қылығының теориясы – тірі организмнің өзін-өзі ерекше әрекет-қылықтық және генетикобиологиялық механгизмдер арқылы реттестіруі), П.К.Анохин (функционалды жүйе моделі).
Жоғарыда айтылған ми құрылымының үш блоктілігімен психикалық функциялардың локализациясы проблемасы п.б.
Бұл б-ша локализационизм және антилокализационизм деп аталатын екі көзқарас бар. Біріншісі бойынша , адамның әрбір психикалық қасиеті немесе қалыпы мидың белгілі бір шектеулі аймағымен байланысты. Демек психикалық құбылыстарды адам миының жоғарғы және төменгі бетіндегі нақты орындарға орналастыруға болады.
Бұдан кейін ми участогінің біреуінің қызыметінің бұзылуы басқа да түрлі функциялардың бұзылуына әкелетіндігі анықталды. Бұл келесі альтернативті білімнің -антилокализационизмге жол ашты.
Негізгі ұғымдар: жаратылыстану, жоғары жүйке жүйесі, бас миы, бас миының бөлімдері мен қызметтері, индукция, дедукция, қозу, тежелу, анализ, синтез, үлкен ми сыңарлары, аралық ми, мишық, сопақша ми.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Адам миының құрылысын түсіндіру негізінде әр бөлімнің атқаратын қызметін көрсетіңіз?
2. Мидың анализдік және синтездік қызметін түсіндіріңіз?
3. Психикалық құбылыстар мен ми қызметінің байланысы қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
4-тақырып. Психика мен әрекет-қылықтың төменгі формаларының қалыптасуы.
1. Психика туралы түсінік.
2. Психиканың даму сатылары.
3. Жануарлар психикасының ерекшеліктері.
Психика – ғылым ретінде психолгоияның зерттейтін көптеген субъективті құбылыстарын біріктіретін жалпы түсінік. Психика табиғатын түсіндіретін философиялық екі көзқарас бар: материалистік және идеалистік. Бірінші түсінік бойынша , психикалық құбылыс өзін-өзі басқару мен өзін-өзі танып білудегі жоғары дамудағы тірі материяның ерекшелігі. Ал идеалистік көзқарас бойынша, психиканың түсіндірілуіне бір емес екі бастама. Материалдық және идеалистік. Олар бір-біріне тәуелсіз, бір-біріне тең келмейтін жеке бастамалар. Дамуда байланыс жасай отырып, олар өз заңдары бойынша дамиды.
Материалистік түсінік бойынша психикалық құбылыстар ұзақ биологиялық даму негізінде п.б. Қазіргі уақыт тірі материаның жоғары дамуын көрсетеді.
Қазіргі зерттееулер б-ша бір клеткалы қарапайымдардың психикалық құбылыстарына тән ерекшелік,: биологиялық маңызды деген тітіркендіргіштерге сыртқы белсенділік,ішкі жағдайдың өзгеруін реттеуге деген қабілеттілік.Материалистердің айтуынша, психикалық құбылыстар жерде тіршілік болғаннан кейін, көп уақыт өткеннен кейін ғана пайда болған. Алғашқы кезеңде тіршілік иесі биологиялық тітіркенушілік пен өзін-өзі сақтау қасиетіне ие болды.Ол қоршаған ортаменбайланыс механизімін жүзеге асырды, көбейді, ұлғайды. Кейін дамудың келесі сатысында оларға сезімталдық пен үйренуге деген қабілеттілік қосылды.
Жер бетінде алғашқы тіршілік белгісі 2-3 миллиард жыл бұрын химиялық, органикалық қосылулардан, одан кейін қарапайым бір клеткалы тіршілік иелері п.б. Олар биологиялық эволюцияға жол салып, көбею, генетикалық жүре п.б. ерекшеліктерді тұқым қуалау арқылы беруге жол салды.
Кейін тіршілік иелерінің эволюциялық өзін-өзі жетілдіруі арқылы организмдерде ерекше органдар п.б. Бұл – жүйке жүйесі. Оның дамуы мен жетілуіне орай, психикалық өмір сүруге қажетті: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, сана, рефлексия қалыптаса бастады. Ж:Ж құрылысының күрделенуі психика дамуының қайнар көзі болды.
Дамудың келесі маңызды стимулы өмір сүру шарттарының күрделенуі. Ол организм құрлысын өзгертуге әкеледі. Дүниені бейнелеу қабілеттілігі п.б. Психиканың жетілуіне шындық өмір әсерін тигізеді: ол тіршілік иелерінде Ж.Ж.Ж. мен психиканың бейнелеу деңгейлері болуын талап етті.
Психика дамуы мен жан-жанкарларда тәртіп дамуы қалай жүзеге асты?
Психикалық бейнелердің даму деңгейі мен стадиясына байланысты божамдарды А.Н.Леонтьев өзінің “Писихиканың даму проблемасы”еңбегінде ұсынды. Кейін оны толықтырып, нақтылаған К.Э.Фабри болды. ОЛ жануарлар психологиясының соңғы жетістіктерін пайдалана отырып, дәлелдемелер келтірді.
Жануарлар тәртібі мен психикасының даму деңгейінің стадиялары.
(А.Н.Леонтьев, К.Э.Фабри бойынша.)
Кесте 2
Псикалық бейнелеу деңгейі мен стадиясы
Ерекшеліктері
Бұл даму деңгейіне жеткен тіршілік иелері
І.Элементарлы сенсорлы психика стадиясы
І.І. Төменгі деңгей – сезгіштік элементінің примитивтілігі, тітіркенушіліктің дамуы
Ортаның биологиялық мәнді ерекшелігіне байланысты нақты, анық реакцияларды қозғалыс бағыты мен жылдамдықты өзгертуге бағыттау. Қозғалыстың қарапайым формалары. Мәнерлі тәртіптің әлсіздігі, биологиялық бейтарап. Ортаның өмірлік маңызы бар әсерлеріне қалыыптаспаған, қабілеттілік әлсіз, бағытталмаған қимыл-қозғалыс белсенділігі.
Арапайым төменгі, көпклеткалы организмдер.
І.ІІ. жоғары деңгей – түйсіктің болуы, манипуляцияның негізгі органы – жақтың пайда болуы. Қарапайым шартты рефлекстерді қалыптастыруға қабілеттілігі.
Биолог. Бейтарап тітіркендіргіштерге анық реакция, дамыған қимыл-қозғалыс, жағымды тітіркендіргіштерді белсенді іздеу. Индивидуалды тәжірибе үйрену ролі мөлшерінің аздығы. Тәртіпте негізгі мән – қатал туа біткен бағдарламалар.
Сақиналы құрттар, бауырымен жорғалаушы молюскалар және т.б.
ІІ. Перцептивті психика стадиясы.
ІІ.І. Төменгі деңгей – сыртқы әрекетті заттардың формасы, образына қарай бейнелеу. Интеграция зат образын жүйелеуде әсеретуші факторлерді біріктіру.
Қозғалыс дағдыларын қалыптастыру. Ригидті, генетикалық бағдарланған компоненттер басымдылық көрсетеді. Қимыл-қозғалыс қабілеттілігі күрделі және әртүрлі (сүңгу, жүгіру, секіру, өрмелеу,ұшу және т.б.., жағымды тітіркендіргіштерді белсенді іздеу.Жағымсыздардан бас тарту, дамыған қорғаныс тәртібі.
Балықтар және т.б. омырқасыз жәндіктер.
ІІ.ІІ. Жоғары деңгей – ойлаудың элементарлы формалары.
Әрект-қылықтың жоғары дамыған инстинктивті формалары. Үйренуге деген қабілеттілік.
Жоғары омыртқалылар
ІІ.ІІІ. Ең жоғары деңгей – практикалық әрекеттерде ерекше бағдарлама –зерттеушілік, дайындық формаларын анықтау. Бір міндетті түрлі жолдармен шешу қабілеттілігі. Бір рет табылған шешімді жаңа жағдайға тасымалдау. Қарапайым құралдарды әзірлеу, оны іс-әректте қолдану. Биологиялық қажеттіліке байланыссыз қоршаған ортаны танып білу қабілеттілігі.
Арнайы маманданған органдар манипуляциясын анықтау: табан, қол. Әрекет-қылықтың зерттеушілік формаларының дамуы. Олардың бұрын қабылданған іскерлік, білім дағдыларын кеңінен пайдалану.
Маймылдар және кейбір жоғары омыртқалылар.
Жануарлар психикасының ерекшеліктері эволюцияда қалыптасқан тума (инстинктік. әрект-қылығымен, олардың жеке ауыспалы немесе дағдылы әрекет формаларыжәне интеллекттік әрекет-қылыққа байланысты анықталады.
Адам психикасы дамудың өнімі б.т.
Даму дегеніміз – кез-келген құбылыстың сандық және сапалық өзгеруін көрсететін объективті процесс. Адамға қатысты дамудың келесі түрлерін көрсетуге болады: физикалық даму, физиологиялық даму, әлеуметтік даму, рухани даму, психикалық даму.
Психиканың даму мен қалыптасуын генетикалық психология, зоопсихология,және жас ерекшелі психологиясы зерттейді және бұл мәселеге елеулі жаңалықтардыХХ-ғасырдың ортасында көптеп енгізілді.Бұл мәселені зерттеуге байланысты екі үлкен ағым қалыптасты: эволюцианистік және диалектикалық материалистік.Бірінші ағым – психиканы үздіксіз немесе бірізділікпен байланыстырады. Ал екінші ағым – психикалық дамуды зерттеудің бір аймағы деп қана емес, психологияның барлық мәселелерін зерттеудің әдісі және жалпы принципі ретінде қарастырды. Өйткені психиканың және барлық құбылыстардың заңдылықтары тек дамуда деп түсіндірді.
Адамның психикалық даму процесін дұрыс тсіну үшін, оның негізгі мазмұнын түсініп алу қажет. Яғни, психикалық даму дегеніміз, шындықты бейнелеудің танымдық және әрекеттік формаларының күрделенуі.
Негізгі ұғымдар: психика, психиканың формалары, психиканың элементарлы сенсорлы деңгейі, психиканың перцептивті деңгейі, психика даму деңгейлерінің өкілдері, жануар психикасы.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Психика деген не?
2. Психиканың қарапайым формадан күрделенуіне қандай факторлар әсер етті?
3. Психиканың даму стадияларына салыстырмалы талдау жасаңыз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
5-тақырып. Іс-әрекет.
1. Іс-әрекет құрылымы.
2.Іс-әрекет негізгі түрлері.
3.Дағды, икем және әдет.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен айналысуына байланысты болады. Әрекет дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс.Адамды іс-әрекетке итермелейтін оның түрлі қажеттері.
Іс-әрекет құрымына жеке амалдар мен қозғалыстардың әрекеттердің жүйесі кіреді. Іс-әрекет ұғымынан әрекет ұғымын ажырату қажет. Әрекет іс-әрекеттің шағын бөлігң, единицасы.Ол жеке мақсатты орындауға бағытталады, әрекетті орындау тәсілдері операция деп аталады. Адам іс-әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отырады.
Іс-әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу – оның екінші бір басты белгісі болып табылады. Іс-әрекеттің негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып отырады.
Ойын – бала әрекетінің негізгі бір түрі. Ойын арқылы адам баласының белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді, өзінің психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады. Ойын арқылы бала өз қажетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді.
Баланың жасы өсумен қатар, ойнайтын ойының мазмұны да өзгеріп отырады. Мысалы, бір жастағы бөбектердің ойыны манипуляциялық сипатта болса, бақшасындағы балалар сюжеттік ойындармен айналысады. Балалардың қиялын, ойлауын, сөйлеуін дамыту үшін түрлі ережелер мен ойнайтын ойындардың да үлкен дидактикалық мәні бар. Бала ойын үстінде дүниетанудағы өз мүмкіншілігін сезінумен қатар, айналасындағы адамдар мен олардың әрекетіне көңіл аударады, заттың ішкі мазмұнын білгісі келеді.
Оқу – іс-әрекеттің негізгі саласы процесін нәтижелі орындауға қажетті білімді, дағды мен икемді жүйелі түрде меңгеру. Мектеп жасындағы балалардың негізгі әрекеті – оқу. Оқу арқылы балаға қоғам өзінің ғасырлар бойы жиналған асыл мұрасын, дағды, тәжірибесін береді. Сонымен бірге жаңа буын оқу арқылы өзінен бұрынғылардың практикалық әрекетін, ғылым-білім жүйелерін меңгереді, сөйтіп, өзін практикалық әрекетке дайындайды.
Мектеп оқушылардың оқуға саналы қатынасуын тәрбиелеп, дамытуда мұғалімдер ұжымының алатын орны ерекше.
Адам психикасын қалыптастыруда шешуші роль атқаратын әрекеттің бірі – еңбек. Еңбек адам тіршілігінің арқауы, оның өмір сүруінің басты шарты. Жалпы еңбек әрекетінің негізгі ерешелігі – оның жоспарлылығы мен белгілі тәртіпке бағынатындығында.
Еңбек үстінде кісі өзіне, қоғамға қажетті материалдық игіліктерді өндірумен бірге өзінің психологиялық қасиеттерінің жақсы жақтарын біртіндеп қалыптастырып отырады.
Алғашқыды саналы орындауды қажет ететін іс-әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде автоматталуын дағды деп атайды. Дағдылануда іс-әрекеттің түтас өзі емес, жеке компоненттері ғана автоматталынады. Дағды адам әрекетінің қай-қайсысында да ерекше маңыз алады. Ол іске шапшаң, шұғыл кірісуге мүмкүндік береді. Іс-әрекетке жақсылап дағдылану арқылы адам өндіріс құралдарын , дене шынықтыру, ақыл-ой жұмысын меңгеруде жақсы табыстарға жетеді.
Дағдылардан икемділік ұғымын айыра білу қажет. Икемділік дегеніміз адамның қандай нәрсені болмасын орындай білу қабілеті. Икемділік білім мен тәжірибеге негізделеді. Кімнің білімі мен тәжірибесі көбірек болса, сол адамның икемділігі де артық болады. Икемділік – белгілі бір дағдылар мен білім жүйесін практикада пайдалана алудың көрінісі болып табылады.
Дағды мен икемділіктен әдеттерді айыра білу керек. Әдеттер де әрекеттің автоматтанылған құрамдары. Бірақ мұнын дағдыдан айырмашылығы мынада: әдетте қимыл-қозғалыстарды орындауға адам үнемі дайын болып, оны қажетсініп тұрады.
Негізгі ұғымдар: әрекет, іс-әрекет, мақсат, қажеттілік, мотив, ойын, оқу, еңбек, дағды, имемділік, әдет, іс-әрекет субъектісі, қоғам.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Әрекеттің іс-әрекеттен айырмашылығы неде?
2. Іс-әрекеттің құрылымын сызба түрінде көрсетіңіз?
3. Дағды, икем және әдет арақатынасын түсіндіріңіз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
6-тақырып. Психикалық процестер: түйсіктер және қабылдау.
1. Түйсік және қабылдау, олардың физиологиялық негізі.
2. Түйсіктердің негізгі түрлері.
1. Түйсіктердің заңдылықтары.
2. Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері.
3. Кеңістік пен уақытты қабвлдау.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы бейнелерді түйсік деп атайды. Түсік арқылы заттардың түсін, иісін, дәмін, қатты-жұмсақтығын т б. осы секілді қасиеттері ажыратылады. Түйсіктер заттар мен нәрселердің тек жеке қасиеттерін ғана мида бейнелейді.
Егер түйсік сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттері мен сапаларының миымызда бейнелеуі болса, қабылдау заттар мен құбылыстардың мида тұтастай бейнелуі болып табылады. Қабылдауда заттар мен құбылыстардың түсі, дыбысы, дәмі, иісі, формасы т.б. қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді.
Қабылдау – ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің нәтижесі. Қабылдаудың физиологиялық негізіне бірнеше тітіркендіргіштердің жиынтығы мен олардың қарым-қатынасында пайда болатын уақытша жүйке байланыстары жатады. Мұны И.П. Павлов қатынас рефлексі деп атаған. Сөйтіп, қабылдау – бірнеше анализаторлардың бірлесіп қызмет істеуінің нәтижесі.
И.П. Павловтың жүйке қызметі туралы ілімі түйсіктердің пайда болуын анализатор деп аталатын анатомиялық-физиологиялық жүйке аппаратының жұмысына байланысты түсіндіреді. Анализатор уш бөліктен құралады:
рецептор сырттан келген тітіркендіргіштерді жүйкелік қозуға айналдырап отыратын жер;
миға баратын жүйке талшықтары, олар секундына 120 метр тездікпен рецепторларға түскен қозуларды мидың түрлі бөліктеріне жеткізіп отырады;
мидағы түрлі жүйке орталықтары, олар тітіркендіргіштерді айыра алуға қабілетті нейрондардан тұрады.
Анализаторлардың мидағы ядролары тиісті аймақтарға орналасқанмен, олар бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Анализаторлар бірінің қызметін екіншісі атқара алуға да қабілетті. Мұны ми қабығының компенсаторлық функциясы деп атайды.
Түйсіктердің түрлерін үш топқа бөлуге болады.
1) Сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың жеке қасиеттерінің бейнесі болып табылатын түйсіктер. Бұлардың рецепторлары дененің бетінде немесе оған жақын орналасқан. Осындай сыртқы анализаторлардың рецепторларын экстерорецептор деп атайды. Бұған көру, есту, иіс, дәм, тері түйсіктері жатады.
2) Ішкі мүшелеріміздің күйін бейнелейтін түйсіктерге түрлі органикалық түйсіктер жатады. Олардың рецепторларын интерорецептор деп айтады.
3) Дене мүшелерінің қозғалысы мен бірқалыпты орналасуын қозғалыс немесе кинестезиялық түйсіктер хабарлап отырады. Мұнын рецепторы проприорецептор деп аталынады.
Түйсіктердің негізгі заңдылықтары:
Сезгіштік және табалдырық.
Психологияда адамның түйсіне алу қабілетін сезгіштік деп атайды. Сезгіштікті абсолюттік, айырма сезгіштік деп екіге бөледі. Абсолюттік сезгіштік дегеніміз – сезім мүшелерінің өте әлсіз тітіркендіргіштерді түйсіне алуы. Абсолюттік сезгіштік түйсік табалдырығына тәуелді. Абсолюттік табалдырық тітіркендіргіштің болмашы ғана түйсік тудыратындай ең аз шамасы. Мысалы, біреу алақанындағы салмақты 3 гр-нан бастап сезетін болса, екінші біреу салмақты алты грамнан бастап сезеді. Айырма сезгіштік деп сезім мүшелерінің тітіркендіргіштердің арасындағы болмашы айырмашылықты түйсіне алуын айтады. Мысалы, егер алақанға жүз грамм салмақ салып, оған тағы бір грамм қосса, салмақтың артқаны білінбейді. Оны айыра білу үшін 3-4 грамм қосу керек.
Адаптация.
Сезім мүшелерінің сезгіштігі әсер етуші тітіркендіргіштерге біртіндеп бейімделуге байланысты да өзгеріп отырады. Бұл құбылысты адаптация дейді. Адаптация құбылысы сезгіштігінің артуын немесе төмендеуін көрсетіп отырады. Мысалы, жарық жерден қаранғы үйге кіру бізде қараңғылық адаптациясын тұғызады.
Сенсибилизация.
Егер адаптация анализаторлардың сезгіштігінің түрлі жағдайларға байланысты артуының, төмендеуінің көрсеткіші болса, сенсибилизация сезгіштіктің тек артуын ғана көрсететін құбылыс болып табылыды. Сезім мүшелерінің біреуінің әсерінен басқаларының сезгіштігі артып отырады. Мысалы, көзге жеткілікті мөлшерде түскен жарық оның көру қабілетін арттырумен қатар есту түйсігінің сезімталдығының артуына да себепші болады.
Синестезия.
Тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің біреуінде ғана түйсік туғызудың орнына сол сәтте басқа түйсіктердің пайда болуына да жағдай жасайды. Мысалы, кейбір адамдар біреудің сөзін естігенде, бұған қоса түрлі дәмдер мен түстерді де сезінуі мүмкін.
Бір ізді бейнелер.
Тітіркендіргіш әсерінің тоқталғанына қарамай, аз ғана уақыт болса да, түйсіктің өз күшінде қалатын кездерін бір ізді образдар деп атайды. Мысалы, адам 2-3 секунд бойы көз алмай шамға қарап отырып, содан кейін көзін жұмса, жарықтың ізін айқын көре алады.
Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері:
- Қабылдаудың тұтастығы.
Қабылдаудың объектісі кейбір жеке қасиеттерден, жеке бөліктерден тұрғанымен, біз оларды бүтіндей, тұтастай қабылдаймыз.
- Қабылдаудың мағыналығы.
Бұл ерекшелікте қабылдаудың түйсіктерден негізгі айырмашылығын жақсы көрсетеді. Ол объектілердің мазмұнын жақсылап түсінбейінше, белгілі тұжырымдар мен сөз арқылы аталмайынша, ол толық қабылданбайды. Қабылдауда объектінің аты сөзбен берілсе, қандай нәрсе болса да оңай және тез қабылданады.
- Қабылдаудың таңдамалығы.
Толып жатқан объектілердің ішінен біреуін іріктеуіміз қабылдаудың таңдамалығы делінеді. Мұндай жағдайда объектінің назар аударылған белгілерін, қасиеттерін, керек жақтарын ғана қабылдаймыз. Қабылдауда ерекше айқын көрініп тұрған нәрсе фигура делінеді де, қалғандары соның фоны болады.
- Қабылдаудың константылығы.
Қабылдаудың константылығы деп сыртқы жағдайдың өзгеруіне қарамастан, заттардың кейбір қасиеттерінің бір қалыпты болып қабылдауын айтады. Мысалы, ақ қағаз жасыл лампочканың жарығы түссе де бәрібір ақ болып қабылдана береді.
- Қабылдаудағы иллюзия.
Әрқашан да қабылданатын затқа, не құбылысқа қабылдау сәйкес келе бермейді. Түрлі себептерге байланысты шындықты бұрмалап, теріс қабылдайтын кездер де болады. Түрлі себептерге байланысты шындықтағы объектілерді қате қабылдауды иллюзия деп атайды. Иллюзияның түрлері өте көп. Соның ішінде көру қабылдауында жиі кездеседі. Көру иллюзияларына контраст, перспектива, заттың жоғары жағын артық бағалау т. б. иллюзиясы жатады. Мысалы, перспектива иллюзиясы: айталық үш бағананың биіктігі бірдей, ал көріп тұрған кезінде олардың ең әрідегесі бәрінен үлкен сияқты болып көрінеді. Мұның себебі – нәрсе алыстаған сайын оның бейнесі кішірейе беретіндіктен , нәрсе өзінен кішкентай нәрсенің қасында тұрса – үлкейіп, үлкен нәрсемен қатар тұрса – кішірейіп көрінеді. Иллюзияларды адамның жүйке жүйесінің ауруға шалдығуына байланысты туатын заттардың жалған, теріс бейнелері – галлюцинациялардан ажырату қажет.
- Апперцепция.
Қабылдаудың адамның жалпы психикалық тұрмысы мен тәжірибесінің мазмұнына байланыстылығын апперцепция дейді. Апперцепция тұрақты және уақытша болып екіге бөлінеді. Тұрақты апперцепция адамның қызығуы мен мамандығы, білімі мен дүниетанымына байланысты болып отырады. Уақытша апперцепция адамның әр түрлі алдануы салдарынан жаңсақ пікірлер туғызады.
Кеңістік пен уақыт – материяның өмір сүруінің негізгі формалары.
Кеңістікті қабылдау – заттар мен құбылыстардың көлемін, тұрқын, түрін, аумағын, алыс-жақындығын, тайыз-тереңдігін қабылдау деген сөз. Кеңістікке орналасқан заттардың көлемін қабылдауда екі көзбен көрудің (бинокулярлық көру) маңызы зор. Ал бір көзбен көру (монокулярлық көру) тереңдік жөнінде дәл мағлумат бере алмайды. Қашықтық пен заттардың көлемін қабылдауда көздің конвергенциясы, яғни екі көздің көрілетін затқа бір көздей болып әрекет етуі қажет болады. Бұл құбылыс жақындағы нәрсені ажыратуда байқалады. Көздің түрлі қашықтықтағы заттарды көруге бейімделу қабілеттілігін аккомадация деп атайды. Кеңістіктегі заттарды қабылдауда көру-қозғалыс анализаторының мәні ерекше.
Уақытты қабылдау сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстарда болатын өзгерістердің санаға әсер етіп қалдыратын бейнесі. Уақыт – дүниедегі заттардың өзгеріп, бір қалыптан екінші қалыпқа келіп, ескі заттардың жоғалып, олардың орнына жаңа заттардың пайда болып отыруының көрсеткіші. Уақытты қабылдау бірнеше компоненттерден тұрады: уақыттың ритмі – құбылыстардың белгілі ырғақпен өтіп жататын бір ізділігі; уақыт темпі – құбылыстардың бір ізділігінің, тездігінің не баяулығының көрсеткіші.
Негізгі ұғымдар: психикалық процесс, түйсік, қабылдау, көру түйсігі, дәм сезу түйсігі, есту түйсігі, сипап сезу түйсігі, кинестезиялық түйсіктер, органикалық түйсіктер, вибрациялық түйсіктер, иіс сезі түйсігі, экстерорецепторлар, интерорецепторлар, синестезия, сенсибилизация, идиоадаптация, кеңістікті қабылдау, уақытты қабылдау, қабылдаудың тұтастығы.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Түйсіктің физиологиялық негізі?
2. Түйсіктің заңдылықтары?
3. Қабылдау мен түйсіктің байланысы?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
7-тақырып. Психикалық танымдық процестер:ойлау және сөйлеу.
1. Ойлау және сөйлеу, оның физиологиялық негізі.
2. Ойлау тәсілдері.
3. Ойлау формалары.
4. Сөйлеу қызметтері мен түрлері.
Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды тек ойлау арқылы ғана білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстары жайлы қарапайым қорытындылар жасалады. Бірақ қарапайым қорытындылар сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының ішкі құрылысын, оның қажетті қатынастары мен байланыстарын жөнді ашып бере алмайды.
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Ой толық сөз күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп, дәлелдене түседі. Ойдың сөз арқылы бейнеленуі арқасында адам өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірибе мен білімді сақтап қала алды, ойды өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланды.
Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нәресте айналасындағы дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі. Баланың тілі шығып, сөз арқылы үлкендермен қарым-қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңейетін болады.
Сөйлеу арқылы іс-әрекет пен қарым-қатынас жасау тілді құрал етіп пайдалану нәтижесінде жүзеге асады. Адамдардың тіл арқылы сөйлесуі, тілді құрал етіп пайдалану әрекеті – күрделі психологиялық процесс. Психология ғылымы тіл білімінен ерекшеленіп, оның түрлі жағдайда қолданылуы мен атқаратын қызметің, адамның мінез-құлық бағытын белгілейді.
Ойлаудың физиологиялық негіздері И.П. Павловтың бірінші және екінші сигнал жүйесі жөніндегі іліміне байланысты түсіндірілді. Ойлау – ми қабығының күрделі формадағы анализдік-синтездік қызметінің нәтижесі, мұнда екінші сигнал жүйесінің уақытша жүйке байланыстары жетекше роль атқарады.
Ойлау әрқашан анализ және синтез процестерінен басталады. Анализ дегеніміз ой арқылы түрлі заттар мен құбылыстардың мәнді жақтарын жеке бөліктерге бөлу. Синтезде ой арқылы заттың құбылыстық барлық элементтері біріктіріледі. Мысалы, мылтықты жеке бөліктерге ажыратсақ, бұл – анализ болады да, кейіннен осы бөліктерді белгілі тәртіппен құрастырсақ синтез болады.
Анализ бен синтездің негізінде салыстыру деп аталатын ой операциясы пайда болады. Салыстыруда заттардың ұқсастық, айырмашылық қасиеттері айқындалады. Ойлау операциясының күрделі түрі – абстракция мен жалпылау.
Шындықтағы заттар мен құбылыстарды жалпылау арқылы оның елеулі қасиеттерін басқа қасиеттерінен ойша бөліп алуды абстракция дейді. Мысалы, квадрат, трапеция, паралеллограмм деген сөздерді “төрт бұрыш” деген сөзбен белгілесек, соңғысы абстракция болады.
Абстракцияға қарама-қарсы процесті нақтылау деп атайды. Нақтылау – абстракциялық ұғымды соған сәйкес келетін жеке ұғымдармен түсіндіру, яғни жеке заттар мен нәрселер туралы ой. Нақтылау абстракцияға қарағанда, ұғымды көрнекі етіп түсіндіруге мүмкіндік береді.
Жалпылау дегеніміз бір текті заттардың, құбылыстардың ортақ қасиеттерін оймен біріктіру. Жалпылау үшін заттардың ерекше маңызды белгілерін таба білу керек. Мысалы, алма, өрік, мейіз, алмұрт т. б. ұқсас белгілері жиналып келіп, “жеміс” деген жалпы ұғымды береді.
Жалпылау арқылы шындықтағы заттар мен құбылыстарды белгілі принцип бойынша орналастыруды жүйелеу дейді. Жүйелеудің жоғары түрі – классификация. Жүйелеу арқылы өсімдіктер дүниесін, химиялық элементтерді белгілі классификацияға келтіруге болады.
Ойлау ой операциялармен қоса ой формаларын да тұдырады. Ойдың бастапқы формасы болып ұғым есептеледі. Ұғым дегеніміз заттар мен құбылыстар туралы ой. Ұғымда заттардың жалпы және негізгі қасиеттері бейнеленеді. Ұғымдар арқылыадам танымының ұзақ процесінің нәтижесі қорытылады. Ұғымдар дара және жалпыболып бөлінеді. Мысалы, “Шымкент қаласы” дара ұғым болса, “кітап”, “адам” жалпы ұғым болады. Әрбір ұғымда белгілі мазмұн болғандықтан, ол ұғымды бірден меңгеру оңай емес. Бұл үшін ойлау тәсілін меңгере білу қажет.
Ұғымда заттардың өзіндік қасиеттері ғана көрінбейді, олардың бір-бірімен байланыстары мен қарым-қатынастары бейнеленіп отырады.
Шындықтағы заттардың қарапайым байланысы пікірлерден көрінеді. Пікір – бұл бір зат туралы мақұлдау не оны бекерге шығаруда көрінетін ойлаудың формасы. Мысалы, “Астана – Қазақстан Республикасының орталығы” десек, бұл шындыққа сай ақиқат пікір болады да, ал “Атом – заттың бөлінбейтін және өзгермейтін бөлігі” десек, бұл жалған пікір болып табылады. Әрбір пікірде үш бөлім болады. Олар бастауыш, баяндауыш және байланыс. Мысалы, “Алматы” – логикалық бастауыш, “Қазақстан Республикасының орталығы” – логикалық баяндауыш, байланыс сөздер “деп”, “дегеніміз” т.б. Пікір де ұғым сияқты тек тілдік материал негізінде, тілдік терминдер мен сөйлемдердің негізінде ғана туып, өмір сүре алады. Пікір мен сөйлем бір-бірімен тығыз байланысты. Пікірлер де шындықтағы әр түрлі нәрселер, олардың түрлі қасиеттері, сондай-ақ нәрселердің арасындағы түрлі байланыстар бейнеленеді.
Ойлаудың күрделі формаларының бірі – ой қорытындылары. Ой қорытындылары дегеніміз бірнеше пікірлерден жаңа бір пікір шығару тәсілі. Қорытынды шығару үшін оны белгілі тәртіпке бір-бірімен байланыстыруымыз қажет. Қатар тұрған кездейсоқ пікірлерден қорытынды щықпайды. Мысалы, “Барлық дельфиндер – жануар”, “Барлық металдар электр өткізеді” деген екі пікірдің арасында ешбір логикалық байланыс жоқ. Сондықтан бұл екеуінен үшінші жаңа бір пікірдің тууы мүмкін емес.
Ой қорытындыларының үш түрі болады: дедукциялық, индукциялық, аналогиялық. Дедукция дегеніміз жалпыдан жекеге қарай жүретін ой қорытындысы. Мысалы, тірі организмдер оттегі жоқ жерде тіршілік ете алмайды, ал балық тірі организмнің бірі десек, олай болса, балық оттегі жоқ жерде тіршілік ете алмайды деген қорытындыға келеміз.
Индукция – жекеден жалпыға қарай жасалатын ой қорытындысы. Мысалы, оттегі болмаған ауада өсімдік өсе алмайды, сондай-ақ, оттегі жоқ ауада жануарлар да, адам да тіршілік ете алмайды десек, осы айтылғандардан жалпылап оттегі жоқ ауада “барлық тірі организмдер тіршілік ете алмайды” деген қорытындыға келеміз. Индукцияда жеке жағдайлардан жалпы ереже, фактілерден қорытындылар жасалады. Мысалы, Д.И. Менделеев химия элементтерінің периодтық заңын индукция тәсілімен ашқан.
Аналогия дегеніміз – ұқсастық бойынша ой қорытындыларын жасау. Мысалы, И. Ньютон бүкіл әлемдік тартылыс заңын тапқанда, ой қорытындысының осы түріне сүйенген. Ол жер үстіндегі денелердің қозғалуы, әсіресе, құлауы мен аспан денелерінің қозғалуы арасындағы ұқсастықты түсіндіруде аналогияны келтіреді. Аналогия осындай ғылыми гипотезаның бастамасында елеулі роль атқарады.
Сөйлеу әрекеті психология ғылымындағы өзекті мәселелер қатарына жатады. Соған орай сөйлеу әрекетінің атқаратын қызметтері ғылыми тұрғыдан мынадай үш түрлі салаға топтастырылып қарастырылады:
1. Сөйлеудің коммуникативтік қызметі – тілдік қатынас нәтижесінде адамдар тілдесіп, бір-бірімен түсініседі;
2. Сөйлеудің сигнификативтік қызметі – адамдар бір-бірін белгілер мен таңбалар арқылы түсінетін болады;
3. Сөйлеудің экспрессивтік қызметі - әр алуан хабарлар мен жай-жапсарлардың мәнерлі сөзбен, құлаққа жағымды үнмен, дауыс ырғағымен адамның жан дүниесін тебірентіп, өзгелерге жеткізілу тәсілі.
Сөйлеу түрлі механизмдер арқылы жүзеге асып отырады да, олардың нақты мазмұны мен мәніне, мақсатына орай дамиды. Сөздерді қабылдағанда біз екінші сигнал жүйесі арқылы тітіркендіру нәтижесінде нәрселердің мән-жайын қабылдап, олар туралы хабар аламыз. Адамның сөйлеуі күрделі психологиялық процесс және оның жоғары жүйке қызметімен байланысты болып түр-түрге бөлініп, олардың орталықтары мидың түрлі алаптарында орналасқан. Мысалы, ауызша сөйлеудің орталығы мидың маңдай алабында орналасқан болса, жазу сөзінің орталығы мидың желке бөлігінде орналасқан.
Сөйлеу әрекетінің бұзылуы мидың белгілі алабының зақымдануына байланысты. Осындай зақымдану салдарынан адам сөзінің жүйесі және бірізділігі жойылып, афазиялық жағдайға ұшырайды. Афазиялар үлкен ми жарты шарларының белгілі бір алаптары жарақаттанып, ісік пайда болғанда, не түрлі ауруларға ұшырағанда пайда болады.
Адамның сөйлеу әрекеті түрлі белгілеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Біріншіден, сөйлеу күрделілігіне, өзінің психикалық және физиологиялық механизмне орай, көпшіліктің бірге қосылып айтатын сөзі – хормен сөйлеу және қарапайым түрде қайталау болып отыратын – жаңғырық сөзі болып бөлінеді. Осы негізде сөздер атаушы сөздер мен коммуникативті сөйлеу болып та бөлінеді. Ал сөйлеудің жоспарлы түрде мақсат-міндеттерді көздейтін түрі бағдарлы сөйлеу делінеді. Бұл орайда, сөздер үнемі бағдарлы түрде айтылатын активті сөйлеу мен сөйлеудің құрылысын талап ететін реактивті сөйлеу болып жіктеледі. Сондай-ақ, сөйлеудің тағы бір түрі қосалқы сөз деп аталады. Сөйлеудің қосалқы түрі сөйлеудің қалыпты құрылысын қатаң талап етпесе де, өздігінен сөйлеу түрі болып саналады. Төртінші негіз бойынша сөйлеу сыртқы және ішкі белгілеріне орай жіктеледі. Осы негізге сүйене отырып, сөйлеуді сыртқы сөз – дауыстап естіртіп сөйлеу және іштей сөйлеу деп екі топқа бөлеміз.
Сөйлеудің адамдар әрекетінде жетекші қызмет атқаратын түрі – коммуникативті сөйлеу. Ол күнделікті қарым-қатынас барысында кеңінен қолданылады.
Монологтық сөйлеу – сөйлеу әрекетінің кең тараған түрі. Мұнда айтылуға тиісті ой-пікір толық сипатталып, ұзағынан айтылады, әрбір жайт пен жағдай тыңдаушыларға жете түсіндіріледі. Соған орай ол жүйелі, дұрыс ырғақты, екпінді, бет, дене құбылыстары мен қимыл-қозғалыстар арқылы қажетті сөздерді өзгелерге жеткізудің әдіс-тәсілдерін қамтиды.
Диалогтық сөйлеу – екі немесе бірнеше адамның тілдесуі,оқиға мен болмыс көбінесе, нақты тақырыпқа құрылып, әрбір сөйлем мен сөз алғашқы айтылған ойды ұштастырады.
Үнсіз (іштей) сөйлеу – адамның практикалық іс-әрекеті мен ой-пікірі жоспарланып, белгілі жүйеге салынуы. Іштей сөйлеуде адамның ерні жыбырлап, тілі қозғалады, дыбыс сыртқа шықпайды. Ішкі сөйлеудің психологиялық мәселелері психолог А.Н. Соколов зерттеулерінде қамтылған.
Жазу сөзі – мұны монологтық сөйлеудің бір түрі деуге болады. Жазу сөзі ауызша сөйлеуге қарағанда, ой-пікірді кеңінен, жүйелі, ерікті түрде жеткізеді. Сөйлеу әрекетін үйретуді жазба сөзден бастаған дұрыс. Жазба сөз мәдениеті жоғары адам өз ойы мен пікірін ұтымды, бейнелі, әрі түсінікті етіп білдіре алады.
Негізгі ұғымдар: ойлау, сөйлеу, ойлаудың физиологиясы, сөйлеудің физиологиясы, аналогия, индукция, дедукция, ой, пікір, ой қорытындысы, сигнификативтік қызмет, коммуникативтік қызмет, ауызша сөйлеу, жазбаша сөйлеу, монологтық сөйлеу, диалогтық сөйлеу
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Ойлау мен сөйлеудің байланысын көрсетіңіз?
2. Ойлау формаларына мысал?
3. I және II сигналдық жүйелері?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
8-тақырып. Зейін.
1. Зейін, оның физиологиялық негізі.
2. Зейін түрлері.
3. Зейіннің негізгі қасиеттері.
Зейін деп – адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылысты айтады. Зейін дегеніміз айналадағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді тұрақтата алу.
Зейіннің физиологиялық негіздерін И.П. Павлов ашқан жүйке процестерінің өзара индуқция заңына байланысты түсінуге болады. Егер ми қабығының бір алабында қозу процесі пайда болса, осымен байланысты қалған алаптарында тежелу процестері пайда болады. Зейіннің физиологиялық негіздерін орыс физиологы, академик А.А. Ухтомскидің доминанта теориясы бойынша да жақсы түсінуге болады. Сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біруі миға көбірек әсер етеді де мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады, осындай алапты доминанта деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы қалған алаптардағы әлсіз қозу процестерін өзіне тартып алып отырады. Осыдан мидың күшті қозған алабы одан бетер күшейеді. Мысалы, қызық кітапқа беріле оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасамайтыны, қайта олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдемдесетіні байқалады.
Адамдардың зейіні ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үшке бөлінеді.
Ырықсыз зейін – ең қарапайым және адамда алғашқы көрінетін психикалық процесс, оны сонымен еріксіз деп атайды. Қызығу – ырықсыз зейіннің бұлағы, өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады. Ырықсыз зейіннің көрінуіне төмендегі жағдайлар себеп болады:
күшті тітіркендіргіштер (қанық бояулы заттар, қатты дауыс т. б.);
заттар мен құбылыстардың жаңалығы мен қозғалысы;
адамның сыртқы дүниедегі объектілерге қатынас жасауының дәрежесі (қызығу, қажетсіну, көңіл күйінің хош болуы).
Адамның ырықты зейні әрекетті саналы түрде белгілі ерік күшін жұмсау арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты зейінде белгілі бір мақсат қойып, объектіге ерекше зер салыпотыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына дейін ерік-жігерді сарқа жұмсауды талап етеді.
Үйреншікті зеін дегеніміз – қажетті әрі құнды болып саналатын объектіге адам санасының шоғырлануы. Үйреншікті зейіннің өзіндік ерекшеліктері бар. Ол қызығу негізінде қалыптасады. Бірақ бұл нәрсенің қасиетіне емес, адамның тіршілік мақсатына сәйкес мүдделі әрекетіне байланысты.
Зейіннің негізгі қасиеттері:
Зейіннің тұрақтылығы және жинақтылығы.
Адамның зейіні бір объектіге немесе бір жұмысқа ұзағырақ тұрақтай алса, оны зейіннің тұрақтылығы дейді. Зейінді бір жерге тұрақтатып, жинақтап алу арқасында адам істеп отырған ісін тереңінен түсініп, оның әр түрлі байланыстарын анықтайды.
Зейіннің аударылуы.
Зейіннің аударылуы деп бір объектіге назарымызды көшіруді аайтады. Физиологиялық тұрғыдан мидағы оптималдық қозудың ауысуы.
Зейінің бөлінушілігі.
Адам санасының бірмезгілде бірнеше әрекетті атқара білу мүмкіншілігін зейіннің бөлінушілігі дейді. Адам зейінін екі-үш нәрсеге бөле алады.
Зейіннің көлемі.
Зейіннің көлемі деп бір уақыттың ішінде оның қамтитың объектілерінің санын айтады. Зейін көлемін анықтауға байланысты жасалған тәжірибелер тахистоскоп деген аспаппен тексеріледі.
Алаң болушылық.
Алаң болушылық деп белгілі бір объектіге саналы түрде зейінді ұйымдастыра алмаушылықты айтады. Алаң болушылық адам қатты шаршап, болдырған кезде жиі кездеседі.
Негізгі ұғымдар: зейін, зейін физиологиясы, ырықты зейін, ырықсыз зейін, үйреншікті зейін, зейіннің таңдамалылығы, зейін бөлінушілігі, зейін көлемі, зейін аударылуы, зейін тұратылығы.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Зейін қасиеттеріне мысал?
2. Зейіннің басқа танымдық процестермен байланысы?
3. Зейіннің физиологиясын зерттеген ғалым?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
9-тақырып. Жеке тұлға туралы түсінік
1. Психологиядағы жеке тұлға түсінігі.
2. Индивид, жеке тұлға, даралық ұғымдарындағы көлемдік және мазмұндық айырмашылықтар.
3. Жеке тұлғаның құрылымы.
4. Жеке тұлғаның онтогенезде дамуы.
“Жеке тұлға” термині бірнеше түрлі мағынаға ие. Оны зерттеумен психологияның түрлі аспектілерін құрайтын ерекше бөлім айналысады, ол – персонология (ағылшын тілі, “personaliti”, латын тілі “persona” – жеке тұлға, даралық ұғымдарын білдіреді.. Персонология (жеке тұлға психологиясы.– адамның даралық ерекшеліктерін түрлі зерттеу тәсілдері арқылы түсіндіруге тырысатын пән болып табылады.
Психологияның ғылым саасы ретінде пайда болуының түпкі себебі – адамзаттың өз тұлғасына деген ерекше қызығушылық, танып білуге деген сұраныс. Бүгінгі жеке тұлға психологиясының негізгі мақсаты адамның өзін-өзі ұстау ерекшелігін ғылыми тұрғыдан түсіндіру. Сондықтан жеке тұлға психологиясының тарихында көптеген концепциялар жасақталынған, бірақ әрине олардың ішінде эмпирикалық тексеруге жарамды нақты және неғұрлым қарапайым тұжырымдамалар ғана жұмыс істеуге жарамды.
Адам баласын біз қашан жеке тұлға деп айта аламыз. Адам баласы табиғаттың ерекше кемелденіп жетілген өнімі. Ол – белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандайда бір іспен шұғылданады, оның өз тәжірибесі , білімі, түйген ойы мен көзқарасы, өзіне ғана тән өзіндік ерекшеліктері болады. Ендеше, жеке тұлға - түрлі психологиялық ерекшеліктері әлеуметтік ортамен шарттас, тұрақты, адамның өзіне де, өзгелер үшін маңызды де болып табылатын адамгершілік әрекеттерін анықтайтын қасиеттер жиынтығының иегері болып табылады. Яғни бұл өте күрделі компоненттер жиынтығы. Сондықтан бұлар адамның жекелігін, басқаларды қайталамайтындығын дәлелдейді.
Жеке тұлға – дүние таным қабілеті бар, сыртқы ортаның неше түрлі әсерлерін бастан кешіріп, оларға төзімділік көрсете алатын, табиғатты өзгертуге ықпал ете алатын жан. (С.Бап-баба..
Адам мәселесіне келгенде психологияда келесі ұғымдар қатар жүреді: “адам”, “жеке тұлға”, “индивид”, “даралық”. “Адам” ұғымына адамдарға тән барлық қасиеттер жиынтығы жатады, ал “индивид” – биологиялық организм, тұлғалық қасиеттермен қоса тек қана оған ғана тән психологиялық және биологиялық қасиеттерімен анықталады. Яғни, “индивид” ұғымына адамды екінші адамнан бөліп тұратын қасиеттер мен оған және басқаларға да қасиеттер кіреді. (бөлек етеді.. “Даралық” ұғымы тек бір ғана адамға тән индивидтік және тұлғалық қасиеттерді меңзейді. (бір адамды екінші адамнан ерекшелендіреді.. “Даралық” – басқа ұқсамайтын рухани және физикалық қасиеттермен сипатталады: түрлі тәжірибе, білім, көзқарас, ал мотивация, темперамент, қабілет, мінез – даралалықтың негізгі параметрлері.
Негізінен біз бұл ұғымды абстрактілі деп те айта аламыз.Өйткені “жеке тұлға”ұғымы зерттеу объектісі бола отырып, оның концепцуалдық мағынасы көпқырлы. Сондықтан , жеке тұлғаның психологиялық құрылымы төрт түрлі жағынан қарастырылады:
1. Жеке тұлғаның әлеуметтік өміріне қатысты ерекшеліктері: қызығу, ұмтылу, мұрат, дүниетанымдық көзқарас, наным-сенім және адамгершілік қасиеттерін білдіретін сипаттамалар.
2. Адамның білімдарлылығы, дағдылары, бейімділігі. Мұндай сипаттар адамның даралық қасиеттерін, өзіндік даму деңгейін, тәлім-тәрбие негізінде қалыптасқан тәжірибесін көрсетеді.
3. Жеке тұлғаның дара психикалық процестерінің тиянақтылығы мен өзіндік ерекшеліктері. Ондай қасиеттерге зейін мен ойлау, қабылдау мен ес, сезім күйлері мен ерік, адам психикасының басқа да құбылмалы өзгерістері жатады.
4. Жеке тұлғаның биологиялық тума қасиеттері – нышан, жоғары жүйке қызметі. Бұлар адамның темпераменті мен жас ерекшеліктеріне, жыныстық белгісіне сәйкес көрніс береді.
Онтогенез – жеке ағзаның даму процесі (процесс развития индивидуального организма.. Психологияда онтогенез индивид психикасының негізгі құрылымдарының балалық кезеңде қалыптасуын қарастырады.
Даму дегеніміз - өзгеру. Яғни, анатомиялық, физиологиялық, әлеуметтік, рухани аспектілердің бір қарқынмен сандық және сапалық жағынан өзгеруі. Даму тек қана прогресс емес, ол – тұйықталу немесе регресс те болуы мүмкін.
Даму мәселелерімен салыстыру психологиясы, генетикалық психология, психогенетика, даму психологиясы және жас ерекшелігі психологиясы айналысады.
Дамудың көріну формалары: филогенез, онтогенез.
Даму сфералары: 1. психофизикалық – дене күшінің өзгеруі (индивид.;
2. Психоәлеуметтік сфера (жеке тұлға.;
3. когнитивтік сфера (іс-әрекет субъектісі..
Психикалық дамудың факторлары: 1. тұқым қуалаушылық;
2. орта;
3. белсенділік.
Тұқым қуалаушылық жеке қасиеттерде дамудың шарты ретінде роль атқарады. Генотип – ағзаның генетикалық конституциясы немесе барлық гендер жиынтығы. Фенотип – сыртқы ортаның әсері барысында онтогенезде дамитын барлық белгілер жиынтығы.
Фенотип = генотип + орта
Генотиптік факторға байланысты эволюцияда екі тенденция бар: типизация және индивидуализация.
Даму принциптері:
даму жүйесінің көзі ретіндегі тепе-теңдік еместің тұрақты динамикалық рпинципі;
даму жүйесінің шарты ретінде сақталу және өзгеру тенденцияларының өзара әсер ету принципі;
даму құрылымының критериі ретіндегі дифференциация және интеграция принципі;
даму функциясының критериі ретіндегі бүтіндік принципі.
Жеке тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және даму туралы нақты ортақ теория жоқ. Дегенмен жеке тұлғаның тума құбылыс емес, жүре қалыптасатындығы ортақ тұжырым мен сәйкес дәлелдемелер бар. (Жеке тұлға компоненттеріне қысқаша талдау жасау). Жеке тұлға биологиялық тұқым қуалаушылық қасиеттер мен әлеуметтік шартты қасиеттердің қосындысының негізінде қалыптасатындықтан қалыптасу және даму жөніндегі алшақтықтар қалыптасу және дамудың негізгі қозғаушы күштерін анықтауда байқалады.Олар: жеке тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және дамуының заңдылықтары, оған әсер ететін әлеуметтік топтардың маңызы, даму этаптары, тұлға дамуының қалыптасу және дамуындағы дағдарыстар, олардың ерекшеліктері, даму процесін түзету немесе тездету мүмкіндіктері және т.б.
Осы мәселелерге байланысты жеке тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және даму стадиялары сатылары туралы жоғарыда аталынған түрлі теоретиктер өз ұстаным бағыттарын ұсынады. Әрбір теория өзіндік сенімді дәлелдемелері бар, соның ішінде барлық теориялар мен концепциялар позицияларын пайдалана отырып, дамудың интегративтік концепциясын жасаған американ психологы Э.Эриксонның эпигенетикалық теориясын атауға болады. Бұнда жеке тұлғаның туғаннан соңғы күндеріне дейінгі дамуының генетикалық алғышарттылық 8 кезеңдерін көрсетеді. Бұл кезеңдерді адам өміріндегі міндетті түрде болатын психологиялық дағдарыстардың (қарама-қарсылықтар: қалыпты және қалыптан тыс шекаралар. негізінде түсіндіреді.
Жас ерекшелік кезеңдері мен стадиялары көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Бұл - әрі балаға оның өмірінің осы кезеңінде қойылатын талаптар жүйесі әрі айналасындағылармен қарым-қатынастарының мәнісі, әлі ол игеретін білім мен іс-әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас шағына тән ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтығына баланың дене дамуының түрлі жақтарының ерекшеліктері де енеді.
Сонымен, жас шағы адамға оның дамуының сол кезеңде қойылатын талаптар мен тіршілік жағдайларының ерекшеліктерімен, оның айналасындағылармен қарым-қатынас ерекшеліктері деңгейімен , білім мен ойлау дәрежесімен, белгілі бір физиологиялық ерекшеліктердің жиынтығымен сипатталады.
Негізгі ұғымдар: жеке тұлға, индивид, жеке, даралық, онтогенез, даму, эволюция, филогенез, тәрбие, қоршаған орта, тәрбие, биологиялық фактор.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Жеке тұлға деген кім?
2. Индивид және жеке тұлға ұғымдарының мазмұндық айырмашылығы неде?
3. Жеке тұлғаға айналу процесіне әсер етуші факторлар?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
10-тақырып. Эмоция және сезім.
1. Эмоция және сезімдер туралы түсініктер.
2. Олардың түрлері мен адам өміріндегі ролі.
3. Негізгі функциялары.
Адам қоршаған ортаны танып қана қоймайды, оған өзінің қатынасын білдіреді, адам баласы бір нәрсені ұнатуы немесе ұнатпауы мүмкін. Адам өз қажетіне қарай айналасына әр түрлі көңіл күй білдіреді.
Көңіл-күйдің қатты әсерленуі психологияда эмоция ұғымымен түсіндіріледі. “Эмоция” – тітіркену, толқыу деген мағынаны білдіреді. Эмоция – адамдар мен жануарлар дүниесінде бірдей көрніс береді.
Эмоция психологиялық кейіптің ерекше к-рнісі, ол адамның қоршаған ортаға деген қатынасы, жағымды және жағымсыз түйсіктер мен белгілі жағдайға тікелей әсерлену формасында көрніс береді. Эмоциялар класына сезім, көңіл-күй, аффектілер, стресс және құмарлықтар жатады. Және бұлар адамның барлық психикалық поцестері мен кейіпімен жалғасады. Бұлардың кез-келген белсенділігі эмоционалдық әсерленумен жүзеге асырылады. Эмоция адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттейді, оның жүзеге асырылуын жеңілдетеді. Біз адамның көңіл-күйін, оның қуаныш, ыза, қайғы, қорқыныш, таңдану, жиіркену немесе сүйсіну сияқты психикалық кейіпін сөзсіз түсіне аламыз, эмоцияның көмегімен бірлескен нақты іс-әрекет түрлерін жүзеге асыра аламыз. Бұндай фактілер негізгі эмоциялардың тіршілік иелерінің бір-бірін түсіну қабілеттерімен генотиптік тұрғыдан шарттас екендігін дәлелдейді. Психикалық жоғары дамыған жануарлар мен адамдар арасындағы бет әлпетінің көрінісі арқылы өзара бірін-бірі қабылдап, бір-бірінің эмоциолналдық кейіптерін бағалауға қабілетті екендігі белгілі. Сонымен, эмоциялардың негізгі атқаратын қызметтері:
Бейнелеу қызметі;
Ниеттендіру немесе ынталандыру қызметі;
Қолдаушы Қызметі;
Бейімделу Қызметі (Ч. Дарвин теориясы бша.;
Коммуникативтік қызметі;
Ықпал жасау қызметі.
Эмоционалды сферада адамдар арасында индивидуалды айырмашылықтар анық көрінеді. Тұлғаның барлық ерекшеліктері: оның мінезі және интеллект дамуы, қызығушылығы мен басқаларға қарым – қатынасы эмоция және сезім шеңберінде көрініс табады.
Тұлғаның эмоционалды ерекшеліктері: 1. жылдам немесе баяу қозғыш, 2. қысқа немесе ұзақ мерзімді эмоционалды тұрақты, 3. сезімнің тереңділігін, 4. күштілігін қарастыруға балады. Мұның барлығы темпераментке де байланысты болып келеді.
Адам практикалық және теориялық іс - әеректтің субъектісі, яғни сезімсіз автоматтар немесе машиналар сияқты емес, мақсаттар бойынша дүниені өзгерте алады, ол және әрекет ету арқылы тек қажеттіліктерді қанағаттандырып қоймайды, өзгерістер тудырады, ең негізгісі болып ол адамдармен қарым – қатынасқа түседі, түсе отырып олардың жауаптарын сезеді, көреді, осыған қобалжу туады. Адам сезімі – қоршаған ортаға деген қарым – қатынас, осының барлығы қобалжуға әкеледі.
Қобалжу – объект мазмұнын немесе сыртқы көрінісін түсіну болып келеді.
Эмоция – психологиялық кейіптің ерекше көрнісі, ол адамның қоршаған ортаға қатынасы жағымды – жағымсыз түйсіктер арқылы белгілі жағдайларға белгілі формада көріну. Егер индивиттік тек биологиялық ағза деп алсақ, онда оның эмоция көрсеткіші органикалық қажеттіліктердің орындалу және орындалмауына байланысты болушы еді. Эмоциясыз өмір түйсіксіз өмір. Әр адам жеке тұлға ретінде әртүрлі эмоциялардың параметрлері бар: эмоционалдық қозғыш ұзақ немесе қысқа үстем болуына байланысты.
Негізгі ұғымдар: эмоция, сезім, аффект, қобалжу, көңіл-күй, әрекет-қылықты реттеу қызметі, қозу, тежелу, бейнелеу қызметі, ниеттендіру немесе ынталандыру қызметі, қолдаушы қызметі, бейімделу қызметі, коммуникативтік қызметі, ықпал жасау қызметі.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Эмоция деген не, оның адам өміріндегі маңызы?
2. Эмоцияның қызметтері?
3. Сезімнің эмоциямен байланысы?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
11-тақырып. Мотив және мотивация
1. Мотив және мотивация
2. Мотивацияның психологиялық теориялар
3. Мотивация және іс-әрекет.
4. Мотивация және жеке тұлға.
Мотив дегеніміз – адамның түрлі дәрежедегі саналы және астарсанадағы қажеттіліктер жүйесінен туындайтын, белгілі әрекет-қылық актісін орындауға бағытталған итермелеуші күш (түрткі..
Мотивация туралы ұғым әрекет-қылықты сипаттауда емес, оның себебін түсіндіруде анықталады. Бұл “неге?”, “неліктен?”, “не үшін?” деген сұрақтарға жауап іздеуде анықталады.
Мотивация терминімен қазіргі психологияда екі психикалық құбылысты белгілеуге болады:
индивидтің белсенділігін тудыратын, олардың сиптын анықтайтын қозғаушы күштердің жиынтығы;
әрекет-қылық деңгейін белгілі деңгейде ұстап тұратын процесс.
Сондқтан, әрекет-қылықтың ішкі және сыртқы детерминацияларының аналогы ретінде диспозициялы және ситуациялы мотивациялар қарастырылады. Мотивациялардың бұл формалары өзара тығыз байланыста.
Мотивация әрекеттің мақсатты бағыттылығын түсіндіреді, біртұтас іс-әрекеттің белгілі мақсатқа бағытталған тұрақтылығы мен ұйымдастырылу деңгейімен анықталады.
Мотив мотивацияға қарағанда белгілі әрекетке итермелейтін тұлғаның өзіндік жеке тұрақты қасиеті болып табылады. Сонымен қатар, мотивті көптеген диспозияларды біріктіретін жалпы ұғым ретінде қарастыруға болады. Олар: қажеттіліктер, қызығушылық, мақсат, тілек, олардың икемділігі, көлемі және т.б. Диспозициялардың ішінде неғұрлым маңызды болып қажеттілік табылады.
Адамның әрекет-қылығыда өзара тығыз байланысты қозғаушы және реттеуші жақтар бар. Адамның кез-келген әрекетінің түбінде оны бағыттаушы, жандандырушы нақты тілек-мақсат (қажеттілік. жатыр.
Қажеттілік – қалыпты физикалық және психикалық жағдайды қамтамасыз етуге деген ұмтылыс. Қажеттіліктің негізінде тірі табиғат өлі табиғаттан ажыратылады. Қажеттілік тірі организмді белсенділікке итермелейді. Қажеттіліктерді бастапқы (тума, биологиялық. қажеттіліктер (қорекке, ұйқыға қорғаныс, ата-аналық, сексуалдық. және мәдени, жүре пайда болған (материалды, рухани. қажеттіліктер деп топтастыруға болады.
Қажеттілік – адамның саналы түрде мұқтаждану құбылысы. Ал саналы қажетсінуді – тілек дейміз. Адам қажеттіліктерінің негізі ерекшеліктері олардың күші, олардың пайда болу жиілігі және оларды қанағаттандыру тәсілдерімен анықталады. Адамның қажеттілігін анықтайтын диспозициялар (мотивтер. кезегі келесідей: органикалық – материалдық - әлеуметтік – рухани.
Адам өміріндегі кездесетін проблемалардың бірі – тілектің қанағаттанбауы немесе айналысатын іс-әрекетіне деген қызығушылықтың жоқтығы. Көп жағдайда тілектің орындалмауының басты себебі – тілектің шындыққа жанаспауы.
Мотивация теориялары ежелгі философтар еңбегінде көрніс тапқан. Ал мотивацияның қазіргі теориялары психологиялық білімдердің пайда болуымен қатар дами бастады. Белгілі маман, американ психологы Д.Аткинсонның схемасы бойынша мотивация теорияларының классификациясын түсіндіруге болады. Адам баласы рационалды, ерік тәуелсіздігі бар саналы тіршілік иесі ретінде және жануарлар биолгиялық заңдылықтарға тәуелді санасыз организм ретінде ежелгі бағыттардың негізінде ХІХ ғасырдың ортасында негізгі идеалистікбағыт, Ч.Дарвиннің эволюцианистік теорисы, материалистік бағыт қалыптасты. ХХ ғасырдың басында мотивациялардың жаңа теориялары дүниеге келді: гештальт теория, адам қажеттіліктер (биологиялық. теориясы, инстинктер теориясы, әрекет-қылықтық теория, жоғары жүйке жүйесі теориясы, жануарлардың органикалық қажетіліктері теориялары. ХХ ғасырдың ортасында когнитивті теория, гуманистік теория(А.Маслоу, Г.Олпорт, К.Роджерс және т.б.., әлеуметтік қажеттіліктер теориясы, сонымен қатар адам және жануарлардың мотивациялық сферасының әрекеттік шығу тегі теориясы қалыптасты. Бұл терияларды өздерінің еңбектерінде Д.Макклелланд, Д.Аткинсон, Г.Хекхаузен, Г.Келли, Ю.Роттер, А.Н.Леонтьев(адамның мотивациялық сферасының әрекеттік шығу тегі теориясы. жалғастырды.
Мысалы, А.Маслоу мотивтердің негізін бірінен бірі деңгейі бойынша жоғарылай түскен (пирамида. кджетсінулер тобы деп біледі, олар биологиялық қажетсіну, қорғаныс қажетсінуі, сыйластық, абырой кажеттігі мен ең жоғары қажетсінулер: өз мүмкіндіктерін ашып, оларды жүзеге асыра алу (самоактуализация.. Бірақ А.Маслоу талдауындағы дара адам әлеуметтік қатынастар жүйесінен тыс, қоғаммен байланысы жоқ. Оқшауланған түлға. Қоғам, ғалым пікірінше, дара адам дамушы мекен, қоршаған орта ғана.
Б.Ф.Ломов, басқа да орыс психологтарының пай-ымдаулары нақты, әрекетшең дара адамның қоғамдық қатынастар жүйесіне қосылып, сол жүйенің оның санасында бейнелеуіне негізделеді. Б.Ф.Ломов мотивтік қажетсіну аймағы мәнін (қүрамы, құрылымы, қозғалысы) және сол аймақтың дамуын түсіну үшін жеке адамның басқа түлғалармен ара байланыс, қатынастарын қарастыруды қажет деп санайды. Адамның мотивтік аймағының басқа факторлардан тәуелділігін зерттеуде сол тәуелділіктің тікелей ғана емес, жанама байланысты болатынын, көп өлшемді және сипатты екенін ұмытпау лазым. Дара адам өз даму барысында басқа қоғам мүшелерімен болған тікелей байланыс шеңберінен шығу мүмкіндігіне ие, осыдан оның қажетсіну аймағы қоғамдық өмірдің күшті ықпалымен өрістей бастайды (саяси пікір, саясат, этика және т.б.). Адамның қажетсіну талаптары қоғамдық қүры-лымдардың әсерімен де дамиды. Мүндай қүрылымдлардың ең қарапайым түрі – нақты түлға мүшесі болған адамдар қауымдастығы. Адам қажетсінуі көп жағдайда осы қауымның жетегінде болады. Ал нақты адам бір қауымдастық шеңберінде қалып қоймайды, өмір бойы қауымдастықтар тобы сан қилы ауысып не өзгерістерге келіп отыра-ды. Осыдан адамның мотив-қажеттіктері оның ішкі жан-дүниелік әрекеттерінің нәтижесі ғана емес, ол әртүрлі адамдар бірлестігімен байланысты дамып баратын жүйе. Сонымен, бар деңгейдегі қажетсінулерден өзгесіне көшу-адамның өзіндік даму заңдылықтарынан болмай, оның басқа адамдармен байланыс, қатынастыранан, түтастай қо-ғамға араласуынан болатын процесс екенін үмытпау керек.
Мотивацияның мазмұны адамның әрект-қылығы, атқаратын іс-әрекетінен көрінетіндіктен мотивация іс-әрекет және адамның басқа да танымдық, эмоционалдық бағыттарымен тікелей байланысты.
Адамның әрекет-қылығының себебін түсіндіруді психологияда – казуальды атрибуция деп түсіндіріледі, яғни, танымдық мотивтік процесс(мотивациялық-когнитивтік түсіндіру.. Адамның қандайда бір әрекет-қылығының себебін түсіну, оның әрекет-қылығының әрі қарайғы жалғасуының болжауға көмектеседі. Адамдар арасындағы қарым-қатынаста бұл өте маңызды, демек адам өзінің немесе басқаның әрекет-қылығының себебін түсіндіре алса, онда ол болашақтағы әрекет-қылықтық процесті түсіндіре алады. өйткені оның болжауының логикалық себебі бар. Сондықтан казуальды атрибуция адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуші қызмет атқарады.
Казуальды атрибуция мәселесі алғаш Ф.Хайдердің “Психология межличностных отношении”еңбегінде қарастырылды (1958.. Адамның әрекет-қылығындағы казуальды атрибуция анық немесе бұл процестің неғұрлым дәл, анық өтуі үшін мотивтің саналы немесе бейсаналы болатындығын білуіміз керек.
Бейсаналы мотивтерге: елігу, гипноздық сендіру, бағыттау, фрустрациялық жағдайлар жатады.
Елігу – жеткілікті түрде саналы емес қажеттіліктер, адам қандайда бір мұқтаждықты анық түсіне бермейді. Мотивтің бұл түрі уақыт өте келе сөнуі немесе анықталуы мүмкін.
Гипноздық бағыттау – мотивтің жасанды формасы, әсер етудің нәтижесінде қалыптасады.
Ал бағыттау және фрустрациялық қалып – саналы емес бола тұра, табиғи жағдайда қалады және адамның түрлі ситуациядағы әрекет-қылығын анықтайды.
Адамның өткен тәжірибесі біртіндеп, байқалмай оның болашақ әрекетіне әсер етеді. Бағыттардың қалыптасу немесе сөну жылдамдығы адамдарда, олардың даралық ерекшеліктеріне қарай әртүрлі болады.
Жалпы бағыт адамның өзінің өткен тәжірибесі арқылы немесе басқалардың әсері, ықпалының нәтижесінде болады. М-ы: адамның суретті, картинаны, портретті қабылдауы. Бағыт адамды тәрбиелеу немесе өзін-өзі тәрбиелеу кезінде өте айқын байқалады. (“жылама – сен еркексің, таза жүр – сен қыз баласың және т.б.”.. Бұл бағыттар қалыптасқан көзқарастарға, стереотиптерге айналуы мүмкін.
Адамда іс-әрекетінде жетістікке жетуге бағытталған өзара байланысты екі түрлі мотивтер бар. Олар – жетістікке жету мотиві және сәтсіздіктен қашу мотиві. Жетістікке мотивтелінген адамдар көбінесе іс-әрекетте жетістік ретінде бағытталатын неғұрлым жағымды мақсат қояды. Олар өздерінің әрекеттерін саналы түрде жоспарлап, мүмкін болатын түрлі ситуацияларды адекватты бағалауға бейім.
Адамның қандайда бір іс-әрекетті орындау нәтижесінде жетістікке жету мотивінен басқа алаңдаушылықтың маңызы үлкен (К.Спибергер, Г.О Нейл, Д. Хансеннің моделі қарастырылады.. Жетістікке жетуге бағытталған адамдардағы алаңдаушылықтың жоғары деңгейде болуы келесі ерекшеліктермен сипатталады:
эмоционалдық өткірлікпен;
мәселені шешуге берілген уақыттың тығыз болған жағдайында, стресстік ситуацияларда нашар жұмыс істейді;
сәтсіздіктен қорқу (бұл сезім жетістікке жету ұмтылысына басымдылық көрсетуі мүмкін.;
жетістік туралы хабар ерекше қозғаушы (стимуляциялайды.күш ретінде роль атқарады.
Адамның түрлі ситуациялардағы әрекет-қылығының себебін анықтайтын мотивациялық факторлары біртіндеп адамның тұлғалық ерекшеліктеріне ене бастайды.
Адамның өзінің түрлі қажеттіліктерді сезінуі және оған өзінің жеке қатынасы (мінез ерекшеліктері, құндылық, бағыттылық, қабілеттер, темперамент, жүйке жүйесінің тума қасиеттері, әлеуметтік бейімделу. нәтижесінде қандайда бір мотивтер тұрақталып, оның өрістеуі, адамның тұрақты сапа ерекшеліктеріне айналады. Бұндай мотивтерге (жеке тұлға психологиясында кеңінен қарастырылатын. келесі мотивтерді енгізуге болады:
жетістікке жету мотиві;
сәтсіздіктен қашу мотві;
алаңдаушылық;
нақты бақылау локусы;
өзін-өзі бағалау;
аффиляция;
агрессивтілік;
альтуризм және т.б.
Көп жағдайда мотивтердің бұл түрлері жеке тұлға ерекшеліктерінде тоғысып, өзара байланысты (бірін-бірі толықтырып немесе бірін-бірі жоққа шығарып отырады..Адамның басқа адамдармен қарым-қатынас деңгейін, іс-әрекет нәтижесін, эмоционалдық қанағаттануын, бір сөзбен оның тұлғалық ерекшеліктерін анықтайды.
Негізгі ұғымдар: мотив, мотивация, мотивацияның теориялары, іс-әрекет, мотивацияның іс-әрекетпен байланысы, жетістікке жету мотиві, сәтсіздіктен қашу мотиві, алаңдаушылық, нақты бақылау локусы, өзін-өзі бағалау, аффиляция, агрессивтілік, альтуризм.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Мотив және мотивация ұғымдарының мазмұндық сипатын түсіндіріңіз?
2. Мотивацияның психологиялық теорияларының негізгі өкілдерін атаңыз?
3. Мотив түрлерін талдаңыз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
12-тақырып. Темперамент. Темперамент типтері.
Әрбір адамның жеке басына тән дара өзгешеліктің бірі –темперамент. Темперамент сөзінің шығу тегіне тоқталар болсақ, красис деген грек сөзін латынша-темпераментум дейді. Мұндай атаудың мәні заттардың мөлшер шамаластығы деген түсінікті білдіреді. Сөйтіп, біз темпераментті жүйке жүйесінің табиғи типтік қасиеттеріне тәуелді, жеке адамға тән дара өзгешелік деп білеміз.
Темперамент – организмнің физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе, жоғары жүйке қызметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс. Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да, психиканың күші мен тереңдігінен де, адамның көңіл-күйінің ерекшеліктерінен де жақсы байқалып отырады.
Сонымен, темперамент – адамның психикалық әрекетінің нақты динамикасын айқындайтын психиканың дара қасиеттерінің жиынтығы.Бұл психикалық ерешеліктер адамның барша іс-әрекетінде оның мазмұны, мақсаты және сеп-түрткілеріне тәуелсіз бірқалыпты көрінеді, есейген шақта да өзгеріске түспей, өзара байланыста темперамент кейпін өрнектейді.
Темпераменттер жөніндегі ғылымның ірге тасын қалаған ежелгі грек дәрінері – Гиппократ (б.э.д. V ғ... Оның тұжырымы бойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланысты болмақ. Олар: денені жылытып тұратын-қан, салқындататын-шырын, құрғататын-бауырдағы сары өт және оған дымқылдық беретін қара өт. Организмде қанның пропорциясы артық болса, ол сангвиникалық (латынша сангиус-қан., ал шырын басым болса (грекше флегма-шырын. флегматик темперамент деп, ал организмде қара өт басым болса меланхолик (грекше мелай-нехоле-қара өт., организмде сары өт басым болса холерик (грекше холе-өт. темпераменті деп аталған.
Гиппократ организмдегі сұйықтардың бірінен екіншісінің басым болуы кейбір аурулардың шығу тарихын түсіндіруге де жарайды деді, ол мидың ролінтүсіне білді, оны бездердің бірі деп санады. Бұл – адамның жеке ерекшеліктерін жаратылыстық ғылыми зерттеудің алғашқы қадамы еді.
Рим дәрігері Гален (б.э.д. II. темпераменттің санын он үшке жеткізді. Гален организмде жылылық неғұрлым басым болса, адамның темпераменті күшті болатынын, денесі салқын болса, темпераменті баяулайтынын айтты. Бұл секілді түсініктердің прогрессивтік маңызы зор. Өйткені адамның тәнін зерттеу, тәжірибеге көңіл аудара бастау – сол кезде кең жайылған, жан тәнге байланыссыз нәрсе дейтін теріс пікірге үлкен соққы еді.
Орта ғасырдағы ғалымдар темпераментті организмдегі химиялық заттардың құрамына байланысты түсіндіруге тырысты. Кейінен темперамент организмнің түрлеші физиологиялық өзгешеліктеріне, атап айтқанда, қан жолы жүйесінің құрылысына, зат алмасуға, ішкі секреция бездеріне т.б. байланысты деген пікірлер де тарады. Неміс философы И. Кант (1724-1804. өзінің Антропология деген еңбегінде темпераменттің төрт түрі туралы толық психологиялық сипаттама берді. Бірақ ол темперамент пен мінез ұғымдарын бір-біріне балама ретінде қарастырды.
Ежелгі дәуірлерден бастап зерттеушілер адамдардың дене құрылымы және физиологиялық қызметінің ерекшеліктерімен сай келетін көп түрлі әрекет-қылықтарды топтап, ретке келтіруге ат салысты. Осыған орай темпераменттің көп түрлі типологтясы қалыптасты. Бұлардың ішінде назар саларлықтай тип – адамның дене құрылымына байланысты дараланып, тума темперамент қасиеттеріне негізделген – конституциялық типология (Э. Кречмер.. Бұл теорияның мәні: әр адам өз дене құрылымына орай өзіндік психикалық ерекшелікке ие. Осыдан, дене мүшелерінің сырттай өлшемдеріне байланысты төрт конституционалды психикалық тип белгіленген:
Лептосоматик – бойшаң, нәзік денелі, көкірек тұсы жайылыңқы, тар иықты, қол-аяғы ұзын, сидыйған.
Пикник – мығым, сезімшең, кіші немесе орта бойлы, қарны қампиған, домалақ бас, қысқа мойын.
Атлетик – бұлшық еттері күшті дамыған, денесі мығым, берік; ұзынша не орта бойлы, кең иықты, жамбас сүйектері тартылған.
Дисплатик – дене бітімі қисынсыз. Бұл адамдар әрқилы мүшелік зақым-сырқаттарға ұшырағандар.
Аталған дене құрылымы типтеріне үш темперамент типі сай: шизотомик, иксотомик, циклотомик. Шизотомик – дене құрылымы нәзік, әлсіз дамыған, тұйық, эмоциялары ауыспалы, тұрақсыз, талаптар мен көзқарастар өзгеріміне ере бермейді, осыдан қоршаған ортаға икемдесуі қиын. Иксотомик – денесі мығым, мінезі байсалды, сезімталдығы кем, ым-ишара жоқ, ойлау қабілеті шабан, көбіне майдашыл. Циклотомик – сезімшең, домаланған денелі, эмоциялары қайғы мен қуаныштың арасында бірдей, тіл табысқыш, көзқарастары шындықтан ауытқымайды.
Жоғарыда баяндалған конституциялық типология теориясының негізін қалаған – Э. Кречмер. Бұл теория Батыс Европада кең қолдауын тапты. Ал осы теорияны өзіндік ерекшеліктерімен осы ғасырдың 40-жылдарында АҚШ-та одан әрі жалғастырған У. Шелдон болды. Бұл ғалымның да темперамент типтерін айыруда ұстанған принципі – адам дене құрылымы және оның өзінің жаңалығы - эмбриологиялық белгілер.
Конституционалдық тұжырымдардың көпшілігі жантану ғылымында өткір сынға алынды. Бұл теориялардың негізгі кемшілігі: тұлғаның психикалық қасиеттерінің қалыптасуында қоршаған орта мен әлеуметтік жағдайлардың ескерілмеуі.
Ал ғылым шындығына келетін болсақ, адамдағы психикалық процестер мен оның қылығы жүйке жүйесі қызметімен байланысты екендігі ежелден-ақ белгілі болған. Темперамент тұрлерінің кейбір жалпы психикалық процестер ерекшелігіне тәуелді келуі И.П. Павлов және оның шәкірттерінің еңбектерінде эксперименталды дәлелденген.
И.П. Павлов иттің шартты рефлекстік әрекет ерекшеліктерін зерттей отырып, олар қылық-әрекеттеріндегі даралық өзгешеліктердің пайда болуына назар аударды. Мұндай айырмашылықтар ең алдымен иттердің рефлекстік қозуларды мен сол қозулардың сөну теңдігі мен дәлдігінен көрінген. Бұл жағдайлардың көрінуі жүйке процесінде қалыптасатын тұрақты қасиеттер – қозу және тежелуге байланысты екендігі жөнінде эксперименттермен дәлелденген. И.П. Павлов темперамент типінің жүйке қасиеттері ретінде қозу мен тежелу күшін, тепе-теңдігін және қозғалмалылығын атап көрсетті.
Қозу күші мен тежелу күші – бір біріне тәуелсіз жүйке жүйесінің дербес қасиеттері. Қозу күші жүйке жасушаларының әрекетшендік қабілетінің белгісі. Осы күшке орай жүйке төзімді, ұзақ не қысқа мерзімді әсерлі қозуды сақтай алады, тежелуге бейімделеді. Ал тежелу күші жүйке жүйесіндегі күшті әоерлерді басып, сөну және біріктіру шартты реакцияларын іске асыру қызметін атқарады.
Жүйке жүйесі процестерінің тепе-теңдігі қозу мен тежелу құбылыстарының өзара бірдейлік сипатын көрсетеді. Осы екі процесс күштерінің аралық қатынастарынан, бір процесс күші екіншісінен басым болуынан тұлғаның ұстамды, байсалдылығы не ұстамсыз, ауыспалылығы туындайды. Жүйке жүйесінің үшінші қасиеті – жүйке процесінің қозғалмалылығы – бір жүйке процесінің екінші түріне ауысу жылдамдығына көрінеді. Сонымен бірге, жүйке процестерінің қозғалмалылығы адам қылық-әрекетінің өмір жағдайларының өзгеруіне сай қалыпқа ене алу қабілетін де танытады. Жүйке жүйесінің мұндай қасиетінің өлшемін бір әрекеттен екіншісіне, енжарлықтан белсенділікке немесе кері өту шапшаңдығымен бағалаймыз. Жүйке қозғалмалылығына қарсы құбылыс – жүйке жүйесінің селқостығы. Бір процесс түрінен екіншісіне өту үшін қаншалықты көп уақыт пен кұш қажет болатын болса, жүйке жүйесінің селқостығы сонша үлкен болғаны.
Аталған жүйке процестерінің қасиеттері негізінде жүйке жүйесінің типі немесе жоғарғы жүйке қызметінің типі деп аталатын құрылым түзіледі.Бұл жұйе әр дара тұлғаның жүйке жүйесіне тән негізгі қасиеттер бірлігінен құралады. Ол қасиеттер: қозу мен тежелу процестерінің күші, тепе-теңдігі, қозғалмалылығы.Осы үш қасиетті негізге ала отырып, И.П. Павлов жүйке процесінің күшіне орай және күшті тип пен әлсіз типті айыра, дәстүрлі Гиппократ типологиясына жақын жүйке жүйесінің төрт негізгі типін ажыратты;
1. күшті, қозу мен тежелуі теңдей, қозғалмалы – сангвиник;
2. күшті, қозу мен тежелуі теңдей,салғырт – флегматик;
3. күшті, қозуы басым – холерик;
4. әлсіз тип – меланхолик.
Сонымен, И.П. Павлов түсінігінде, жүйке жүйесінің типі тума беріледі, тәрбие мен қоршаған орта ықпалынан өзгеріске келе бермейді. Осыдан жүйке жүйесінің қасиеттері – жүйке жүйесінің жалпы психикалық көрінісі болған темпераменттің физиологиялық негізін қалайды, яғни адам темпераменті – жоғары жүйке жүйесінің сырттай әрекет қарқынында танылатын психикалық бейнесі.
Негізгі ұғымдар: темперамент, темперамент типтері, холерик, сангвиник, меланхолик, флегматик, жүйке жүйесінің типі, жүйке жүйесінің күші, жүйке жүйесінің қоғалмалылылығы, жүйке жүйесіндегі қозу және тежелу процестері.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Темперамент деген не?
2. Әр темперамент типіне сипаттама беріңіз?
3. Конституциялық типологияның негізін қалаған?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
13-тақырып. Мінез. Мінез типологиясы
Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді. Бұл орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. Мінез деген психологиялық қасиеттің төркіні гректің характер деген сөзінен шыққан. Мәнісі – із қалдыру. Психологияда бұл – дербестік мағынасы бар адамға байланысты ұғым.
Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қасиеттері мен ерекшеліктері әркімде әрқилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді. Мінез ерекшеліктері – адамның даралық өзіндік психикалық қасиеттері. Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшаңдығы, ақыл-ойдың тереңдігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.
Адам мінезінің көріністері әрбір жеке жағдайда, оның оқиғаларға қатысуынан аңғарылады. Адамның іс-әрекет сапасы сол іске деген қатынасымен қатар ерік-жігеріне, көңіл-күйіне, ақыл-ойына да байланысты болады. Соның нәтижесінде адамның әр алуан психикалық процестері оның іс-әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл-ойын, көңіл-күйін, эмоциясын, ерік-жігер қасиеттерінің ерекшеліктерін айқын аңғартады.
Қоғам әсерлері мен ықпалдарн бейнелейтін мінез мазмұны жеке адамның өмірлік бағыт бағдарын құрайды, яғни оның материалдық және рухани қажеттіліктеріне, қызығуларына, наным-сенімдеріне, мақсатарына негіз болады. Мінезге қарай адамның дүниеталғамы, өмір мәнеі, әрекет-қылықтарының себептері анықталады.
Адам мінезі сан алуан. Бұл іс-әрекетте айқын байқалады: біріншінің қимыл әрекеттері – шапшаң, екіншісінің қимыл әрекеті – баяу, бірақ тыңғылықты, үшінші – іс-әрект барысында белгілі нақты шешімге келеді және т.б. Адам мінезінде көрінетін мұндай ерекшеліктерді - мінез бітістері дейміз. Қандай жа бір бітіс - әрекет-қылықтың тұрақты, қайталанып отыратын нақты белгісі.
Мінез бітістері мен оның сипатын белгілі қылықтың нақты оқиғаға байланысты болуынан білуге болады, яғни белгілі бітістің көріну мүмкіндігі неғұрлым жоғары болса, ол адам мінезінің тұрақты белгісі ретінде танылады. Бірақ, ықтималды болғандықтан бітіс ұдайы көріне бермейді, адам әдетіндей бірқалыпты, механикалқ қайталана бермейді. Әдет пен мінез бітістерінің арасында өзара байланыс болғанымен олардың табиғаты екі бөлек. Мінез бітістері әдетке қарағанда адам қылығына ықпал ете отырып, сол әрекет-қылық барысында қалыптасады. Сондықтан мінез бітістерінің қалыптасуын әрекет-қылық мотивтерінен бөліп қарауға болмайды.
Мінездің жалпыланған қасиеттері өздерінің диалектикалық қарама-қарсылықтарында көрінеді: күшті-әлсіз, қатал-жұмсақ, тыңғылықты- бейтарап және т.б. Мінез қаталдыңы өжеттік , тайсалмастықпен байланысты, ал жұмсақтықтан адам икемшіл, орнымен шегінеді, келісім жолдарын табуға ұмтылады. Мінездің тыңғылықтылығы мен қайшылығы мінез бітістерінің ішіндегі жетекші және екінші деңгейлі қасиеттердің дәрежесімен анықталады. Қасеттердің бәрі өзара үйлесімді келсе тыңғылықты мінез, ал бір қасиет екіншісімен үндеспесе – қайшылықты мінез орнығады. Адамның қызығушылықтары мен ұмтылыстарының, жан-жақты дамығандығы мен көп түрлілігі мінездің кеңдігін танытады.
Көп жағдайда мінез және темперамент салыстырылып түсіндіріледі. Темперамент пен мінездің өзара байланысы :
1. Темперамент пен мінездің өзара тығыз байланысы (Кречмер.;
2. Мінез темпераментке қарсы шығуы мүмкін деген (антогоностикалық қатынас – Викторов, Левтитов.;
3. Темпераментті мінездің элементіретінде;
4. Темпераментті мінездің тума негізі ретінде мінездің қалыптасуының негізі деп мойындау.
Адам мінезі – адамның өмір бойы қалыптасқан дара ерекшеліктерінің жүйке жүйесінің қызыметінің тума қасиеттерімен байланысы. Оған дәлел ретінде шыншыл немесе мейірімді, өтірікші, зұлым болу темпераменттің кез келген типінде кездеседі. Бірақ мінездің кейбір ерекшеліктері темпераменттің нақты типтерінде неғұрлым жеңіл қабылданады. Қарым-қатынас жасаушылық әрине сангвиник және холерикке тиімді.
Біргелкі темпераментке ие адамдарда әрқилы мінез белгілері болуы мүмкін. Темперамент ерөкшеліктері қайсыбір мінезді дамытып, баскаларына шектеу қояды. Мысалы, холерикке карағанда меланхоликтің өзіне жігерлілік пен жүректілікті дарытуы қиынға соғады. Ал холерик флегматик сияқты ұстамды бола алмайды, флегматик сангвиник ұқсап көпшілікпен тез тіл табысып кете алмайды, т.с.с.
Мінезі түрақталған адамда темперамент дербес әрекет көрінісі болудан қалып, мінез бітістеріне сай әрекет-қылықтардың іске қосылу динамикасын айыруға көмектеседі. Мінез және темперамент бітістері адамның біртұтас келбет-кейпінде өзара байланысқа түсіп, тұлға дара-лығының интегралды сипаттамасын береді,
Мінез бен ерік арақатынасы өте тығыз. Осыдан көп жағдайда “мінезді адам” және “еркі күшті адам” сөз тіркестерін бір мәнде түсенеміз. Ерік, көбіне, мінез күші-мен, қатаіщығымен, табандылығымен ж.т.б. байланысты. Адам мінезінің күштілігін айта отырып, ондағы еріктік сапа-лар мен мақсат беріктігін ескереміз. Бул тұрғыдан адам мінезі ерік сапаларын қажет ететін қиын жағдайларда, үлкен кедергілерді жеңуде көрінеді. Алайда, мінез тек күш сипатымен айқындалмайды, онда әрқилы өмір жағдайына орай ерік әрекетінің қызметін бағыттаушы мазмұн бар. Бір жағынан, еріктік әрекеттерде мінез қалыптасады әрі көрінеді, адам үшін маңызды ситуацияларда ерік мінезге ауысып, тұрақты қасиет түрінде бекиді; кейін осы қасиет адам қылығы мен еріктік әрекеттеріне ықпал етеді. Ерікті әрекет әруақыт мақсатына орай нық, турақты және табан-дылығымен ерекшеленеді. Екінші тараптан, еркі бос адамды көп жағдайда “мінезсіз” деп сипаттайды. Психологиялық турғыдан бұлай болмауы тиіс, еркі бос адамның да қандай да мінез бітістері баршылық: қорқақтық, жүрексіздік, сенімсіздік ж.т.б. Мінезі айқын болмағандықтан адамның іс-әрекет, қылығын алдын ала болжастыру мүмкін емес. Мұндай адамда оның қылық-әрекетіне жетекшілік еткен-дей дербес бағыт-бағдар жоқ. Оның әрекеттерінің бәрі өз билігінде болмай, тысқы ықпалдарға тәуелді.
Мінез ерекшеліктері адамның сезімдік процестерімен байланысты, әрі бұл байланыс өзара ықпалды. Бір тараптан, инабаттық, эстетикалық, интеллекттік сезімдердің даму деңгейі адамның іс-әрекеті мен қатынасына және бұлар негізінде қалыптасқан мінезге тәуелді. Екін-шіден, осы сезімдердің өздері тулғаға тән турақты ерек-шеліктерге өтіп, адам мінезін қурайды. Борыш сезіну, әзілді көтеру, т.с.с. күрделі сезімдердің болуы жоғары да-мыған адамның сипатын танытады.
Адамның мінез бітістерінде ақыл-ой (интеллект. үлкен маңызға ие, ой тереңдігі мен жүйріктілігі, қалыптан тыс мәселелерді қоя біліп және оны дербес шешу, ой жумысындағы ынта мен сенім – бәрі адам мінезінің ақылдық қорының белгісі. Ал осы ақыл қабілетін пайдалануда бағыт таңдау – тікелей мінезге байланысты. Тұрмыста ақылға кенде емес, бірақ (мінез жарамсыздығынан. жарытып, ештеңе өндірмейтін адамдар аз емес.
Мінез құрастырушы көптеген қасиеттер біртұтас, оларды даралап, шектеуге келе бермейді (өшпенділік, күдікшілдік, сайқалдык, т.б... Ал кейбір қасиеттер, мысалы, еріктік (жүректілік, дербестік т.б.., сезімдік (жайдарылық, көңілділік т.б.., ақыл-саналық (ой терендігі, сындарлық т.б.. адам мінездерінің ерекше құрамды бөліктері ретінде талдауға келеді. Барша мінез бітістері өзара заңдылықты байланысқан: батыр адам – сақ та табанды; ашық адам – жайдарлы, сенімді, достыққа тұрақты т.б.
Мінез түрі өзінің құрамындағы бітістердің жалпы сипатына тәуелді келеді, ал бітістер негізгі немесе жетекші және қосалқы болып бөлінеді. Негізгілері адамның бағыт-бағдарын айқындауға ықпалын тигізіп, яғни адамның тұрақты мінезінің сипатын береді де, қосалқылары мінез қырларын толықтыра түседі. Мысалы, батылсыз-дық, қорқақтық және альтруистік бітістердің алғашқы екеуі жетекші мәнге ие болса, онда адам секемшіл мінезді келіп, біреуге жақсылық, яғни альтруистік қадамында жалтақшыл, күдікті болуынан көздеген ісіне бара алмайды. Керісінше, альтуристік қасиет басым келсе, алғы екі жағымсыз бітістерді қаймықпай басып, қайырымдылық ісінде батыл мінезді қадам жасайды.
Адам мінезінің белгілі түрде калыптасуы оның қоршаған дүниеге катынасына байланысты. Бұл қатынастардың мәні адам араласып, байланысқа келген өмірлік
объекттердің маңызымен анықталады:
Басқа адамдармен қатынасына қарай (шыншыл - өгірікші, әдепті – дөрекі т.б.).
Орындалатын іс қызметіне орай (еңбеккер – еріншек т.б.)
Өз басына болған қатынасына байланысты (сыншыл-өзімшіл т.б.).
Заттарға қатынасынан (сақи – ашкөз, үқыпты – салақ т.б.).
Негізгі ұғымдар: мінез, мінез типтері, мінез бітісі, мінездің қасиеттері, мінез ерекшеліктері, интеллект.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Мінез қандай психикалық процеспен тығыз байлаысты?
2. Басқа адамдармен қатынасына қарай мінез қалай бөлінеді?
3. Орындалатын іс қызметіне орай мінез қалай бөлінеді?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
14-тақырып. Қабілеттер.
Әрқандай іс-әрекетке байланысты адам қандай да қызметті орындауы қажет және сол істің тиімді нәтижесін қамтамасыз етуге жәрдем беретін сапаларға ие болуы тиіс. Мүндай дара психологиялық ерекшеліктер міндетті түрде, бір жағынан, өзіндік психикалық табиғатына ие болудан, екіншіден - әркімде өз алдына, қайталанбас көрінісінен жеке адам кабілеті деп аталады. Адам болғанның барлығы тік жүру, сөйлеу мүмкіндіктеріне ие, бірақ бұлардың бірі де шын қабілет тобына кірмейді, себебі, біріншісі – психологиялық құбылыс емес, екіншісі –баршада бірдей көрінетін әрекет. Қабілеттердің табысты іс-әрекетпен байланыстылығын баса айтумен, тиімді нәтижеге негіз боларлық дара-өзгермелі адам қасиеттерінің шеңберін тарылта қарастыру керек. Қабілетсіздерге қарағанда, қабілетті адам іс-әрекетті тезірек меңгереді, қажетті, мол нәтижеге оңай жетеді. Қабілет өз ішіне әр-түрлі психофизикалық қызметтер мен психикалық процестерді ғана емес, сонымен бірге жеке түлғаның барша даму деңгейін қамтыған әрі оларға тәуелді күрделі бірігім. Адамның сыртқы білім, ептілік, дағды әрекеттеріндө көрінгенімен, қабілет табиғаты іс-әрекеттен бөлек. Мысалы, тұлға техникалық және білім жағынан күшті бола тұрып, қызметке келгенде болымсыз, ал кейбіреулер арнайы оқып, үйренбей-ақ күрделі қызметтерді атқарып, тиімді нәтиже беруге шебер.
Нақты көрінетін білім, ептілік және дағдылар қатарында қабілет адамның жүзеге асуы мүмкін қасиеттерінің бірі ретінде бағаланғаны жөн, яғни қабілет жерге тастаған дәнмен бірдей: қолайлы жағдай болса өнеді, кері жағдайда көрінбей-ақ жойылады. Осыдан, қабілет – білім, ептілік және дағдыларды игерудің мүмкіндік көзі, ал оның іске асу, аспауы көп жәйттерге тәуелді. Мысалы, балада керемет математикалык қабілет болуы ықтимал, бірақ ол сол баланың ғұлама-математик боларының кепілі емес. Арнайы шарттар (бағдарлы оқу, шығармашыл пе-дагоғ, отбасы мүмкіндіктері ж.т.б.. орындалмаса, қабілет дамымай жатып, өшеді. Қоғам қолдамауынан қаншама даналардың болмай жатып, құрдымға кеткенін кім санапты? Ал мектепте “үштік” бағаға ептеп ілесіп жүрген Альберт Эйнштейн әлемге әйгілі ғалым-физик болыпты.
Білім, ептілік және дағдылардың игерілуімен олардың қабілетпен тікелей байланысы көріне бастайды, яғни іс-әрекетті игеру барысында қатыса отырып, қабілет одан әрі дамиді, іс-әрекетке жаңа мазмүн мен сипат береді, Математиканы оқымаған адамның математикалық қабілеті ешқашан да жарыққа шықпайды: оны тек сандарды танып, олармен есеп қүрап, мәселе шешу ж.т.б. барысында ғана қалыптастыру мүмкін.
Сонымен, қабілет білім, ептілік және дағдылардың өздерінде көрінбей, танып үйренуге орай нақты әрекетті игеру динамикасында (тез-шабан, оңай-қиын. байқалады. Іс-әрекеттің нәтижесі, орындалу деңгейі мен тәсілдерінің тиімділігі қабілетке тәуелді.
Қорытындылай келе, “қабілет” түсінігінің бүгінгі ғылым қабылдап отырған үш негізгі көрсеткішін (Б.М.Теплов. атайық:
Кабілет – бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық ерекшелік. Баршаға бірдей тән касиеттер қабілет бола алмайды.
Кабілет – барша түлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға ғана дарыған қандай да бір не бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын өзара ептілік.
Қабілет – нақты адамда топталған білім, ептілік және дағдылардан оқшау, қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.
Қабілет пен іс-әрекет арасындағы қатынасты сөз ете отырып, егер адам іс-әрекетке байланысты талаптар-ды орындай алмаса, оның қабілөтінің жөтімсіздігін атап өткен жөн. Мүндай түлға қажетті білім қорын жинақтап, ептіліктер мен дағдыларды қалыптастыруы үшін талай күш салып, үзақ уақыт жаттығуы тиіс, ал тәрбиеші-пөда-гогтар оны оқытып, үйрету үшін үлкен шеберлік пайдала-нуы лазым. Әйгілі режисер В.Немирович-Данченко “Кім бол-са, сол режисер бола алады ма?” деген сұраққа “Әлбет-те, әркімде болады, бірақ біреуге ол үшін 3 жыл оқып, тәрбиеленуі қажет, ал екіншіге – 30 жыл, үшіншіге – 300 жыл да аз” – деп жауап беріпті. Сонымен бірге, адам қабілеті уақыт өтумен пайда болып, немесе қандай да қызметке орай қалыптасуы мумкін,
Көрінген іс-әрекет жеке адам қабілетін дамыта алмайды. Адам тіршілігінің жалпы құрылымына назар аудара отырып, қабілет дамуына ықпалсыз, керісінше. Көрінген қабілет нышандарын тежеп, олардың жойылуына себепші іс-әрекегтер барын байқау қиын емес. Мысалы, егер ән-күй не шығармашылық қабілеті бар адам ауыр, қарапайым дене жүмыстарымен шұғылдануына тура келсе, әрине, кейінгі іс ондағы табиғи қаланған кдбілеттердің дамуына оң әсер етуі екіталай.
Жеке тұлғаға байланысты дамытушы іс-әрекет жайында әңгіме қозғалғанда, алдымен маңызды болуынан төңірегіне адамның барша мүмкіндіктерін жинақтай алатын іс-әрекет ескерілуі қажет. Сондықтан, нақгы әрекеттің дамытушылық қасиетін тану үшін, оны жеке адаммен байланыстыра сипагтау керек, Бұл жағынан бүкіл адам өмірімен қабысқан кәсіби қызметтің өзі де иесі үшін аса мәнді де маңызды болмауы мүмкін. Өндірістік тапсырыстар мен қызметтік міндеттер адамның шығармашылық мүмкіндіктері мен тұрмыстық бай тәжірибесін толық және жан-жақты ашып бере алмайды.
Іс-әрекет адам қабілетін ұдайы дамыта бермейді, оның себебі - қабілет пен іс-әрекет арасында белгілі сәйкестіктің болмауы. Бұл сәйкессіздіктің мәні: әрқандай қабілет өзінде қалаған іс-әрекет мүмкіндіктерін қамтуынан қай бір жағынан нақты орындалып жатқан іске қарағанда ауқымда да кең мағыналы. Екінші жағынан, нақты іс-әрекет өзіне қатысты қабілеттен кеңірек болып, басқа да қабілеттерді қажетсінуі мүмкін. Калыпты адам өзінің дене және ақыл қабілеттерінің он пайызын ғана пайдаланады. Қолданған және онда пайдаланбай қалған мүмкіндіктер айырмашылығы – адамның кім болып танылғаны мен әлі де кім болатынының көрсеткіші (Коупленд П.)
Осыған орай қабілеттер нақты (актуальный) және мүмкін (потенциальные) болып екіге бөлінеді.
Мүмкін болар қабілеттер нақты іс-әрекетгің қандай да түрінде көріне бермейді, алайда белгілі әлеуметтік жағдайлардың өзгеруімен қызмет желісіне қосылуы мүмкін. Нақты қабілеттер қатарына жалпы қызмет бабында іске асатыны ғана емес, сонымен бірге дәл бір уақытта және нақты шақтағы әрекетке қажет болғандары да кіреді. Мүмкін болған және нақты қабілеттерді тұлға кабілетінің дамуына ықпал етуші әлеуметтік жағдайлардың жанама көрсеткіші ретінде тануға болады. Себебі қоғамның әр тарихи даму кезеңінде қалыптасқан әлеуметгік жағдайлардан мүмкін болар қабілеттөр өрістей түседі не кедергілерден сөніп кетеді, нақты іс жүзінде кәрі-ніп не пайдалану сәті болмай қалады.
Өмір бақылаулары мен арнайы зерттеулер қабілеттің табиғи берілетінін қалтқысыз дәлелдеп отыр. Қабілеттердің тума берілмейтінін мойындаумен бірге психология белгілі іс-әрекетті табысты орындаудың шарты болатын ми құрылымының тума ерекшеліктеріне шек келтірмейді. Қабілеттер дамуының табиғи негізі болған мидің қүрылымы, сезім мүшелері мен қозғалыстардың анатомиялық-физиологиялық, нәсілдік ерекшеліктері ңышан деп аталады. Шын мәнінде, адамдар арасындағы табиғи айырмашылықтар оларда қалыптасқан дайын қабілеттерде емес, дәл осы нышандар көрінісінде. Нышандар қабілет дамуының бастауы болғандықтан, адамның барынша же-тіліп, кемелдену жолу осы екі қүбылыстың өзара үштасып, байланысқа келуінен болады. Нышанның арқасында дамығанымен, қабілет сол нышанның өзіндік қызметінен туындамайды, ол нышаннан бастауын ғана алған даму процөсінің нәтиже жемісі.
Мысалы, ақыл-ес қабілеттері ең алдымен ми қызметінен – қарқынды не бәсең қозулардан, жүйке процестерінің қозғалмалылығынан, уақытша байланыстар түзілімінің шапшаң не баяулығынан және т.б. Яғни И.П.Павлов генотип (жүйке жүйөсінің тума ерекшеліктері. деп атаған қүбылыстан көрінеді, Мидың қанмен қамтамасыз етілуі де ақыл-сана кабілетіне ықпал жасайды, Толық қан айналымы – ми қызметінің ақыл-ой, зейін шоғырландыру, жақсы есте қалдыру, жүйке байланыстарының (ассоциация. тез жүруінің, сана жүмысымен шаршамай, мүлтіксіз жоғары тиімділікпен орындалуының кепілі.
Мидың тума қасиеттері адамның типологиялық ерекшеліктерінде екі түрде көрінеді (И.П.Павлов.: 1. Жоғары жүйке жүйесіне тәуелді; 2. Бірінші және екінші сигналдық жүйелердің арақатынасына байланысты.
Адам қабілеттерінің дамуында жоғары жүйке жүйесі қызметінің типі (күші, тепе-тендігі, қозғалмалылығы ж.т.б.. үлкен маңызға ие. Осыдан, жүйке процестерінің күші, тепе-теңдігі және қозғалмалылығымен (белсенді тип. байланыса отырып, адамның үйымдастырушылық қабілеттерінің қалыптасуына қажет көптеген еріктік және тілдестік қасиеттердің түзіліп, орнығуына жәрдемін тигізеді.
Өздеріне тән бейнелеу мумкіндіктеріне орай бірінші не екінші сигнал жүйелерінің аз немесе көп әрекетке қатысуынан қабілеттердің 3 типі (И.П.Павлов. ажыратылады: көркемөнерлік (көбіне бірінші сигналдық жүйеге негізделген.; ой-саналық (көбіне екінші сигналдық жүйеге негізделген.; аралас (екі жүйе де бірдей қатысқан.. Осыдан, “суреткерлер” – объектні тұтас бейнелеуге бейім, “ойшылдар” – талдаумен, элементтерге ажырата тануға шебер, ал “аралас” қабілеттер қалыпты дамыған адамдардың бәріне тән қүбылыс.
Нышандардың әртүрлі кабілеттерге байланысты маңызы бірдей емес. Көбіне нышандық қасиеттер музыкалық және суреткерлік өнерде қажет. Тума берілген нәзік есіту қасиеті – музыкант болудың, ал түр-түс айыра білу –болашақ суреткер болудың алғы шарты.
Нышандар дамуы әлеуметтік процестерге тікелей тәуелді. Егер қоғамда белгілі бір кәсіпке қажеттік туып, қандай да адамның сол кәсіпке сай нышандық белгісі болса (музыкантқа кджет нәзік есту қасиөті., онда оның нақты еңбекке араласуға болған қабілеті тез әрі жоғары деңгейде қалыптасып, дамиды.
Нышан іс-әрекеттің нақты формасына байланыс-сыз көп мағыналы келеді; сондықтан, белгілі бір нышан негізінде іс-әрекет талабына орай әртүрлі қабілеттер қалануы мүмкін. Осыдан, жақсы есту әрі әуен ырғағын сезінуден адам күй орындаушы, дирежер, биші, әнші, му-зыка сыншысы, педагог, композитор және т.б. болары ықтимал. Сонымен бірге, болашақ қабілеттер мен іс-әрекеттердің сан алуан болуынан нышан жеке адамның дара таңдамалық қасиетіне негіз береді.
Адам қабілетіндегі айырмашылық іс-әрекеттің нәтижесінен, яғни оның сәтті не сәтсіздігінен байқалады. Қызығушылық адамда объектті жан-жақты танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал бейімділік – нақты іс-әрекетті орындауға талпыну. Қызығушылық пен бейімділік сапаларының үнемі өзара үйлесім тауып, бір бағытта тоғысып отыруы мүмкін емес. Оған түрлі жағдайлар себепші, мысалы, адам көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ ол осы саладағы өнер түрлерімен шұғылдануға бейімсіз болуы мүмкін. Дегенмен, белгілі бір іс-әрекет түріне қабілеті бар адамдардың қызығушылығы мен бейімділігі бір-бірімен үйлесім таба алады,
Іс-әрекетпен айналысқанда адамның табысқа жетуі үшін қабілет, қызығушылық, бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында келесі сапалық көріністер болуы қажет: ең алдымен – еңбексүйгіштік, табандылық, батылдық. Бірақ, осындай ерекше қабілеті бар адамның өзі де айтар-лықтай өнімге қол жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке басына сын көзімен қарап, мінезінің ұнамды, ұнамсыз сапаларын айқын ажырата аларлық дең-гейде болуы керек.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне дарындылық, шеберлік, талант, данышпандық, шабыт кіреді.
Әртүрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім, ептілік-дағдылар бірлігін жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер ерекшелігін дарындылық деп атайды, Дарындылық әрбір адамның ақыл-сана, оқу, шығармашылық, көркемөнер, адамаралық қатынастар түзу және психомоторлық қызметтерінде көрініс береді. Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік, жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу; мұндай тұлғалар, сонымен бірге, мақсатқа жетуде ақылға сай та-бандылыққа ие, еңбекте шаршап шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллекттік деңгейі анағұрлым жоғары.
Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар қайтпас қажырлылық таныта алады. Бүл қасиеттің адамдағы көрінісі – 2-3 жасар баланың бір іспен үзбей шұғылдана алу уақыты. Басқа қатарларымен салыстырғанда дарын-ды бала өзін қызықтырған іспен бірнеше сағат шұғылданып, қажет болса, оған бірнеше күндер бойы қайта оралып, көздегеніне жетпейінше, әрекетін тоқтатпайды.
Дарындылық дәрежесінің артуы қажетті білімдер мөн ептілік, дағдыларды игеріп әрі жетілдіріп баруға тікелөй тәуелді.
Дарындылықтың өзіндік ерөкшелігі ең алдымен қызығушылық бағдарға байланысты. Осыдан, біреу математикаға қүмар, екінші – тарихқа, және біреулөр – қоғамдық жұмыстарға бас (лидер. болуда өз дарындылығын іске қосып, оны нақты іс-әрекетте кейін дамыта түседі. Мысалы, мүғалім дарындылығының көрсөткіштері келесідей:
оқу материалын шәкірттерге түсінікті күйге келтіру;
оқушы көңіл-күйін қалтқысыз тану;
жүмыста шығармашыл болу;
балаларды өз еркіне көндіре алу;
балалар ұжымын біріктіруге қабілеттілік;
сөз мәнерлігі мен мазмұндылығы;
сөйлеу көркемділігі мен нанымдылығы;
педагогикалық әдептілік;
оқу материалын түрмыспен байланыстыра алу;
байқағыштық;
педагогикалық талапшаңдық (Ф.Н.Гоноболин..
Кабілеттер өз деңгейлері мен ауқымы жағынан ажы-ралады. Нақты іс-әрекет аймағында өте жоғары деңгейге көтерілген қабілет – шеберлік деп аталады. Шеберлік, яғни бір іс-әрекет аймағында жоғары жетілгендік үлкен де қажырлы еңбек негізінде пайда болады. Шеберлік көбіне өндірістік қайта жасау қызметтерімен байланысты келеді. Алайда, бүл шеберліктің дайын ептіліктер мен дағдылар бірлігінен туындайтынын білідірмейді.
Әрқандай кәсіптегі (мүғалім, дәрігер, үшқыш, спорт-шы ж.т.б.) шеберлік кез келген жаңа мәселелерді шешу-ге қажет болған психологиялық дайындықты қажет етөді. Шебер маман үшн шығармашылық міндетті түсіну мен оны орындау жолдарын табу – екеуі өзара байланыста қабылданады, іске асады, яғни не істеу және қалай істеу арасында жік болмайды.
Шеберлік деңгейі - өзгермелі, дамудағы құрылым. Іс-әрекет барысында адамның қабілет түзілімі, түлғалық мәні қалыптасып, бір деңгейден екіншісіне көтерілумен ұдайы ауысып барады. Өте дарынды адамдар да қарапайым еліктеуден бастап, кейін бірте-бірте тәжірибе жинақтаудан жасампаздық дәрежесіне көтеріледі.
Адам қабілетінің ерекше даралық сипатын көрсететін психологиялык, құбылыс – талант. Талант сөзінің төркін мәні: ежелгі грек қауымында бай-манап өзі жоқта жұмыстан қашқақтамасын деп еріншек құлына беретін күміс ақша бірлігі – талант аталады екен, ақылдан жүта құл оны алудан, пайдалы айналымға жіберудің орнына, топыраққа көміп, жасыратын болған. Осыдан халықта таланты құм болды, таланты көмілді деген үғымдар сақталып қалған, Қазіргі күнде талант арнайы қабілеттердің (музыкалық, суреткерлік, әдеби шығармашылық және т.б.) жоғары деңгейлі дамуын білдіреді. Кдбілеттер сияқты та-лант та іс-әрекетте көрініп, өрістейді. Талантты адамның қызметі өзінің жаңашылдығымен, қайталанбас мәнерімен ажыралады.
Таланттың оянуы тікелей қоғамдық болмысқа тәуелді. Кандай бағыттағы дарындылықтың жол алуы дәуір қажеттігі мен әлеумет алдында турған нақты міндеттерге байланысты. Мемлекеттің дамуы инженерлік және конструкторлық таланттардың жетілуінен, мемлекеттің көркейген кезеңіндө ән-күй, әдебиет таланттары шығады,- ал соғыс уақытында – талантты әскери қолбасшы дүниеге келеді. Осыдан, қазақ арасынан шыққан Қ.Сатпаев, М.Әуезов, Б.Момышұлы, Қажымұқан, - әрбірі өз дәуірінің саңлақтары.
Талант – көптеген қабілеттердің байланысы, біртұтастығы. Өте жоғары дамыған, бірақ оқшауланған бір қабілет талант дәрежесіне көтеріле алмайды, Мысалы, кейбіреулер 10 қатарлы не оданда көп санды лезде көбейтеді не бөледі, бірақ математик емес, бола алмайды да.
Кабілеттердің даму барысындағы ең жоғары, шыңдалу деңгейі – данышпандық деп аталады. Шығармашылық қызметі қоғам өмірінің бір дәуірінде, адамзат мәдениетінің тарихында белгілі із калдырған адам ғана данышпан бола алады. Өркениеттің 5000 жылдық тарихында мүндай шыңға 400-ақ кемеңгер көтеріліпті (Котс). XX ғасыр саңлақгары атанған, арамызда жүрген замандастарымыз ақын Олжас Сүлейменов, сынаушы ұшқыш, ғарышкер Тоқтар Әубакиров қазақ данышпандарының бірінші ондығынан.
Адамның шығармашылық іс-әрекетінің аса табысты болуына себепші рухани көтеріңкілік пен ерекше күш-қуат туындайтын кезендер болады. Бүл жағдайдағы адамды жаңа идеяларға жетектеп, оларды іске асыруға ынталандыратын психологиялық қалып – шабыт деп аталады. Шабыт шығармашыл түлғаның жоғары белсенділігінен, оның іс-әрекетінің жемістілігінен, жасампаздық ептілігі-нен, жаңалык, ойлап табу қызметіне толық берілуінен кө-рінеді. Өмірнамашыларының айтуынша, И.С.Тургенев шығармаларын жазуды өзін-өзі зорлап, көндіруден емес, ішкі ниет қалауымен қалай бастағанын білмей қалады екен.
Шабыт пен еңбек – екеуі егіз, бір-бірінсіз жүзеге асырылмайды. Осыдан, шабыт – қажырлы еңбек пен орасан бай білім қоры негізінде туындайтын мүмкіндік. Шабыт – еріншектерден қашатын, шақырғанға баратын қонақ (П.И.Чайковский). Сана айқындығы. Ой мен бейнелер кернеуі; ес, зейін өткірлігі, мақсатқа бағыттайтын арнасына симаған ерік күші – шабыттанудың алғы шарттары.
Негізгі ұғымдар: қабілет, нышан, шабыт, еңбек, талант, дарындылық, шебер, маман, нақты қабілеттен, мүмкін қабілеттер.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Нышан деген не? Оның қабілетпен байланысы?
2. Дарындылық, оның көрсеткіштері?
3. Талант деген не?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
15-тақырып. Қарым-қатынас.
Адамдар арасындағы қатынастардың қалыптасуы, әдетте, олардың бірін-бірі қабылдай алуы, түсінуі және бағалауына байланысты, яғни тілдесу нәтижесінде бір адамның екіншісінің образы (кейпі. жөнінде топшылаған ой-пікірі. Екінші адамның түлғалық образын оның сырт пішіні мен психологиясын және әрекет-қылығын байла-ныстыра, салыстырып тануға болады. Ал психологиялық бейне (кейіп. әр адамның қажетсінуінен, қылық мотивте-рінен, мінез бітістерінен, әрқандай өмірлік жағдайлар-дағы көңіл-күй толғаныстары мен әрекеттерінен көрінеді. Бұлардың бәрі “Ат кісінесіп, адам сөйлесіп” дегендей әңһмелесу барысында назарға алынып, санада жіктеліп, бекиді де адамның жеке, нақты бағасын беруге негіз бо-лады.
Бөгде адамның бейнесін калыптастыру арқылы біз оған болған қатынасымыздың сипатын айқындаймыз, он-ың даралық ерекшеліктерін тануға мүмкіндік аламыз. Адам-ды жөнімен танып, дүрыс бағасын беріп, оның әрекет-қы-лығының мақсаттары мен мотивтерін айқындап, ол тара-пынан болып қалар жауапты әрекеттерді күні бүрын бол-жастыра, біз бүлардың бәрін өз кджеттіктеріміз және мүд-делерімізбен салыстырамыз, әңгімелесудің қолайлы жол-дарын болжастырамыз, осы арқылы екі тарапқа да ортак, ниөттерді табумен түлғалар арасындағы қызметтік қаты-настарға кірісеміз. Сонымен, қызықтырған адамның мінез бітістерін біліп алып, енді оған бағытталған өз әрекет-қылығымыздың формасын таңдастырамыз. Қайткенде де, біз таңдаған әрекет-қылық түрі ол адамның даралық қа-сиеттеріне сәйкес болғаны жөн. Осының нәтижесінде екі адам ортасында толық өзара түсінім, жайлы да берік ара-лық қатынастар орнығады.
Адамның эмоционалдык, жағдайын бағалай оты-рып, біз оның нақты көңіл-күйіне сәйкес қарым-қатынасты дамығып, тереңдете түсуге мүмкіндік аламыз және өзіміздің, оның және төңірегіндегілердің мүдделеріне орай ол адамға тиімді психологиялық ықпал етудің жолдарын іздестіріп, пайдаланамыз. Егер біз кдтысқан адамдары-мыздың әртүрлі түрмысғық жағдайлардағы әрекет-қылығын күні бүрын болжастыра алсақ, оның мінез-қүлы-ғын қажетті бағытта басқаруға және онымен үнамды адам
аралық қатынастар алып баруға қосымша мүмкіндіктерге ие боламыз.
Бөгде адамның түлғалық дәрежесі жөнінде біз оның дене қүрылымы, психологиялық және қылық-әрекеттік белгілері бойынша топшылаймыз. Бүл белгілер адамның сырт көрінісінен, киімінен, әрекет-кылығынан, сөзінен, бет әлпеті мен ым-ишарасынан байқалады. Адамның сырт көрінісі мен психологиялық бейнесі арасында тікелей де толық бай-ланыс болмағанымен, бүлардың екеуі қандай да өзара ықпалды қатынаста. Өрқандай адам жөніндегі біздің бірінші пайымдауымыз осы сырт келбет пен сөз, қылық көрі-нісінен туындайды. Ғылым ежелден-ақ адам мінезі мен дене қүрылысының өзара байланысты екенін дәлелдеген (Э.Кречмер, У.Шелдон т.б... Дене құрылымы ерекше бітіске ие болған адамдар, мінезі жағынан да өзара ұқсамас. Осы түрғыдан барша адамдар үш типке жатады: астеник, пикник, атлетик . Пикник типтес адамдар – көңілді, үйіршең, әңгімешіл, әрқандай қиыншылыққа жасымайды; астеник адамдар – көбіне тұйық, оңашаланғанды ұнатады, ұдайы ойға шомып жүреді; ал атлетиктер – үстамсыз, дүлей келеді.
Адамның ішкі жан дүниесі оның сөзі мен тілінен айқын көрінеді. Қандай сөздөр мен тіркестерді қолда-нуына қарап, сөз ырғағы мен әуенін талдай отырып, сөй-леу процесіндегі тыныстары мен жеделдігіне орай жеке адамның ерекшеліктерін байқаймыз. Адамның сөйлеу мә-нерінің біразы тума беріледі де, көбі оқу-тәрбие бары-сында пайда болады.
Кейбір қатынастарға байланысты адамдардың пси-хологиялық бейнесі түрақты келеді де, көбіне ауыспалы болады. Адамның сырт көрінісінө орай оның образы бір-шама өзгеріссіз сақталады. Осыдан біз адамды көпшілік ішінде ажырата білеміз. Және бір түрақты сақталатын қасиеттер – адам мінезі, қылық-әрекеті мен әдеттері. Осылар бойынша санамызда жасалған образдар арқылы біз көп заманнан ажырасқан адамымызды танимыз.
Кейде кездейсоқ үшырасқан адамымыз көптен таныс сияқты болып көрінеді. Ал тілдесе келе, оның әре-кет-қылығына мән бере, тіпті басқа біреу екеніне көз жеткіземіз. Кейде, керісінше, алғашкыда танымасақ та, адамның мінез бітістөрінен, әрекет-қылығынан бүрыннан бізге таныс белгілерді байқап, жакындасуға тырысамыз. Осыдан, біздің санамызда бекіген адам бейнесінде үлкен роль ойнайтын – мінез бітістері, екінші орында – адамның сырт көріністрі.
Уақыт ағымына берілмей, үзақ мерзім сақталатын
белгілер – адамның кажетсінулері, әрекет-қылық мотивтері мен қызығулары, бұлар бойынша біз адамды тануымыз мүмкін, бірақ бұл үшін аталған белгілер сол адамның сырт көрінісі мен мінезінен біраз байқалуы тиіс.
Жоғарыда бөгде адамды тану, білу мүмкіндігін әңгімеледік, ал енді адам өзін-өзі сарапқа сала алады ма, жоқ па деген сұраққа жауап ізделік. Бүған оң да, кері де жауап айту мүмкін. Егер адам өзін-өзі түк танымаса, онда оның қауым ортасындағы әрекет-қылықтары алдын ала өзіндік болжастыруға келмей, тұрақсыз кейіпке енер еді. Сонымен бірге, мүндай адамның қатынас қылығы мен іс-әрекеттері ақыл оралымынан алшақ, төңірегіндегілердің ісімен сәйкестік таппайды, Егер адам өз әрекетін сырт көзбен бағалай алмаса, оның іс-кадамдары кейбір жағдайларда оғаш көрінеді, Егде адам бала сияқты был-дырласа немесе бала жасына келмей үлкеннің ұстам-дығын танытса, төңірегіндегілер мүндайларды не жай күлкіге алады, не сайқы-мазаққа телиді.
Екінші тараптан, егер адам өзі жөнінде бәрін біле берсе, онда өмірге деген қызығушылықтың да кажеті болмай қалары сөзсіз, себебі саналы адамның бар өмірлік болмысы осы өзін тануға деген жоғары ынта-ықыластан нәр алады. Адамның кдлыпты өмірі үшін өзін-өзі біле алмастық та, аса көп білу де сиыспайтын кұбылыстар.
Адам өзінің шындыққа келетін сырт көрінісінен басқада өзінің мінез бітістері жөнінде де азды-көпті мәліметке ие, бірақ бұл мәліметтер көбіне адамның өзі жөніндегі ұнамды пайымдауларды камтиды. Сонымен бірге, адам өзінің кейбір әлеуметтік талапқа сай кажетсінулері мен әрекет-қылығының себеп-түрткілерін тануға бейім. Ал өз санасының астарында жаткдн немесе моральдық тыйымдарға байланысты санаға жат психологиялық бітістерін тіпті де білмейді.
Адам өзі жөніндегі шындықты басқалардың оның іс-әрекетіне болған қатынасынан байкауына болады. Өз әрекеттері мен сол әрекеттерге берген басқалар бағасын салыстыра, адам жанама түрде өзі қасиеттері мен сапаларын болжастыруына болады.
Іс-әрекетте нәтижеге жетісе, мақтау алып, не сәтсіздікке үшырап, сырттың жоғары немесе ұнамсыз бағасына кезігумен әр жеке адам өзінің кабілет деңгейін сезеді. Өмірде жетіскен ісіне қанағаттануын, болмаса канағаттанбауын ішкі, ниеттеген психологиялық бейнемен салыстыра алса, адам өз кажетсінулері мен мотивтерінің оң не теріс бағытын дүрыс та толық тани алады.
Есте ұстайтын жәйт, өз бағаңды қорытындылауда толығымен басқалар пікіріне құлай түсуге болмайды. Себебі өзіңіз ұнамды катынастағы адамдар сізді асыра мақтауға дайын түрса, қалай да жек көретін адамдар сізде бірде-бір ұнамды қасиет көре алмауы мүмкін, Сонымен бірге, әр адам өзінің афферент жағдайындағы әрекетін тіпті де білмеуі мүмкін, себебі мүндай саналық басқарудан айрылған кезде, адам өзіне, басқалар реакциясына объектив баға беріп, әрекетін байқастыру кабілетінен айрылады.
Адамның өзін-өзі тануы төңірегіндегілердің қабылдауы мен бағасына тығыз байланысты, кеңірек айтар болсақ, барша адамдардың өзара тусінісуіне тәуелді. Күнделікті тұрмыстық қатынастар, тілдесу негізінде адамның психологиялық бейнесін түзу үшін келесі тәсілдер қол-данылады: бітіс таңу, алғашқы әсерлену, жаңалықты әсер-лену, ықтималды болжай әсерлену, асыра сілтей әсерлену, жеке адамның бітістерді біріктіре әсерленуі (Р.С.Немов.)
Негізгі ұғымдар: қарым-қатынас, мотив, коммуникация, астеник, пикник, атлетик, тілдесу, өзара түсінісу, адамдардың бірін-бірі қабылдау.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Қарым-қатынас деген не?
2. Қарым-қатынастың түрлері?
3. Қарым-қатынастың қызметтері?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
3. Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
5. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
7. Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
8. Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
3 Практикалық және семинар сабағының сұрақтары
№1 семинар сабағы. Психология ғылым саласы ретінде
Мақсаты: Психология – психика механизімі мен оның заңдылықтарын зерттеуші болып табылатын дербес ғылым саласы ретінде анықтама беру.
№1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау қазіргі заман психологиясында қарастырылатын жалпы түсініктерді қарастырып, жалпы психология ғылымындағы қарастырылатын мәселелерді қарастырыңыз.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Психология – психика механизімі мен оның заңдылықтарын зерттеуші ғылым саласы ретінде.
2. Психиология ғылымында қарастырылатын негізгі мәселелер.
3. Қазіргі заман психологиясында қарастырылатын жалпы түсініктер.
4. Қазіргі заман психологиясының оқыту және тәрбиелеуге байланысты арнаулы салалары.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию, курс лекции. –М., 1988
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М., 2003
3. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
№2семинар сабағы. Психологияның пәні, міндеттері мен зерттеу әдістері
Мақсаты: Психологияның пәні мен міндетін анықтау арқылы оның зерттеу әдістерімен танысу
№2 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Психологиялық зерттеу әдістері тарихынан мәліметтерге сүйене отырып, бақылау, өзін-өзі бақылау, моделдеу, сауалнама, эксперимент, психологиялық тесттер олардың танымдық ролін кесте түрінде көрсетіңіз.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Психологиялық зерттеу әдісінің негізгі мәселелері.
2. Психологиялық зерттеу әдістері тарихынан мәліметтер.
3. Бақылау, өзін-өзі бақылау, олардың танымдық ролі.
4. Психологиядағы моделдеу, сауалнама, эксперимент, психологиялық тесттер.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию, курс лекции. –М., 1988
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М., 2003
3. Жарықбаев Қ. Психология. – А., 2001
4. Соколова Е.Т. Проективные методы исследования личности. – М.,1980
5. Ломов Б.Ф. Методологические и теоретические проблемы психологии – М., 1984
№3 семинар сабағы. Психологияның жаратылыстану-ғылыми негіздері
Мақсаты: психиканың физиологиялық негізі – мидың қызметін анықтау негізінде, психиканың физиологиясымен танысу.
№3 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау адамның орталық жүйке жүйесінің құрылысы, қызметі және қасиеті, ми қыртысының негізгі өрістері, қызметтері, ми қыртысы, жартышарлар, гипоталамус, гипофизге сипаттама беріңіз.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Адамның орталық жүйке жүйесінің құрылысы, қызметі және қасиетіне сипаттама.
2. Ми қыртысының негізгі өрістері және қызметтері. Ми қыртысы, жартышарлар, гипоталамус, гипофиз.
3. Орталық жүйке жүйесіндегі жағдай, ролі және ретикулярлық формацияның қызметі.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию, курс лекции. –М., 1988
2. Гамезо М.В., Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
3. Лурия А. Мозг человека и психические процессы. Т 1.- М.,1963
4. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологи) – М.,2003
5. Русалов В.М. Биологические основы индивидуально-психологических различий. – М., 1979
№4семинар сабағы. Адамның жоғары психикалық функцияларының дамуы
Мақсаты: Жоғары психикалық қызметтің дамуының негізгі көздері мен алғышарттарын анықтау.
№4 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау таным процестерінің жоғары психикалық функция ретінде даму ерекшеліктерін көрсете отырып, сана шындықты бейнелеудің жоғары формасы екендігін теориялық тұрғыдан дәлелдеңіз.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Жоғары психикалық функция туралы түсінік.
2. Жоғары психикалық қызметтің дамуының негізгі көздері мен алғышарттары.
3. Таным процестерінің жоғары психикалық функция ретінде даму ерекшеліктері.
4. Сана шындықты бейнелеудің жоғары формасы ретінде.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию, курс лекции. –М., 1988
2. Гримак Л.П.Резервы человеческғой психики. Введение в психологию активности. – М., 1989
3. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
4. Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения: В2т. Т.1. – М., 1983
5. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. СПб., 2004
4. Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
6. Столяренко Л.Д. Основы психолоии. – Ростов-на Дону, 1996
№5семинар сабағы. Іс-әрекет
Мақсаты: Адам іс-әрекетінің ерекшеліктері және оның құрылымын талдап, анықтау.
№5 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Іс-әрекетке итермелеуші күштер , оның ішкі және сыртқы компоненттері және олардың бір-біріне ауысуы,оның түрлері, өзіндік ерекшеліктерін конспектілеңіз. Іс-әрекет түрлерінің даму процесінде құрылымдық ауысуын мысал келтіре отырып талдаңыз.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Адам іс-әрекетінің ерекшеліктері. Оның құрылымы.
2. Іс-әрекетке итермелеуші күштер , оның ішкі және сыртқы компоненттері және олардың бір-біріне ауысуы.
3. Іс-әрекет түрлері. Олардың өзіндік ерекшеліктері.
4. Іс-әрекет түрлерінің даму процесінде құрылымдық ауысуы.
Әдебиеттер:
1. Леонтьев А.Н. деятельность. Сознание . Личность. – М., 1982
2. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. СПб., 2004
3. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 2т. Психологиядағы іс-әрекет теориясы. ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
№6семинар сабағы. Ес процесі
Мақсаты: Ес процестері:есте сақтау, есте қалдыру, қайта жаңғырту, тану және ұмыту процестерін теориялық тұрғыдан талдау.
№6 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Ес заңдылықтары мен теориялары:естің ассоциативтік теориясы, гештальттеория, психоанализдік теория, ақпараттық- кибернетикалық теория бойынша салыстырмалы кесте дайындаңыз.Естің түрлері және ерекшеліктері, оларды классификациялаудың негіздерін конспектілеңіз.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Ес процестері:есте сақтау, есте қалдыру, қайта жаңғырту, тану және ұмыту.
2. Ес заңдылықтары мен теориялары:естің ассоциативтік теориясы, гештальттеория, психоанализдік теория, ақпараттық- кибернетикалық теория.
3. Естің түрлері және ерекшеліктері. Оларды классификациялаудың негіздері.
Әдебиеттер:
1. Гамезо М.В., Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
2. Зинц Р. Обучение и память. – Минск, 1984
3. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
4. Рамендик Д.М., Солонкина О.В. Психология и психологический практикум для гуманитарных специальностей. – М., 1989
5. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. СПб., 2004
6. Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
№7семинар сабағы. Қиял
Мақсаты: Қиял – танымдық процесіне анықтама бере отырып, физиологиясын талдау.
№7 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау қиялдың түрлері және ерекшеліктері, негізгі функцияларын талдаңыз, шығармашылық фантазияның нақты және абстрактілі түрлерін дәлелдейтін мысалдар келтіріңіз.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Қиялдың физиологиялық негіздері.
2. Оның түрлері және ерекшеліктері, негізгі функциялары.
3. Шығармашылық фантазияның нақты және абстрактілі түрлері.
Әдебиеттер:
1. Выготский Л.С. Собрание сочинений: В6т. – Т.2. – М., 1982
2. Гамезо М.В., Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
3. Жарықбаев Қ. Психология. –А., 2001
4. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
5. Никифирова О.И. Исследование по психологии художественного творчества. – М., 1972
6. Рамендик Д.М., Солонкина О.В. Психология и психологический практикум для гуманитарных специальностей. – М., 1989
7. Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
№8семинар сабағы. Зейін
Мақсаты: Зейінге психикалық кейіп және психикалық процесс ретінде түсіндіру, физиологиясын анықтау.
№8 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Т.Рибоның теориясы. Зейін және адамның бағыттылығы. Д.Н.Узнадзенің концепциясы. П.Я.Гальпериннің теорияларына әдеби шолу жасаңыз.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Зейін туралы түсінік(психикалық кейіп және психикалық процесс ретінде).
2. Зейіннің физиологиялық негізі (Т.Рибоның теориясы. Зейін және адамның бағыттылығы. Д.Н.Узнадзенің концепциясы. П.Я.Гальпериннің теориясы).
3. Зейіннің түрлері. Ерекшеліктері.
Әдебиеттер:
1. Выготский Л.С. Собрание сочинений: В6т. – Т.2. – М., 1982
2. Гальперин П.Я. Кабыльницкая С.Л. Экспериментальное формирование внимания. – М., 1974
3. Гамезо М.В., Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
4. Жарықбаев Қ. Психология. –А., 2001
5. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
6. Рамендик Д.М., Солонкина О.В. Психология и психологический практикум для гуманитарных специальностей. – М., 1989
№9семинар сабағы. Тұлғаның қалыптасуы және дамуы.
Мақсаты: Жеке тұлғаның қалыптасуының алғышарттарын қоршаған орта, тәрбие, тұқым қуалаушылық факторлары тұрғысынан түсіндіру.
№9 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Жеке тұлға теориялары негізінде тұлғаның қалыптасу мен дамуын түсіндіріңіз.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Жеке тұлғаның қалыптасуының алғышарттары.
2. Жеке тұлғаны дамыту мәселесін шешудегі теориялардың негіздері.
3. Э.Эриксон бойынша жеке тұлғаны дамыту этаптары.
4. Жеке тұлғаның тұрақтылығы мәселесі.
Әдебиеттер:
1. Бодалев А.А. Психология личности. – М., 1998
2. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
3. Жарықбаев Қ. Психология. – А. 2001
4. Общая психология .Курс лекции..Сост. Е.И.Рогов. – М., 1995
5. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии). – М., 2003
6. как предмет психологического исследования. – Пермь, 1998
7. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
8. Столяренко Л.Д. Основы психолоии. – Ростов-на Дону, 1996
9. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 5т. Гуманистік психология. ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
№10семинар сабағы. Ерік.
Мақсаты: адам іс-әрекетін және қарым-қатынасын ұйымдастырудағы еріктің маңызын көрсету.
№10 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау тұлғаның бірінші, екінші, үшінші еріктік қасиеттерін кесте түрінде дайындаңыз.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Адам іс-әрекетін және қарым-қатынасын ұйымдастырудағы еріктің маңызы.
2. Тұлғаның бірінші еріктік қасиеттері.
3. Тұлғаның екінші және үшінші еріктік қасиеттері.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003
3. Котырло В.К. Развитие волевого поведения у дошкольников. – Киев. 1971
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
5. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед. инст. Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
6. Выготский Л.С. Собр. Соч. – М., 1983
№11семинар сабағы. Мотив және мотивация
Мақсаты: Мотив және мотивация ұғымдарына психологиялық анықтама беру және мотивтің қажеттілік және мақсаттармен ара қатынасын көрсету.
№11 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Адамның мотивтік сферасының негізгі параметрлері және құрылымы, мотивацияның негізгі факторлары, қарым-қатынасқа деген қажеттілік (аффиляция), билеушілік мотивациясы, түрлі әлеуметтік ортадағы түрлі мотивтегі адамдар әрекет-қылығы, агрессивтілік пен фрустрация мотивациясы бойынша кесте дайындаңыз.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Мотив және мотивация ұғымдарына психологиялық анықтама
2. Мотивтің қажеттілік және мақсаттармен ара қатынасы.
3. Адамның мотивтік сферасының негізгі параметрлері және құрылымы.
4. Мотивацияның негізгі факторлары.
5. Қарым-қатынасқа деген қажеттілік (аффиляция).
6. Билеушілік мотивациясы.
7. Түрлі әлеуметтік ортадағы түрлі мотивтегі адамдар әрекет-қылығы.
8. Агрессивтілік пен фрустрация мотивациясы.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии. – М.,2003 (389-418.
3. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1982 (189-206.
4. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПб., 2000
№12семинар сабағы. Темперамент. Темперамент типтері
Мақсаты: жоғары жүйке жүйесінің типтерін негізге ала отырып, темперамент типтерін сипаттау.
№12 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау әрбір темперамент типтерінің жетістіктері мен кемшіліктеріне сызба дайындаңыз
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Темперамент типтеріне психологиялық сипаттама.
2. Әрбір темперамент типтерінің жетістіктері мен кемшіліктері.
3. Темперамент және қызмет.
Әдебиеттер:
1. Мерлин В.С. Очерк теории темперамента. – М., 1964
2. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
3. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологий. – М.,2003 (389-418.
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
№13семинар сабағы. Мінез-құлықтың табиғаты
Мақсаты: К.К.Платонов, Н.Д.Левитов, А.Лоуэн, Райх және қазіргі американ психологтарының берген анықтамалары негізінде мінезді сипаттау.
№13 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Мінез тұлғалық қасиеттің бір қыры ретінде және мінез бен темпераменттің араатынасы мазмұнын көрсетіңіз.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. К.К.Платонов, Н.Д.Левитов, А.Лоуэн, Райх және қазіргі американ психологтарының мінезге беретін психологиялық анықтамалары.
2. Мінез тұлғалық қасиеттің бір қыры ретінде.
3. Мінез және темперамент.
Әдебиеттер:
5. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
6. Гиппенрейтер Ю. Психология индивидуальных различии. – М., 1989
7. Личко А.Е. Психопатия и акцентуация характера у подростков. – Л., 1983
8. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
9. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 2004
10. Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
11. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 5т. Гуманистік психология. ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
№14семинар сабағы. Қабілеттер
Мақсаты: Қабілет мәнін қабілеттер туралы теориялық анықтамалар негізінде түсіндіру.
№14 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Қабілеттер мен біліктілік, дағды, іскерліктердің айырмашылықтарын мысал негізінде дәлелдеңіз.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Қабілеттер туралы теориялық анықтамалар.
2. Қабілеттер мен біліктілік, дағды, іскерліктердің айырмашылықтары.
3. Қабілет түрлерінің өзіндік белгілері.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Гиппенрейтер Ю. Психология индивидуальных различии. – М., 1989
3. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
5. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед. инст. Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
6. Психология одаренности детей и подростков Под ред. Н.С.Лейтеса .- М.; 1996
№15семинар сабағы.Қарым-қатынас адамның негізгі іс-әрекеті ретінде
Мақсаты: Қарым-қатынас адамның негізгі іс-әрекеті ретінде тұлғаралық қатынастардың түрлерін талдау
№15 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Қарым-қатынас әлеуметтік-рухани қажеттілік ретінде, және адамдардың бірін-бірі қабылдаулары ретінде тақырыбы бойынша коспект дайындау.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Қарым-қатынас әлеуметтік-рухани қажеттілік ретінде.
2. Қарым-қатынас адамдардың бірін-бірі қабылдаулыры ретінде.
3. Тұлғаралық қатынастардың түрлерін талдау.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Бодалев А.А. Личность и общение. – М., 1983
3. Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека человеком. – М., 1982
4. Кричевский Р.Н., Дубровская Е.М. Психология малой группы. – М., 1991
5. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологий. – М.,2003
4 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.1. СӨЖ және СӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау
Жұмыс бағдарламасында өзбетімен жұмыстың келесі түрлері ұсынылады: СӨЖО (студенттің оқытушы басшылығымен жүргізетін өзбетімен жұмысы) және СӨЖ . Кейбір тақырыптарды тереңірек оқып-зерттеуі мақсатындағы студенттің өзбетімен жұмысы.
4.2.1.СӨЖ тақырыптарының тізімі
1. Қазіргі заман психологиясында зерттелуші құбылыстар жүйесі.
2. Психологиялық білімдердің педагогикалық теория мен практика үшін маңызы.
1. Психологиялық зерттеу әдістері .
2. Адамның психологиялық қалпы мен қасиеттері және физиологиялық факторлар .
3. Ми және психика.
4. Адам психикасы мен әрекет-қылығының дамуында биологиялық және әлеуметтік факторлардың ролі.
5. Мидың құрылым бірліктері қызметінің адамның психикалық процестері мен қалыбына байланыстылығы.
6. Адам санасының қызметіндегі сөйлеудің ролі.
7. Психология және әлеуметтану салаларының түйісуінде пайда болатын адам психологиясындағы негізгі проблемалар.
8. Мекендік теориясының ғылыми негізі және оған қарсы көзқарастар.
9. 19-ғасырдың ортасына дейінгі психология дамуының негізгі кезеңдері.
10. Психологияның дербес ғылымға айналу тарихы.
11. Психологиялық зерттеудің қазіргі кезең бағыттары.
12. Адам іс-әрекетінің фило және онтогенездік дамуы.
13. Психикалық процестер адам іс-әрекеттерінің формалары ретінде.
14. Адам іс-әрекеттеріне психологиялық талдау.
15. Адамаралық қатынастардың жалпылаған түрлері.
16. Түйсіктердің ағзалық ішкі және сыртқы жағдайлармен байланысы.
17. Адамның көру қабылдауына байланысты заңдылықтар мен жұмбақтар.
18. Қиял және жеке шығармашылық.
19. Қиялдың дамуы.
20. Шығармашылық ойлаудың психологиясы.
21. Ойлауды дамыту құралдары.
22. Тіл мен сөйлеудің даму теориясы.
23. Ана тілінде сөйлеп үйренудің маңызы.
24. Сөйлеу мен ойлауды өзара салыстыру.
25. Зейін және оның психологиялық қасиеттері.
26. Балаларда зейіннің даму этаптары.
4.2.2 Тест сұрақтары:
$$$ 1 А
Психология...
А.психикалық құбылыстардың пайда болу, даму және қалыптасу заңды
В.жан туралы ілім
С.психика туралы ілім
D.жан дүниесінің сыры жайлы ілім
Е.дұрыс жауап жоқ
$$$ 2 А
Барлық нәрседе жан бар дейтін ұғым:
А. анимизм
В. дуализм
С.материализм
D.идеализм
Е.дұрыс жауап жоқ
$$$ 3 D
Психология ғылымының негізгі принциптері
А.даму принципі
В.сана мен іс-әрекет бірлігі принципі
С.детерминизм принципі
D.А,В,С.
Е.дұрыс жауабы жоқ
$$$ 4 С
Сана дегеніміз не?
А.адамның түрлі күйінің тұрақты компоненттері
В.бір адамды екінші бір адамнан ажыратуы
С.сыртқы дүние заттарымен құбылыстарының мидағы бейнесі
D.бұрын қабылданған нәрселерді қайтадан өңдеп, образ жасауда көрінетін психикалық процесс
Е.дұрыс жауап жоқ
$$$ 5 А
Психологияда адамның психикалық ерекшеліктерін зерттейтін әдістерінің тобы
А.негізгі әдіс және қосалқы әдіс
В.негізгі әдіс
С.байқау әдіс
D.лабораториялық және табиғи әдіс
Е.қосалқы әдіс
$$$ 6 А
Белгілі жоспар бойынша жүйелі түрде біраз уақыт бойына зерттелуші адамның психикалық ерекшеліктерін қадағалауды
А.байқау әдісі деп атайды
В.тәжірибе әдісі деп атайды
С.табиғи тәжірибе деп атайды
D.сынау әдісі деп атайды
Е.лабораториялық тәжірибе деп атайды
$$$ 7 В
Рефлекс дегеніміз ...
А.Нерв жүйесінің ќызметі
В.Сырттан немесе іштен келетін тітіркендіргіштерге организмніњ ќайтаратын жауап реакциясы
С.Күрделі ми ќабыѓының жұмысы
D.Организмге ќажетті ќұбылыстарды білдіретін тітіркендіргіштер
Е.Әр түрлі тітіркендіргіштердің әсері нәтижесінде нерв жүйесінің қызметі
$$$ 8 А
Психологиялық зерттеулердің мақсаты бойынша
А.әрбір психикалық құбылыс өзара байланысты және үнемі дамуда
В. психикалық құбылыстар өзара байланыста емес
С. психикалық құбылыстар бір қалыпта дамусыз өтеді
D. психикалық құбылыстар жеке өзімен-өзі дамиды
Е.дұрыс жауап жоқ
$$$ 9 В
Психология ғылымы гректің екі сөзіне тұрады:
А. пайда-бала, гогос-жетелеу
В. психе-жан, логос-ілім
С.жан қуаттары
D.психикалық құбылыстар
Е. психикалық ғылым
$$$ 10 А
Тәлім-тәрбие психологиясы, жан ерекшелігі психологиясы, арнаулы психологиясы, еңбек психологиясы т.б. психологияның...
А.салалары
В.әдістері
С.бағыттары
D.сенімдер
Е.принциптер
$$$ 11 А
Психология...
А.жан туралы ілім
В.жүрек тралы ілім
С.қарым-қатынас туралы ілім
D.жоғарғы жүйке жүйесі
Е.дене туралы ілім
$$$ 12 В
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының мидағы бейнелері
А.психикалық кейіп
В. психикалық процесс
С. психикалық қасиет
D. психикалық зерттеу
Е. психикалық принциптер
$$$ 13 А
Адамның түрлі көңіл-күйлерінің тұрақты компоненттері (шабыт, зерігу, үйрену):
А.психикалық кейіп
В. психикалық қасиет
С. психикалық процесс
D. психикалық құбылыс
Е. психикалық принциптер
$$$ 14 В
Бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз болатын ең маңызды ерекшеліктер:
А.психикалық процесс
В. психикалық қасиет
С. психикалық кейіп
D. психикалық құбылыс
Е. психикалық принциптер
$$$ 15 С
Адамдар арасындағы қарым-қатынасты зерттеу әдісі:
А.тест
В.эксперимент
С.социометрия
D.әңгіме
Е.іс-әрекетінің нәтижесін талджау.
$$$ 16 В
Баланың ақыл-ойының дәрежесін анықтауға арналған:
А.эксперимент
В.интеллект тесттер
С.байқау
D.әңгіме
Е.социометрия
$$$ 17 С
Екінші сигнал жүйесінің сигналы не?
А.жарық
В.дыбыс
С.сөз
D.иіс
Е.түс
$$$ 18 В
Жүрек қызметі, қан айналысы, ас қорытудың нерв орталығы бар. Бұл қай ми?
А.аралық
В.сопақша
С.ортаңғы
D.мишық
Е.артқы
$$$ 19 А
Нерв жүйесінің тыныштықтағы күйі...
А.тежелу
В.қозу
С.индукция
D.ирродиация
Е.концентрация
$$$ 20 В
Ми рефлекстері еңбегінің авторы кім?
А.В.А.Бехтеров
В.И.М.Сеченов
С.О.Конт
D.Г.Спенсер
Е.Ч.Дарвин
$$$ 21 А
Нерв жүйесінің қызметін атқаратын
А.рефлекс
В.нейтрондар
С.жұлын
D.нерв қозғалысы
Е.қозу
$$$ 22 А
Нейтронның тарамдалып, өзара түйінделіп бітетін жері
А.нерв орталығы
В.нерв жүйесі
С.жұлын
D.ми орталығы
Е.мишық
$$$ 23 В
Организмнің әр-түрлі түрткіштерге өмір тіршілігінде беретін жауабын ... рефлекс дейді.
А.шартсыз
В.шартты
С.түпкілік
D.жасанды
Е.биологиялық
$$$ 24 А
Туа пайда болатын рефлексті ... рефлекс деп атайды.
А.шартсыз
В.шартты
С.бейтарап
D.кездейсоқ
Е.табиғи
$$$ 25 Е
Жануарлар психикасының негізгі түрлері:
А.сана
В.бірізділік
С.түйсіну
D.сезгіштік
Е.дағды
$$$ 26 С
Біртіндеп даму дегеніміз не?
А.революция
В.кезең
С.эволюция
D.диалект
Е.материализм
$$$ 27 А
Организмнің сыртқы ортаны түсіне алу қабілеті:
А.сезгіштік
В.инстинк
С.дағды
D.түйсік
Е.санасыз ұмтылу
$$$ 28 А
Санадан тыс құбылысты психологияға тұңғыш енгізген психолог:
А.З.Фрейд
В.Фехнер
С.И.П.Павлов
D.Лейбниц
Е.Лотце
$$$ 29 А
Сананың дамуы сыртқы ортадан тәуелді болады дейтін түсінікті ғылымды ... принцип деп атайды.
А.детерменистік
В.интроспекция
С.экстроспекция
D.тәуелділік
Е.санасыздық
$$$ 30 А
Мақсатқа бағытталған бағдарлама және жоспармен жүйелі жүргізілетін зертеу түрі
А.бақылау
В.эксперимент
С.әңгіме
D.тест
Е.социометрия
$$$ 31 С
Адамның оқыту мен тәрбиелеу ісіндегі психологиялық заңдылықтарын зертейді.
А.еңбек психологиясы
В.арнаулы психологиясы
С.тәлім-тәрбие психологиясы
D.зоопсихология
Е.әлеуметтік психология
$$$ 32 С
Гуманистік және әлеуметтік тәрбие мәселелерін ... психологиясы зерттейді
А.педагогикалық
В.оқыту
С.тәрбие
D.еңбек
Е.спорт
$$$ 33 А
Дидактиканың психологиялық негіздерін ... психологиясы зерттейді
А.оқыту
В.тәрбие
С.еңбек
D.спорт
Е.заң
$$$ 34 D
Балалар психологиясы, жеткіншектер психологиясы, жастар психологиясы қандай психологиясының саласына жатады?
А. Арнаулы психологияға
В.әскери психологияға
Раздел 1.1 С.әлеуметтік психологияға
D.жас кезеңдерінің психологияна
Е.медициналық психологияна
$$$ 35 А
Ми зақымы ауруымен туған адам психологиясының дамуын зерттейтін
А.алигофренопсихология
В.тифлопсихология
С.патопсихология
D.сурдопсихология
Е.нейропсихология
$$$ 36 С
Саңырау не керең болып туған балалар психикасын зерттейтін психология саласы
А. алигофренопсихология
В. тифлопсихология
С. сурдопсихология
D. нейропсихология
Е. патопсихология
$$$ 37 D
Нашар көретіндер мен соқырлардың психологиялық дамуын зерттейтін психология саласы
А. олигофренопсихология
В. нейропсихология
С. патопсихология
D. тифлопсихология
Е. cурдопсихология
$$$ 38 Е
Туа пайда болған ауру адамдар психологиясын зерттейтін тармаќ.
А.сурдопсихология
В.психотерапия
С.психопрофилактика
D.психо фармакология
Е.патопсихологиия
$$$ 39 С
Адамның іс-әрекет түрлерінің психологиясының, еңбекте ғылыми негізге сүйене отырып ұйымдастыру мәселелерін ќарастыратын психология саласы
А.инженерлік
В.авиациялық
С.еңбек
D.ғарышкерлік
Е.әскери
$$$ 40 А
Автоматталған жүйелерді басқару мен әртүрлі операторлардың жұмысын зерттейтін психология саласы
А. инженерлік
В. авиациялық
С. еңбек
D. ғарышкерлік
Е.заң
$$$ 41 C
Адам-машина-орта жағдайын қарастыратын психология саласы
А.ғарышкерлік
В.еңбек
С.инженерлік
D.авиациялық
Е.арнаулы
$$$ 42 Е
Дәрі-дәрмектердің адам психикасына әсері мен күшін қарастыратын психология тармағы
А.психопрофилактика
В.тифлопсихология
С.патопсихология
D. психотерапия
Е. психофармакология
$$$ 43 А
Адамның денсаулығы мен оны нығайтуға арналған шараларды жүзеге асыру жүйесін зерттейтін психология тармағы
А. психопрофилактика
В. психофармакология
С. психотерапия
D. патопсихология
Е. психиатрия
$$$ 44 С
Адам мен қоғам арасындағы қатынас мәселелерін зерттейтін психология саласы
А.медициналық
В.спорт
С.әлеуметтік
D. медициналық
Е.арнаулы
$$$ 45 D
Әлеуметтік психология шеңберінде қандай мәселе қамтылады?
А.Үлкен, ірі топтардағы психологиялық-әлеуметтік жағдайлар.
В. Кіші топтардардағы психологиялық-әлеуметтік жағдайлар.
С.Қоғамдағы адамның қасиеті мен әлеуметтік-психологиялық орны.
D.А,В,С.
Е. Дұрыс жауап жоқ.
$$$ 46 А
Спорт психологиясы
А. Спортшылардың іс-әрекетіндегі психологиялық ерекшеліктерін қарастырады.
В. Адам мен қоғам арасындағы қатынас мәселелерімен айналысады.
С. Дәрігерлердің қызметі мен аурулардың мінез-құлқын зерттейді.
D. Адамның іс-әрекет түрлерінің психологиясын қарастырады.
Е. Гуманистік және әлеуметтік тәрбие мәселелерінің психологиясын зерттейді.
$$$ 47 В
Сананың түрлерін ата
А.мидың қызметі
В.қоғамдық, жеке адам
С.еңбек, дыбыстық
D.материалдық
Е.интеллектік
$$$ 48 D
Санасыз ұмытылу дегеніміз?
А.түйсіну
В.икемділік
С.дағды
D.инстинкт
Е.интеллект
$$$ 49 В
Психиканың ең басты қызметі
А.тітіркену
В.сезгіштік
С.өсімдіктер
D.неорганикалық
Е.бейнелеу формасы
$$$ 50 В
А.Тауыќтын басып отырѓан жұмыртќаларын алып, орнына тас салсада, мерзімді уаќыт біткенге дейін отыра береді. Бұл...
А.Даѓды
В.Инстинкт
С.Әдет
D.Ќажеттілік
Е.Интеллект
$$$ 51 В
Екінші сигнал жүйесі
А.өсімдікте
В.адамда
С.жануарда
D.заттарда
Е.жәндіктерде
$$$ 52 В
Тірі адамның моторлық қызметі
А.іс-әрекет
В.қозғалыс
С.әрекет
D.жаттығу
Е.қимыл
$$$ 53 А
Жеке клеткалардан құралған нерв жүйесі
А.нейрон
В.аксон
С.дендрит
D.жұлын
Е.ми
$$$ 54 С
Организмнің сыртқы ортамен байланысын жүзеге асырып отыратын ...
А.жұлын
В.ми
С.нерв жүйесі
D.орталық нерв
Е.нервтер
$$$ 55 В
Дененің барлық рецепторларын ми қабығымен байланыстырады.
А. сопақша ми
В. аралық ми
С.орталық ми
D.ретикулярлық формация
Е.жұлын
$$$ 56 Е
Төменгі бөліктеріне басшылық ету процестерінің жұмысын реттестіріп отырады
А.ретикулярлық формация
В. жұлын
С. сопақша ми
D. аралық ми
Е.орталық ми
$$$ 57 А
Ми қабығы деп аталатын
А.сұр зат
В.ақ зат
С.нервтер
D. ретикулярлық формация
Е.дендрит
$$$ 58 Е
Ми қабығының бөліктері
А.маңдай
В.төбе
С.желке
D.самай
Е.А,В,С,D.
$$$ 59 С
Мидың желке бөлігінде ... анализатордың нерв орталығы
А.есту
В.тері
С.көру
D.иіс
Е.дәм
$$$ 60 А
Самай бөлігінде ... анализатордың нерв орталығы
А.есту
В.көру
С.дәм
D.иіс
Е.тері
$$$ 61 B
Гуманистік теорияға орай адамның кемелденуінің негізі
A. А. Өзіндік ақыл-ойда
B. В. Адамгершілік борыштарда
C. С. Жыртқыштықта
D. Д. Нәсілдікте
E. Е.Прагматизмде
$$$ 62 B
Адамгершілік, этикалық қасиеттер негізі, Маслоуша
A. Оқу-тәрбиеден
B. Тумадан
C. Интеллектен
D. Қоршаған ортаден
E. Қоғамдықтан
$$$ 63 E
Қазіргі заманғы ғылымдардың философиялық-методологиялық негізі
A. Метафизика
B. Діни догматика
C. Дуализм
D. Идеализм
E. Материализм
$$$ 64 B
Психикалық құбылыстың қоршаған орта әсерлерінен пайда болып, тіршілік жағдайларына орай негіздеуші материалистік принцип
A. Сана мен іс-әрекет бірлігі
B. Детерминизм (себеп-салдарлық)
C. Даму принципі
D. Өз мумкіншіліктерін ашу
E. Іс-әрекеттік
$$$ 65 D
Адамның нақты өнім пайда етуімен шұғылдану түрі
A. Қимыл
B. Қозғалыс
C. Еңбек
D. Іс-әрекет
E. Әрекет
$$$ 66 E
Іс-әрекет түзілуінің негізі –
A. Субъекттің қалауы
B. Сыртқы қасиеттер тума қажеттілік
C. Сыртқы күштер
D. Тума қажеттілік
E. Субъекттің объекттімен байланысы
$$$ 67 B
Іс-әрекет қырларының ішінде психологияның зерттейтіні
A. Объект құрылымы
B. Субъект жоспары
C. Іс-әрекет мазмұны
D. Іс нәтижесі
E. Қызымет барысы
$$$ 68 D
Белгілі жағдайда адамды нақты іс-әрекетке бағыттайтын фактор
A. Сыртқы күш
B. Себеп-түрткі
C. Мақсат
D. Қажеттік
E. Қалау
$$$ 69 B
Жануарлар әлемінде қажеттікті қамтамасыз етуге итермелеуші күш
A. Сана
B. Табиғи инстинкт
C. Дағды
D. Қатынастар
E. Субъектив ниеті
$$$ 70 C
Кісілік қажетсінудің негізі
A. Биологиялық жағдайлар
B. Тума инстинктер
C. өндіріс пен мәдениет дамуы
D. субъект қалауы
E. сана
$$$ 71 C
Қажеттілікті қамтамасыз етудің шарты
A. Жеке мүдде
B. Қоғамдық мүдде
C. Жеке және қоғамдық мүдделер байланысы
D. Сыртқы ықпалдар бірлігі
E. Органикалық мүдделер
$$$ 72 C
Адамға өз тіршілін сақтау, қуаттау және ұрпақ жалғасымен байланысты қажеттілік түрі
A. Қоғамдық
B. Рухани
C. Табиғи
D. Кәсіптік
E. Жеке мүдделік
$$$ 73 D
Адамның рухани-мәдени сан-алуан қажеттіктерінің бір түрі
A. Қорек
B. Баспана
C. Ұрпақ жалғасы
D. Кәсіп
E. Ұйқы
$$$ 74 A
Адамның әлеуметтік болмысына себепші қажеттілік
A. Мәдени
B. Биологиялық
C. Материалдық
D. Ұйқы
E. Қорек
$$$ 75 B
Әрекет-қылықтың түрткісі дегеніміз
A. Инстинкті керексіну
B. Саналы қабылданған қажеттілік
C. Сыртқы ықпал нәтижесі
D. Жеке бастың қызығуы
E. Импульстік ниеттер
$$$ 76 C
Іс-әрекеттің болашақ нәтижесін күні бұрын идеалды болжау
A. Ниет
B. Түрткі
C. Мақсат белгілеу
D. Қажеттілік
E. Қызығу
$$$ 77 D
Мақсаттар жақын арада орындалатын, не ұзаққа көзделген болады.
Осыған орай екінші түрлі мақсаттыкөзделген адамдар іс-әрекетінің сипаты
A. Тұрмыстық күйбең
B. Қарапайым
C. Жеңілдің үстімен
D. Ауқымды, қоғамдық мәнді
E. Бір сәттік
$$$ 78 B
Іс-әрекеттің элементтік құрылымы жөнінде алғашқы пайымдаулар жүргізген ғалымдар
A. Торндайк, Уотсон
B. Тейлор, Джильберт
C. Павлов, Сеченев
D. Пиаже. Маслоу
E. Занков, Лернер
$$$ 79 A
Іс-әрекеттің қажетті белгісі
A. Саналы мақсат
B. Сезімдік қалау
C. Жеке бас қызығуы
D. Ойсыз импульстер
E. Ұмтылыс, ниеттер
$$$ 80 D
Қоғамдық қызыметке бағытталған әрекеттер жиынтығы
A. Манипуляция
B. Операция
C. Іс-әрекет
D. Еңбек
E. Қимыл
$$$ 81 B
Еңбек барысында жеке міндеттерді орындауға бағышталған әрекеттер бірлігі
A. Манипуляция
B. Операция
C. Қимыл
D. Қозғалыс
E. Іс-әрекет
$$$ 82 C
Белгілі іс-әрекеттің орындалуына қатысатын қимылдардың себебі
A. Өздігінен
B. Тысқы күштен
C. Жеке адам ниетінен
D. Инстинктен
E. Дағдыдан
$$$ 83 B
Әрекетті құрайтын қимылдар тобының басқарылуы және реттелу негізі
A. Жоспар
B. Мақсат
C. Қалау
D. Ниет
E. Ұмтылыс
$$$ 84 C
Әрекетттің орындалу барысында сана аймағынан шығып, өздігінен орындалуы, бұл
A. Жаттығу
B. Дағдылану
C. Автоматтану
D. Апперцепциялану
E. Аккомадациялану
$$$ 85 C
Саналы іс-әрекеттің автоматты түрде орындалуы
A. Инстинкт
B. Интеллект
C. Дағды
D. Апперцепция
E. Акккомадация
$$$ 86 A
Қимылдық әрекеттің функциясы
A. Орындау
B. Бақылау
C. Реттеу
D. Өңдеу
E. Салыстыру
$$$ 87 C
Реттеу өңдеу қызметін орындайтын әрекет түрі
A. Қимылдық
B. Сезімдік
C. Саналық
D. Логикалық
E. Манипуляциялық
$$$ 88 B
Қимылды көзбен бақылаумен ауысуы, әрекетке баға беру қабілеті дамиды, бұл қандай әрекет нәтижесі
A. Қимылдық
B. Сезімдік
C. Саналық
D. Сөзді-логикалық
E. Манипуляциялық
$$$ 89 B
Балалардың алғашқы әріп тану әрекетімен байланысты дағды түрі
A. Қимыл-әрекеттік
B. Сезімдік
C. Интеллектік
D. Сезімдік-қимыл
E. Сезімді-ой
$$$ 90 B
Дағды инфференциясы дегеніміз
A. Жаңа дағдыға қолдау
B. Жаңа дщағдыға кедергі
C. Бейтарап қимыл
D. Дағды тұрақтылығы
E. Дағды ауысуы
$$$ 91 A
Қабылдау процесінің мәні
A. Сезімдіктану
B. Жеке қасиеттерді сезу
C. өзі жоқ бейнені жаңғырту
D. Жаңа бейне жасау
E. Жалпылама бейне жасау
$$$ 92 B
Заттық кейіпке келмеген әсерлерден туындайтын жеке сезімдік қасиеттердің бейнеленуі
A. Қабылдау
B. Түйсік
C. Ес
D. Елес
E. Қиял
$$$ 93 A
Қоршаған орта мен өз тәніміз жөніндегі бірліктердің негізгі көзі
A. Түйсіктер
B. Сөз
C. Ой
D. Қиял
E. Елес
$$$ 94 B
Адамның сыртқы дүниені объективті бейнелеу мүмкіндігін жоққа шығаратын идеализм бағыты
A. Объектив идеализм
B. Субъектив идеализм
C. Дуалистік идеализм
D. Метафизика
E. Фрейдизм
$$$ 95 D
Дүние заттары мен құбылыстарының әсерінен сезім мүшелерімізде алғашқы туындайтын психикалық құбылыс
A. Сезім
B. Қозу
C. Тежелу
D. Тітіркену
E. Сөну
$$$ 96 C
Сыртқы энергияны жүйке процесіне қосушы перифериялық бөліктерде орналасқан физиологиялық тетік
A. Анализатор
B. Аффектік жүйке
C. Рецепторлар
D. Өңдеуші жүйке
E. Қозғаушы тетіктер
$$$ 97 B
Өңдеуші анализатордың қызыметі
A. Сыртқы әсерді жүйкеге қосу
B. Орталық жүйкеге жеткізу
C. Ми қабығындағы талдау
D. Импульстік қозғау салу
E. Анализатоды әрекетке келтіру
$$$ 98 B
Түйсіктерді жіктеудің жүйелі генетикалық және құрылым күрделілігі принциптерін ашқан ғалым-психолог
A. Узназде
B. Лурия
C. Эльконин
D. Давыдов
E. Рубинштейн
$$$ 99 A
Нақты қозу нүктесіне ие емес, диффузиялық күйде болып, адамның көңіл күйіне жақын түйсік сезімі
A. Интероцептік
B. Проприцептік
C. Экстероцептік
D. Перцептивтік
E. Вибрациялық
$$$ 100 C
Дененің кеңістіктегі қалпы мен адам қозғалысының сезімдік негіздерін реттеуші түйсік түрі
A. Экстероцептік
B. Интероцептік
C. Проприцептік
D. Вибрациялық
E. Органикалық
@@@@
$$$ 101 B
Жоғары дәрежеде жіктеуге келетін, себеп-салдарлық санамен байланысты түйсіктер түрі
A. Протопатикалық
B. Генетикалық
C. Аралық
D. Түйісу
E. Экстероцептік
$$$ 102 C
Эпикритикалық түйсіктер мәні
A. Қарапайым
B. Ашығу, шөлдеу
C. Себеп-салдарлы
D. Жіктелмеген
E. Мекенделмеген
$$$ 103 A
Түйсіктің түрін басқаларынан ажырататын дара, негізгі қасиеті
A. Сапасы
B. Қарқыны
C. Ұзақтығы
D. Мекендігі
E. Сезімталдығы
$$$ 104 B
Түйсіктің қарқынын білдіруші қасиет мәні
A. Басқа түйсіктерден ажырату
B. Сандық сипатын білдіру
C. Уақыт ұзақтығын таныту
D. Дене бөлігіне тура келу
E. әсерлерді қабылдау дәрежесі
$$$ 105 B
Түйсік пайда етуші тітіркендіргіш әсердің ең аз мөлшері
A. Абсалют сезімталдық
B. Абсалют табалдырық
C. Адаптация
D. Сенсибилизация
E. Синестезия
$$$ 106 E
Талдағыштардың өзара ықпалды әсерінен сезгіштіктің артуы
A. Синестезия
B. Адаптация
C. Абсалют табалдырық
D. Абсалют сезімталдық
E. Сенсибилизация
$$$ 107 A
Сезім мүшелерінің тітіркендіргіштерге біртіндеп икемделуі
A. Адаптация
B. Синестезия
C. Сенсибилизация
D. Сезімталдық
E. Табалдырық
$$$ 108 E
Бір уақытта сезім органдарына әсер етіп жатқан басқа да тітіркендіргіштерге байланысты қасиет
A. Икемделу
B. Жоғарылау
C. Төмендеу
D. өзара ықпал
E. қосарлану
$$$ 109 E
Синестезия құбылысының мәні
A. Икемделу
B. Жоғарылау
C. Төмендеу
D. өзара ықпал
E. Қосарлану
$$$ 110 B
Адам организімі талдағыштарының өзара тұрақты байланыстылығын, сезімдер тұтастығын білдіруші түйсік қасиеті
A. Сенсибилизация
B. Синестезия
C. Жоғарылау
D. Төмендеу
E. Қосарлану
$$$ 111 C
Заттар мен құбылыстарының санада тұтас түрде бейнеленуін қамтамасыз етуші психикалық процесс
A. Түйсік
B. Зейін
C. Қабылдау
D. Ес
E. Қиял
$$$ 112 B
Қабылдау процесінің мәні
A. Жеке элементтерді сезу
B. Затты тану
C. Қайта жаңғырту
D. Жаңа бейне жасау
E. Жалпылай бейнелеу
$$$ 113 D
Қоршаған дүниені заттай тануға ықпал етуші қабылдау қасиеті
A. Тектілік
B. Тұтастық
C. Тұрақтылық
D. Мағыналық
E. Апперцепция
$$$ 114 E
Қабылдау процесінде нақты объектіні басқаларынан ажыратудың негізі
A. Материалы
B. Формасы
C. Саны
D. Сапасы
E. Тұрмыстық қажеттігі
$$$ 115 B
Қабылдау процесінің құрылымды болуымен байланысты қасиеті
A. Тектілік
B. Тұтастық
C. Тұрақтылық
D. Мағыналық
E. Апперцепция
$$$ 116 E
Қабылдаудың мағыналық қасиеттерінің мәні
A. Дүниені заттай тану
B. Тұтастай тану
C. Тек мызғымастығы
D. Жаңсақ тану
E. Сөз-мазмұнды тану
$$$ 117 D
Қабылдаудың жеке адам психикалық өміріне , оның тұлғалық ерекшеліктеріне тәуелділік қасиеті
A. Иллюзия
B. Константтық
C. Заттың тектілігі
D. Апперцепция
E. Тұтастық
$$$ 118 C
Иллюзия құбылысының мәні
A. Дәл тану
B. Шамалап тану
C. Жаңсақ тану
D. Ауыстыра тану
E. Екіұшты тану
$$$ 119 B
Жүйкенің ауруға шалдығуынан бұрмаланған бейнелердің туындау құбылысы
A. Иллюзия
B. Галлюцинация
C. Апперцепция
D. Аккомадация
E. Сенсибилизация
$$$ 120 D
Қабылдау негізін құрайтын бас миындағы физиологиялық процесс
A. Тітіркену
B. Сезім
C. Шартсыз рефлекс
D. Уақытша жүйке байланыстары
E. Қозу мен тежелу
$$$ 121 A
Ми анализаторына келіп түскен жеке дара ақпарат элементтерінің біртұтас күрделі тітіркендіргіш ретінде қабылдану процесі
A. Интеграция
B. Ассоциация
C. Дифференциация
D. Дивергенция
E. Конвергенция
$$$ 122 E
Өткен тәжірибеден алған іздерді жадыда қаодырып, оларды қайта танып, жаңғыртумен ақпарат топтауға негізделген психикалық процесс
A. Зейін
B. Қабылдау
C. Түйсік
D. Елес
E. Ес
$$$ 123 B
Ес прцесінің мәні
A. Сананың объектке бағытталуы
B. өткен тәжірибе бейнесін жаңғырту
C. әсердің жеке элементтерін бейнелеу
D. тұтастай бейне тұрғызу
E. жалпыланған бейне түзу
$$$ 124 C
Естің жоғарғы формаларының әлеуметтік негізге ие психикалық іс-әрекеттің күрделі түрі екенін дәлелдеген орыс ғалымы
A. Смирнов
B. Зинченко
C. Выготский
D. Бергсон
E. Сеченов
$$$ 125 B
Естің бір-біріне ұқсамас үш типі (нақты ес, қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді болатынын ашқан ғалымдар
A. Смирнов, Зинченко
B. Линдсей, Норман
C. Сеченов, Павлов
D. Торндайк, Уотсон
E. Эльконин, Занков
$$$ 126 D
Сезім органдары қабылдаған дүние көріністерін толық әрі дәл сақтауға жәрдем беретін ес жүйесі
A. Ұзақ мерзімді ес
B. Бейнелі ес
C. Қысқа мерзімді ес
D. әсердің тікелей, нақты ізі
E. қозғалысты ес
$$$ 127 B
Қысқа мерзімді естің мәні
A. нақты бейне сақтау
B. жалпыланған, шағын ақпарат
C. толық, дәл оқиға
D. шағын уақытқа
E. қамту көлемі шексіз
$$$ 128 D
Уақыты да, қамту көлемі де шексіз ес түрі
A. Нақты ес
B. Қысқа мерзімді ес
C. Бейнелі ес
D. Ұзақ мерзімді ес
E. Қозғалысты ес
$$$ 129 B
Дүние заттары мен құбылыстарының бөлектенген күйде емес, өзара байланысты қалыпта жүретінін дәріптеуші психологиялық теория
A. Гештальттық
B. Ассоциативтік
C. Когнитивтік
D. Гуманистік
E. Генетикалық
$$$ 130 A
Жанасу ассоциациясының мәні
A. Уақыт пен кеңістіктегі қатынас
B. Ұқсастық
C. Себеп-салдар
D. Қарама-қарсылық
E. Нейрондар
$$$ 131 D
Себеп-салдарлы қатынастарға негіздерген ассоциация теориясы
A. Жанасу
B. Ұқсастық
C. Контрастық
D. Каузальдық
E. Когнитивтік
$$$ 132 A
Есте қалдыру мидың электрлік белсенділігімен орындалатынын негіздеуші ес теориясы
A. Нейрондық
B. Биохимиялық
C. Ассоциативтік
D. Генетикалық
E. Когнитивтік
$$$ 133 C
Эмоцианалды ес мазмұны
A. Қимыл-әрекет
B. Бейне
C. Көңіл-күй
D. Мағына
E. Сөз
$$$ 134 A
Елестерге, табиғат көріністеріне, дыбыс, дәмге негізделген ес түрі
A. Бейнелі
B. Эмоцианалды
C. Зөз-логикалы
D. Мағыналы
E. Қозғалысты
$$$ 135 A
Адамның өмірлік бағыт-бағдарына қалыптасатын ес түрлері
A. Сезімдік
B. Иістік
C. Дәмдік
D. Сипай сезу
E. Көру,есту
$$$ 136 B
Қайта жаңғыртуды материалдың негізгі мазмұнын жеткізумен байланыстыратын ес түрі
A. Механикалық ес
B. Мағыналық ес
C. Бейнелі ес
D. Сөзбе-сөз қайталау есі
E. Эмоцианалды ес
$$$ 137 E
Бейнелі және эмоцианалды ес қабілетті жан иесі
A. Тек адам
B. Тек жануар
C. Барша тіршілік
D. Жалпы табиғат
E. Адам да, жануар да
$$$ 138 D
Оқу процесіндегішәкірттің білім игеруі иен жинақтауына себепші ес түрі
A. Механикалық
B. Бейнелі
C. Көңіл-күй
D. Мағыналы
E. Қозғалысты
$$$ 140 B
Арнайы есте қалдыру, не еске түсіру мақсаты болмаған психикалық процесс
A. Ырықты
B. Ырықсыз
C. Бағдарлы
D. жоспарлы
E. Ниеттелген
$$$ 141 A
Жаңа ғана болып өткен оқиғаны есте қалдыру, бекіту және қайта жаңғырту үшін қажетті естің ерекше формасы
A. Қысқа мерзімді ес
B. Нақты қызметтік ес
C. Ұзақ мерзімді ес
D. Ырықты ес
E. Ырықсыз ес
$$$ 142 C
Белгілі іс-әрекет мезеті мен қажетке орай қимылдарды іске қосушы ес түрі
A. Қысқа мерзімді ес
B. Нақты қызметтік ес
C. Ұзақ мерзімді ес
D. Бейнелі ес
E. Ырықсыз ес
$$$ 143 C
Нақты қызметтік естің қалыптасу шарты
A. Тума
B. Кездейсоқ әсер
C. Ниетті жаттығулар
D. Тылсым күш
E. Нәсілдік
$$$ 144 A
Есте қалдырудың бастапқы формасы
A. Ырықсыз есте қалдыру
B. Ырықты есте қалдыру
C. Ниеттелген жаттау
D. Жоспарлы мақсат
E. Ниеттелген әрекет
$$$ 145 D
Ырықсыз, ниеттелмеген естің негізі
A. Мақсат
B. Арнайы тәсілдер
C. Күрделі ақыл-ой
D. Кездейсоқ күшті әсер
E. өмірлік ниет
$$$ 146 C
Арнайы тәсілдер қолданумен санада бекитін ес түрі
A. жаттанды ес
B. мақсатсыз ес
C. ырықты ес
D. ырықсыз ес
E. импульсті ес
$$$ 147 D
Ырықты естің орнығуына себепші фактор
A. күшті әсер
B. кездейсоқ ықпал
C. ішкі импульстер
D. арнайы мақсат
E. көңіл-күй
$$$ 148 E
Материалдың қажетті бөлігін таңдап, оны есте қалдыруға міндеттейтін ес әрекеті
A. мнемикалық әрекет
B. импульстік әрекет
C. эмоциялы әрекет
D. дағдылы әрекет
E. нақты қызметтік әрекет
$$$ 149 C
Механикалық есте қалдырудың негізі
A. мағына
B. түсінім
C. өзгеріссіз қайталау
D. эмоция
E. бейне
$$$ 150 E
Оқуда қажетсіз еңбектенуден азат етіп, нық нәтиже беретін ес түрі
A. эмоциялы ес
B. образды ес
C. кинетикалы ес
D. импульсты ес
E. мағыналы ес
$$$ 151 C
Ойлау процесінің басты міндеті
A. Сезу
B. Импульстерді қабылдау
C. Заңдылықтарды ашу
D. Ақпараттарды сақтау
E. Сананы бағыттау
$$$ 152 D
Психологиялық қабылдаудың ойлау процесінен өзгешілігі
A. Мәнді жалпылайды
B. Қатынастарды ашады
C. Жанама танытады
D. Нақты заңдылықты
E. Кездейсоқтыққа негізделеді
$$$ 153 C
Жалқыдан жалпыға өтудегі ойлау процесінің қызметі
A. Нақты тану
B. Жеке қасиеттерді белгілеу
C. Мәнді байланыстарды біріктіру
D. Түп нұсқаны жаңғырту
E. Қияли жаңалау
$$$ 154 E
Теориялық таным-ойлаудың бастапқы негізі
A. Сөз
B. Қиял
C. Сезім
D. Зейін
E. Іс-әрекет
$$$ 155 B
Теорияға не теория құрамына айналған психика өнімі
A. Қиял
B. Ой
C. Зейін
D. Ес
E. Елес
$$$ 156 A
Әрекет негізінде дамып, іс-қимылды ұйымдастыруға және оған басшылық етуші психикалық құбылыс
A. Ой
B. Сезім
C. Ес
D. Елес
E. Эмоция
$$$ 157 E
Шындықты жалпылама және жанама бейнелеуге бағытталған танымдық, психологиялық әрекет
A. Зейін
B. Түйсік
C. Қабылдау
D. Ес
E. Ойлау
$$$ 158 A
Түйсік дегеніміз –
A. Ой бастауы
B. Ой қосалқысы
C. Ой нәтижесі
D. Ойға қатысы жоқ
E. Ой баламасы
$$$ 159 D
Құбылыстардың кездейсоқ байланыстарын танытушы психологиялық процестер –
A. Зейін, ес
B. Ой, сөз
C. Елес, ес
D. Түйсік, қабылдау
E. Іс-әрекет, қиял
$$$ 160 C
Ойлаудың басты міндеті –
A. Жеке қасиеттерді ашу
B. Құбылысты тұтастай ашу
C. Заңдылықтарды ашу
D. Форма тану
E. Түр-түс тану
$$$ 161 D
Ойлаудың дүниетанымдық қызметіне арқау
A. Ес
B. Елес
C. Ес
D. Қабылдау
E. Сөз
$$$ 162 B
Жалқыдан жалпыға, әрі кері танымдық қызметті атқарушы психологиялық процесс
A. Ес
B. Ойлау
C. Елес
D. Зейін
E. Қиял
$$$ 163 C
Ойлау дегеніміз –
A. Субъектив пікір
B. Болжам
C. Объектив шындық қорытындысы
D. Кездейсоқ ақпарат жиынтығы
E. Жаттанды догма
$$$ 164 C
Ойлаудың негізі, әрі нәтижесі
A. Түйсік
B. Қабылдау
C. әрекет
D. ес
E. елес
$$$ 165 A
Теориялық ой танымның негізі
A. ықпалды әрекет
B. импульстер
C. ырықсыз әрекеттер
D. күшті тітіркендіргіш
E. кездейсоқ сигналдар
$$$ 166 B
Іс-әрекет, тәжірибе қорытындысы
A. практикалық болжам
B. теориялық ой
C. қиял
D. субъектив пікір
E. догма
$$$ 167 C
Ойлау процесінің соңғы нәтижесі
A. мәселе қайталанады
B. құбылыс жаңадан ашылады
C. принциптер айқындалады
D. жалқылық пікірлер қалыптасады
E. субъектив пікірлер қалыптасады
$$$ 168 E
Объектив шындық қорытындысы
A. қабылдау
B. қиял
C. ес
D. зейін
E. ойлау
$$$ 169 C
Қиял бейнелерінің ес, елестен айырмашылығы
A. Нақты болмыс
B. өткен тәжірибе
C. жаңа байланыс
D. тума бағдарлама
E. рухи негізді
$$$ 170 D
Алдағы іс-әрекет өнімін болжастыруға мүмкіндік ашушы психологиялық процесс
A. түйсік
B. қабылдау
C. зейін
D. қиял
E. ойлау
$$$ 171 C
Қиялдың ойлаудан ерекшелігі
A. жалпылығы
B. жанамалығы
C. нақты бейнелігі
D. дерексіздігі
E. логикалығы
$$$ 172 E
Қиялға тән емес ерекшелік
A. дәлдік
B. нақтылық
C. ұғымдық мазмұн
D. заттық бейне
E. жалпылық
$$$ 173 D
Қиялдың психикалық процесс ретінде қазметі
A. жанама тану
B. элементтер деңгейінде тану
C. тұтастай нақты бейнеге келтіру
D. көріп, білмеген құбылыстарды өрнектеу
E. жалпы тану
$$$ 174 C
Қиял ғажайып бейнелер жасауға бейімділіктің түпкілікті негізі
A. білім
B. ептілік
C. тәжірибе
D. дағды
E. әдет
$$$ 175 B
Қиял туындысы мәндік жіне мағыналық шарттардан асып кетуін ұсынған ғалым
A. Гойя
B. Рубинштейн
C. Рибо
D. Ушинский
E. Гарди
$$$ 176 E
Р.С. Рубинштейн нақтылаған шығармашылық қиялдың екінші шарты
A. Кемелденген ақыл нышаны болуы
B. Ойдағы байланыстар негізінде жасалуы
C. Еңбек процесінің бастауындағы идеал болуы
D. Жаңалықты, қайталанбастығы
E. Ақылды арқау етуі
$$$ 177 B
Тұрмысқа аспайтын, қажетсіз бейнелер қалыптастырушы қиял түрі
A. Ниеттелген
B. Енжар
C. Белсенді
D. Ниетсіз
E. Жасампаз
$$$ 178 B
Болары, не болмасы белгісіз армандаудан келіп шығатын қиял түрі
A. Енжар
B. Ниеттелмеген, енжар
C. Ниетсіз
D. Ниетсіз, енжар
E. Белсенді
$$$ 179 B
Ниетсіз қиялдың аса жарқын көрінісі
A. Иллюзиялық
B. Шизойдтық
C. Галлюцинациялық
D. Патологиялық
E. Армандық
$$$ 180 A
Жасампаз қиялдың негізі-
A. Алдын-ала басшылық
B. Экспромт
C. Көңіл-күй
D. Рух
E. Сыртқы ықпал
$$$ 181 D
Күшті эмоцианалды қиялдың жасампаздық пен шығармашылыққа қатынасы
A. Қолдайды
B. Қуаттайды
C. өшіреді
D. кедергі
E. дамытады
$$$ 182 B
Жаңа қайталанбас бейнелер мен идеяларды қиялдау түрі
A. жасампаз
B. шығармашыл
C. иллюзия
D. галлюцинация
E. шизойдты
$$$ 183 B
Объективті жаңа бейне бұл –
A. жеке бас жаңалығы
B. қайталанған жаңалық
C. дүниеде бұрын-соңды болмаған жаңалық
D. нақты заттық бейне
E. ойға оралған идея
$$$ 184 B
Әр жеке тұлға қиялы жасаған тақырыбы бір бейнелер өзара
A. тіпті ұқсамайды
B. ұқсау ықтималдығы кем
C. айнымайды
D. ұқсамайды
E. қайталайды
$$$ 185 E
Әбден дерексізденген қиялдың ғылыми терминдік атамасы
A. нақты
B. нақтылау
C. жалқы
D. жалпы
E. абстрактты
$$$ 186 B
“Адай” күйі, сарқырама сарынын т.б. жеткізетін қиял қызметі
A. көз елестер
B. есіту елестері
C. дене сезімдері
D. дәм сезімдері
E. қозғалыс елестері
$$$ 187 A
Әзірге қол жетпес, бірақ өмірлік мүдде қанағаттандыруға қажет әрекетке байланысты қиял түрі
A. арман
B. ниет
C. мақсат
D. пайым
E. болжам
$$$ 188 B
Ниетке жету әрекетінен ажыралмаған мақсаты анық, мазмұны мен әдістері түсінімді қиял түрі
A. болымсыз арман
B. болымды арман
C. күмән арман
D. фантастикалық арман
E. галлюцинация
$$$ 189 C
Арман –
A. шектеулі
B. мезеттік
C. өмірлік
D. абстракті
E. нақты
$$$ 190 C
Іс-әрекеттің қалаған түріндегі шығармашыл қиялдың маңыздылығы
A. жоқтан барды шығару
B. барды қайталау
C. дүниені өзгертіп, жаңалау
D. жалқылау
E. жалпылау
$$$ 191 B
“Ойлап табушы – бұл бұрыннан белгілі жабдықтардан жаңа құрылым түзуші адам” – деген ғалым
A. Л.Рубинштейн
B. А.Эйнштейн
C. И.Павлов
D. Архимед
E. Пифагор
$$$ 192 C
Шығармашылық еңбектің біртұтас теориясын нақтылап, оның 5 деңгейін айырған ғалым
A. Г. Уоллес
B. Л.Рубинштейн
C. Г.Альтшулер
D. И.Павлов
E. К.Ушинский
$$$ 193 C
Сөйлеу әрекетінің коммуникативтік сипатқа ие болуындағы басты шарт
A. сөз формасы
B. дыбысталуы
C. заттық мағына
D. тыңдаушының болуы
E. сөйлеушінің болуы
$$$ 194 C
Сөйлеу процесінің негізгі тірегі
A. тыңдау
B. қабылдау
C. түсіну, түсінісу
D. баяндау
E. дыбыстау
$$$ 195 C
Сөздің пайда болу көзі
A. табиғат
B. нәсілдік
C. қоғам
D. болмыстан тыс
E. ген қажеті
$$$ 196 A
Сөйлеудің саналы әрекетке айналуы үшін қажет фактор
A. мазмұн айқындығы
B. форма өрнекілігі
C. дыбыстың жеткізілуі
D. мақсаттың нақтылығы
E. айтылу әдістері
$$$ 197 C
Тіл көмегімен түзілген толық мәнді адамаралық қатынас құралы
A. дыбыс
B. сөз
C. сөйлеу
D. әуен
E. ырғақ
$$$ 198 C
Ауызша сөйлеуге тән ерекшілік
A. сөйлем құрылымы бүтін
B. ой толықтығына ие
C. мән-мағына желісінен
D. дайындықты
E. баян бірізді, қатаң логикалы
$$$ 199 D
Жеке баянға тән емес белгі
A. орынды сөздер
B. сөз тіркестері іріктелген
C. ой желісіне салынған
D. қыстырма сөздер
E. қорытылған
$$$ 200 C
Сананың белгілі мезетте қажет объектке бағытталуы
A. түйсіну
B. қабылдау
C. зейін қою
D. тітіркену
E. сезу
$$$ 201 D
“Зейін” сөзінің мағынасы
A. таңдау
B. қабылдау
C. тітіркену
D. шоғырлану, шому
E. қозу
$$$ 202 A
Ой-сананы қажетсіз объекттерден ауыстыра алуға байланысты психикалық процесс
A. зейін
B. түйсіну
C. қабылдау
D. қиял
E. елес
$$$ 203 E
Іс-әрекетті бақылау және реттеу қызметін атқарушы психикалық прцесс
A. қабылдау
B. ойлау
C. сөйлеу
D. ес
E. зейін
$$$ 204 C
Зейіннің өзге танымдық прцестерге қатынасы
A. дербес
B. тәуелсіз
C. қосалқы
D. өз мәніне ие
E. байланысы жоқ
$$$ 205 E
Зейіннің пайда болуы мәнін ғылыми тұрғыдан түсіндіруге үлес қосқан психолог-ғалым
A. Павлов
B. Сеченов
C. Фрейд
D. Пиаже
E. Ланге
$$$ 206 C
Зейіннің алға қойылған ниетке тәуелділігін дәріптеуші теория
A. Заттан-затқа ауысуы
B. Сананың шектеулі болуынан
C. Көңіл-күй нәтижесі
D. өткен тәжірибе нәтижесі
E. рухтық сана
$$$ 207 E
Еріктік әрекеттің мәнділігі –
A. Мақсат нақтылаудан
B. Орындауға кірісуден
C. Жоспар түзуден
D. Шешімге келуден
E. Нәтижеге келуден
$$$ 208 A
Шешімнің орындалыу ұзақ мерзімге кейін қалдырылуымен байланысты ерік түрі –
A. Ниет
B. Қызығу
C. Мақсат
D. Тілеу
E. Ұмтылыс
$$$ 209 B
Ниет қоюмен байланысты мақсат жолындағы әрекет сатысы –
A. Шешім қабылдау
B. Жоспарлау
C. Мотив таңдау
D. Орындау
E. Нәтиже талдау
$$$ 210 E
Мақсат белгілеу мен іс нәтижесіне дейінгі процестің барша бөліктеріне ықпал жасаушы адамдық қасиет –
A. Сезім нәзіктігі
B. Бақыдлағыштық
C. Жоғары дарын
D. Ой үшқырлығы
E. Ерік күші
$$$ 211 D
Ерік күшінің негізі –
A. Бұлшық еттер қуаты
B. Қоршаған орта
C. Астар сана
D. Жан толғанысы
E. Жоғары рух
$$$ 212 B
Жапон самурайы, шахид жариялаған мұсылманның ерік күшінің қарқындылығына дем беруші фактор –
A. Мораль тұрақтылық
B. Жеке адамдар көз қарасы
C. Қоғамдық мәнді мақсаттар
D. Іс - әрекет көрсетпе талаптары
E. өздік басқарым
$$$ 213 A
Адамның ішкі өзгерістері сезімнен, ал органикалық процесс – эмоция салдары деп эклкетикті теория ұсынған психолог:
A. Вундт
B. Фромм
C. Торндайк
D. Гербард
E. Фрейд
$$$ 214 D
Джеймс – Ланге теориясы бойынша сезімнің туындау себебі
A. Ырықсыз
B. Өздігінен болатын
C. Рухани күштен
D. Ырықты
E. Тума
$$$ 215 C
“Біздің қайғыруымыз – жылағанымыздан, қуанғанымыз - күлгенімізден”, деп эмоция реттелуінің қара- дүрсін түсініктемесін берегн ғалым –
A. Вундт
B. Гербард
C. Джемс
D. Ланге
E. Кеннон
$$$ 216 B
Адамның әдейі істеген жасанды әрекеттері қажетті көңіл күйді бере алмайтынын алға тартып, Джемс – Ланге теориясына қарсы шыққан ғалым –
A. Джемс
B. Кеннон
C. Гербард
D. Фромм
E. Фрейд
$$$ 217 С
Ч. Дарвин түсінігіндегі сезім, бұл –
A. Жанкүйлік қалып
B. Сырт әрекет
C. Сырт оқиғаға жауап
D. Жоғары рух салдары
E. Тума болмыс
$$$ 218 А
Сезім туындауы – адамның кезіккен жағдайға икемделе алмауынан,- деп түсіндірген ғалым –
A. Клаперад
B. Дарвин
C. Кеннон
D. Фестингер
E. Вундт
$$$ 219 С
Көзқарас мәні
A. Саналы қажетсіну
B. Ерікті ниет
C. Дүниені жүйелі тану
D. Бағдарлы ауыстырушы таным
E. Биологиялық талпыныс
$$$ 220 В
Адамның бағыт-бағдарының ең жоғары психологиялық формасы
A. Көзқарас
B. Наным
C. Қызығу
D. Ниет
E. Ұмтылыс
$$$ 221 А
Адамның кемелденген жетістік деңгейі тәуелді
A. Өмірлік объектив мақсатқа
B. Нақты іс-әрекеттік мақсатқа
C. Қиялды мақсатқа
D. Субъектив нанымдарға
E. Табиғи болмысқа
$$$ 222 D
Адамның танымдық қасиеттеріне кедергі болып, оны күйзеліске келтіруші психологиялық құбылыс
A. Адапция
B. Иллюзия
C. Галлюцинация
D. Фрустрация
E. Аккомодация
$$$ 223 D
Мақсатты әрекет бұзылысының бір түрі – регрессия мәні
A. Түңілу
B. Ашуға берілу
C. Ойсыз әрекет
D. Өткен үлгілерге еліктеу
E. Мәнсіз қимылдар
$$$ 224 D
“ Мен” ұғымын әрбір адамның өзін - өзі іс - әрекет субъект ретінде тануға жәрдем ететін психикалық ерекшеліктер жиынтығы деп түсінуші ғалым:
A. Спиркин
B. Василюк
C. Павлов
D. Кон
E. Сеченов
$$$ 225 B
“ Мен” бейнеге жат
A. Динамикалы
B. Бекіп қалған
C. Өзгерістерге икемді
D. Ауыспалы
E. Кемелденуге бейім
$$$ 226 E
Жеке адамның өз “Меніне” сәйкес болу дәрежесін кемітуші фактор –
A. Өз болмысын тануы
B. Мүмкіндіктерін білуі
C. Өз беделін бағалай білу
D. Өзіндік бағамен өз әрекеттерін реттей білу
E. Басқалар бағамына тәуелді болуы
$$$ 227 D
Эриксонның эпигенетикалық теориясы бойынша жеке тұлғаның туғаннан соңғы күндеріне дейінгі дамуының неше кезеңдерін көрсетті ?
A. 3
B. 5
C. 7
D. 8
E. 9
$$$ 228 B
Ағзаның генетикалық конституциясы немесе гендер жиынтығы
A. Фенотип
B. Генотип
C. Орта
D. Онтогенез
E. Филогенез
$$$ 229 A
Сыртқы ортаның әсері барысында дамитын барлық белгілер жиынтығы
A. Фенотип
B. Генотип
C. Орта
D. Онтогенез
E. Филогенез
$$$ 230 D
Жеке тұлғаны зерттеу тарихының үшінші кезеңі
A. Мифологиялық
B. Әдеби философиялық
C. Клиникалық
D. Эксперименталдық
E. Дұрыс жауап жоқ
$$$ 231 A
Жеке тұлға дамуын оның әрекет-қылығы арқылы түсіндіруші бағыт
A. Психодинамикалық бағыт
B. Социодинамикалық бағыт
C. Интеракционистік бағыт
D. Эксперименталды емес бағыт
E. Динамикалық бағыт
$$$ 232 B
Жеке тұлға даму туралы өз ой қорытындыларын жеке бақылаулармен әсерлердің негізінде түсіндіруші бағыт
A. Итеракционистік
B. Эксперименталды емес бағыт
C. Гуманистік бағыт
D. Когнитивті бағыт
E. Эксперименталды бағыт
$$$ 233 D
Р. Кеттел жеке тұлға теориялардың қандай бағытының өкілі
A. Когнитивті бағыт
B. Үйретуші – бихевиоралды бағыт
C. Гуманистік бағыт
D. Жеке тұлға ерекшеліктерінін құрылымдық бағыты
E. Психодинамикалық бағыт
$$$ 234 C
Жеке тұлғының даралық теориясының өкілі
A. Фрейд
B. Эриксон
C. Юнг
D. Олпорт
E. Фромм
$$$ 235 A
Жеке тұлға теориясының әлеуметтік – мәдени теориясының өкілі
A. Хорни
B. Эриксон
C. Юнг
D. Олпорт
E. Фромм
$$$ 236 C
Жеке тұлға типтері теориясының өкілі
A. Фрейд
B. Эриксон
C. Айзенк
D. Олпорт
E. Фромм
$$$ 237 C
Жеке тұлға теориясының үйретуші бихевиоралды бағытының өкілі
A. Фрейд
B. Эриксон
C. Скиннер
D. Олпорт
E. Фромм
$$$ 238 A
Жеке тұлға теориясындағы әлеумкеттік – когнитивті бағыттың өкілі
A. Бондура
B. Эриксон
C. Юнг
D. Олпорт
E. Фромм
$$$ 239 D
Жеке тұлға теориясындағы диспоционалды бағыттың өкілі
A. Фрейд
B. Эриксон
C. Юнг
D. Олпорт
E. Фромм
$$$ 240 E
Жеке тұлға теориясындағы гумаристік бағыттың өкілі
A. Фрейд
B. Эриксон
C. Юнг
D. Олпорт
E. Маслоу